Прагляд крыніцы для Вайна за незалежнасьць Эстоніі

{{Узброены канфлікт
|Назва                 = Вайна за незалежнасьць Эстоніі
|Частка                = [[Грамадзянская вайна ў Расеі]]
|Выява                 = Estonian War of Independence, map.JPG|270пкс
|Подпіс да выявы       = Мапа вайсковых дзеяў
|Дата                  = 28 лістапада 1918 — 2 лютага 1920
|Месца                 = [[Эстонія]], [[Латвія]], паўночна-заходняя [[Расея]]
|Прычына               = 
|Вынік                 = Перамога Эстоніі
|Тэрытарыяльныя зьмены = Утварэньне незалежнай Эстоніі<br>паўночная Латвія і [[Рыга]] адышлі да [[Латвійская рэспубліка|Латвійскай рэспублікі]]

|Супернік1             = {{Сьцягафікацыя|Эстонія}}
|Супернік2             = {{Сьцягафікацыя|РСФСР|1918}}
|Супернік3             = [[Файл:Flag of Baltic Germans.svg|20пкс]] [[Балтыйскі ляндэсвэр]]

|Камандуючыя1          = [[Ёган Ляйданэр]]
|Камандуючыя2          = [[Дзьмітры Надзёжны]]
|Камандуючыя3          = [[Рудыгер фон дэр Гольц]]

|Сілы1                 = <u>7 студзеня 1919:</u> 4450 чалавек<ref name="maideIV">{{Кніга|аўтар=Jaan Maide.|год=1933|частка=IV|загаловак=Ülevaade Eesti Vabadussõjast (1918—1920)|выдавецтва=Kaitseliidu kirjastus|месца=Tartu}}</ref>, у тым ліку 2000 [[Братэрскія войны Фінляндыі|фінскіх]] валянтэраў + адпаведная колькасьць афіцэраў<ref name="maideII">{{Кніга|загаловак=Ülevaade Eesti Vabadussõjast (1918—1920)|аўтар=Jaan Maide.|год=1933|частка=II|выдавецтва=Kaitseliidu kirjastus|месца=Tartu}}</ref>, [[Балтыйскія немцы|балтыйскі]] батальён<br />
{{Сьцяг|Расея}} [[Белы рух|швадрон Бібікава]], 25 гарматаў, 128 кулямётаў, 4 бронецягнікі,<br />[[Файл:Naval Ensign of the United Kingdom.svg|22пкс]] 6-я лёгкая крэйсэрская эскадра [[Марскія ўзброеныя сілы Вялікабрытаніі|Каралеўскага флёту]]<ref name="maideIV"/><br /><u>травень 1919: </u>86 000 чалавек, у тым ліку:<br />{{Сьцяг|Расея}} Паўночныя карпусы (2750),<br />{{Сьцяг|Латвія}} Паўночная [[Латвія|латвійская]] брыгада (1500),<br />Балтыйскі батальён,<br />[[Файл:Inkerin lippu.svg|22пкс]] [[Інгерманляндыя|Інгрыйскі]] батальён, [[Швэды|швэдзкія]] і [[Датчане|дацкія]] дабраахвотнікі<ref name="ents">{{Кніга|частка=Iseseisvuse aeg 1918–40|загаловак= Eesti. Üld. |выдавецтва=Eesti entsüklopeedia|том= 11|год=2002|старонкі=296–311}}</ref><br />[[Файл:Naval Ensign of the United Kingdom.svg|22пкс]] 1-я лёгкая крэйсэрская эскадра
|Сілы2                 = <u>7 студзеня 1919: </u>5750—7250 чалавек, 26 гарматаў, 141 кулямёт, 1 бронецягнік, 3 бронемашыны<ref name="maideIV"/><br /><u>травень 1919:</u> 80 000 чалавек<ref name="ents"/>
|Сілы3                 = <u>чэрвень 1919: </u>20 000 чалавек<ref name="ents"/>

|Страты1               = 5000 забітыя<br />15 000 параненыя<ref name="ents"/>
|Страты2               = невядома<br />10 000 паланёныя<ref name="encyclopaedia10">{{Кніга|аўтар = Kaevats, Ülo.|частка = |загаловак = Eesti Entsüklopeedia|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Valgus|выдавецтва = Eesti Entsüklopeediakirjastus|год = 1998|том = 10|старонкі = 123|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-89900-054-6|наклад = }}</ref>
|Страты3               = 400 забітыя<br />1500 параненыя<ref name="encyclopaedia5">{{Кніга|аўтар = Kaevats, Ülo.|частка = |загаловак = Eesti Entsüklopeedia |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Valgus|выдавецтва = |год = 1990|том = 5|старонкі = 396|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-89900-009-0|наклад = }}</ref>

|Агульныя страты       = 
|Дадаткі               = 
}}
{{Гісторыя Эстоніі}}
'''Вайна́ за незале́жнасьць Эсто́ніі''' ({{Мова-et|Vabadussõda}}, літаральна «Вызвольная вайна»), таксама вядомая як '''Эсто́нская вызво́льная вайна́''' — абарончая кампанія [[Эстонскія сухапутныя войскі|Эстонскай арміі]] і яе хаўрусьнікаў — [[Белы рух|белагвардзейскай]] [[Паўночна-Заходняя армія|Паўночна-Заходняе арміі]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Аб’яднанае каралеўства|Аб’яднанага каралеўства]] — супраць надыходзячых сілаў савецкага Заходняга фронту і агрэсіі [[Балтыйскі ляндэсвэр|Балтыйскага ляндэсвэру]]. Вынікам перамогі ў вайне стала здабыцьцё незалежнасьці Эстоніі і заключэньне [[Тартускае замірэньне (Расея—Эстонія)|Тартускае дамовы]].

