Прагляд крыніцы для Вялікі гадронны калайдэр

{{Каардынаты|46|14|0|паўночнае|6|3|0|усходняе|рэгіён=Швайцарыя|тып=мясьціна|выяўленьне=загаловак}}
[[Файл:LHC.svg|300пкс|міні|'''Дэтэктары і прадпаскаральнікамі ВГК'''. Траекторыя пратонаў p (і цяжкіх іёнаў сьвінцу Pb) пачынаецца ў лінейных паскаральніках (у кропках p і Pb, адпаведна). Затым часьцінкі трапляюць у бустэр пратоннага сынхратрона (PS), празь яго — у пратонны супэрсынхратрон (SPS) і, нарэшце, непасрэдна ў тунэль ВГК.<br /><small>Дэтэктары TOTEM і CASTOR, адсутныя на схеме, знаходзяцца побач з дэтэктарам CMS, а LHCf — побач з ATLAS.</small>]]
[[Файл:Inside the CERN LHC tunnel.jpg|міні|справа|Тунэль паскаральніка.]]

'''Вялі́кі гадро́нны кала́йдэр, ВГК''' (таксама ''Вялікі гадронны паскаральнік''; {{мова-en|Large Hadron Collider, LHC}}) — самы вялікі ў сьвеце паскаральнік [[Элемэнтарная часьцінка|часьцінак]] [[Гадроны|гадронаў]] ([[пратон]]аў) і цяжкіх [[іён]]аў, створаны для вывучэньня вынікаў іх сутыкненьняў. Знаходзіцца ў [[CERN]] (Эўрапейскай Радзе Ядзерных Дасьледаваньняў) каля [[Жэнэва|Жэнэвы]]. ВГК разьмяшчаецца на тэрыторыі [[Францыя|Францыі]] і [[Швайцарыя|Швайцарыі]].

Вялікі гадронны калайдэр зьяўляецца самай вялікай штучнай машынай у сьвеце. Яго структурныя элемэнты знаходзяцца ў тунэлі ў форме круга даўжынёй {{nowrap|26 659 м}},<ref>{{Спасылка|url=http://public.web.cern.ch/public/en/LHC/Facts-en.html|загаловак=LHC: Facts and figures|выдавец=[[CERN]]|мова=en}}</ref> на глыбіні ад 50 да 175 мэтраў пад зямлёй.<ref name="lhc_data">[https://web.archive.org/web/20120810022349/http://www.astronoo.com/articles/LHC-en.html The Large Hadron Collider (LHC)] {{ref-en}}</ref>

Сынхратрон прызначаны разганяць пратоны з энэргіяй 7 ТэВ (7×10<sup>12</sup> [[электронвольт]]) на часьцінку.<ref>{{Артыкул|аўтар=Khan, Amina|спасылка=http://articles.latimes.com/2010/mar/31/science/la-sci-hadron31-2010mar31|загаловак=Large Hadron Collider rewards scientists watching at Caltech|выданьне=[[Los Angeles Times]]|мова=en|год=2010}}</ref> Вынікі вымяраюцца двума вялікімі дэтэктарамі элемэнтарных часьцінак: [[Экспэрымэнт ATLAS|ATLAS]] і [[Compact Muon Solenoid|CMS]], двума меншымі [[Вялікі іёнавы калайдэр|ALICE]] і [[LHCb]], і малымі [[TOTEM]], CASTOR і [[LHCf]].

Першыя выпрабаваньні працы паскаральніка адбыліся 11 і 24 жніўня 2008 году.<ref>{{Артыкул|url=http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=19757|загаловак=Вялікі Выбух адкладзены да 21 кастрычніка|выданьне=[[Наша Ніва]]}}</ref>

== Гісторыя ==
Першыя прапановы аб пабудове гадроннага калайдэра зьявіліся ў 1984 годзе і былі афіцыйна ўхваленыя праз 10 гадоў. Яго папярэднікам быў [[вялікі электрон-пазытронны паскаральнік]] (LEC), які афіцыйна пачаў працаваць 13 лістапада 1989 году з удзелам кіраўнікоў дзяржаваў і міністраў навукі эўрапейскіх краінаў. Праз 11 гадоў, 2 лістапада 2000 году электронна-пазытронны калайдэр быў зачынены каб вызваліць танэль для пабудовы ВГК. Паскаральнік ВГК пачаў сваю працу 10 верасьня 2008 году. Для кіраваньня пратонных пучкоў выкарыстоўваюцца 1624 звышправадніковых [[магніт]]ы. Апошні з магнітаў быў усталяваны 27 лістапада 2006 году. Магніты працуюць пры тэмпэратуры 1,9К (-271&nbsp;°C), і для іх ахалоджаньня выкарыстоўваецца вадкі [[гель]]. Будаўніцтва лініі ахалоджаньня скончана 19 лістапада 2006 году. 19 верасьня 2008 году адбылося [[здарэньне]] з трансфарматарам, які абслугоўваў ахалоджаньне паскаральніка. Празь некалькі дзён адбылася аварыя аднаго з магнітаў і ўцечка гелію. Рамонт працягнуўся больш году, паскаральнік у сярэдзіне лістапада быў наладжаны і ўвечары 23 лістапада сутыкнуліся першыя пратоны.<ref name="twitter_collisions">[http://twitter.com/CERN/status/5985336175 CERN on Twitter]</ref>

Пасьля сэрыі рамонтаў 20 лістапада 2009 году паскаральнік зноў быў запушчаны. Чакалася, што да студзеня — лютага 2010 году энэргія пучкоў [[пратон]]аў у танэлі паскаральніка дасягне 7 ТэВ ці 3,5 ТэВ на пучок, што ў некалькі разоў болей за цяперашнія вынікі<ref>http://www.charter97.org/be/news/2009/11/24/23942/ Хартыя’97</ref>. Дасягнуць гэтай энэргіі ўдалося 30 сакавіка 2010 году<ref>[https://web.archive.org/web/20171022210035/http://timeline.web.cern.ch/timelines/The-Large-Hadron-Collider/overlay#2010-03-30%2008:45:00 The Large Hadron Collider]{{ref-en}} CERN timelines</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{CERN}}

[[Катэгорыя:Фізыка элемэнтарных часьцінак]]
[[Катэгорыя:Экспэрымэнтальная фізыка]]
[[Катэгорыя:Паскаральнікі часьцінак]]
[[Катэгорыя:Фізычны экспэрымэнт]]