== Перадумовы ==
У лістападзе 1917, па развале [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], абраная ўвесну {{Не перакладзена|Часовы эстонскі сход|Земская рада Эстляндыі|et|Eestimaa Kubermangu Ajutine Maanõukogu}} абвясьціла сябе найвышэйшай уладай. Неўзабаве [[бальшавікі]] распусьцілі раду і здушылі падпольны незалежніцкі рух у сталіцы Эстоніі [[Талін]]е, аднак ненадоўга. Скарыстаўшыся момантам паміж адступленьнем Чырвонай Арміі і прыходам [[Нямецкая імпэрыя|імпэрскага]] войска, [[Камітэт выратаваньня Эстоніі|Камітэт выратаваньня]] Эстонскага нацыянальнага сходу 24 лютага 1918 року [[Дэклярацыя незалежнасьці Эстоніі|абвясьціў незалежнасьць Эстоніі]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090522173844/http://www.president.ee/en/estonia Estonian Declaration of Independence 24 February 1918] at www.president.ee</ref> і сфармаваў [[Часовы ўрад Эстоніі|Часовы ўрад]]. Гэты скорамінучы пэрыяд незалежнасьці скончыўся наступным днём з [[Эстонія пад кайзэраўскай акупацыяй|уваходам у Талін немцаў]]. Кайзэраўскія ўлады не прызналі ані часовы ўрад, ані абвяшчэньне ім незалежнасьці.

== Хада вайны ==
[[Файл:EstRcrtPstr1918.jpg|міні|150пкс|зьлева|«Браты, сьпяшайцеся далучыцца да народнай арміі!» Агітацыйны плякат (1918)]]
Пасьля [[Лістападаўская рэвалюцыя|Нямецкае рэвалюцыі]] і капітуляцыі [[Нямецкая імпэрыя|Імпэрыі]], у пэрыяд 11—14 лістапада 1918 прадстаўнікі нямецкага ўраду фармальна перадалі палітычную ўладу Часоваму эстонскаму ўраду. 16 лістапада ён абвясьціў дабраахвотную мабілізацыю і заняўся стварэньнем Эстонскай арміі. [[Канстантын Пятс]] быў прызначаны вайсковым міністрам, [[генэрал-маёр]] [[Андрэс Лярка]] — [[Начальнік штабу|кіраўніком штабу]], генэрал-маёр [[Аляксандар Тынісан]] — галоўнакамандуючым Эстонскай арміі, якая на той момант складалася з аднае дывізіі.

=== Наступ Саветаў ===
28 лістапада 1918 на паўночным флянгу Заходняга фронту [[6-я стралковая дывізія (СССР)|6-я стралковая дывізія]] атакавала аддзелы [[Эстонская абарончая ліга|Эстонскай абарончае лігі]] (часткова набранае з вучняў школ) і нямецкі [[пяхотны полк № 405 (Нямеччына)|пяхотны полк № 405]], якія займаліся аховай памежнага места [[Нарва]]. Такім чынам пачалася вайна Савецкай Расеі з Эстоніяй.

Наступнага дня 6-я дывізія захапіла Нарву, нямецкі 405-ы полк адышоў на захад. 2-я Наўгародзкая дывізія падыходзіла з поўдня [[Чудзка-Пскоўскае возера|возера Пэйпус]]. На [[Раство]] 6-я дывізія захапіла чыгуначны вузел [[Тапа (Эстонія)|Тапа]] і стаяла за 34 км ад Таліну. Эстонскія бальшавікі абвясьцілі ў Нарве [[Эстляндзкая працоўная камуна|Эстляндзкую працоўную камуну]]. 49-ы полк чырвоных [[Латыскія стралкі|латыскіх стралкоў]] 18 сьнежня захапіў чыгуначны вузел [[Валга]], а на Раство ўзяў [[Тарту]].

Да канца году 7-я армія бальшавікоў кантралявала тэрыторыю ўздоўж лініі за 34 км на ўсход ад Таліну, на захад ад Тарту і на поўдзень ад [[Айнажы]]<ref name="maideIII">{{Кніга|url=http://www.ksk.edu.ee/file.php?ID=1205|аўтар=Jaan Maide.|загаловак=Ülevaade Eesti Vabadussõjast (1918—1920)|год=1933|частка=II|выдавецтва=Kaitseliidu kirjastus|месца=Tartu}}</ref>.

Прызначаны [[Вярхоўны галоўнакамандуючы|вярхоўным галоўнакамандуючым]] [[палкоўнік]] [[Ёган Лайданэр]] да 23 сьнежня 1918 меў 600 афіцэраў і 11 000 валянтэраў. Ён рэарганізаваў войска, стварыўшы на поўдні краіны [[2-я дывізія (Эстонія)|2-ю дывізію]] на чале з палкоўнікам [[Віктар Пускар|Віктарам Пускарам]], а таксама арганізаваўшы падразьдзяленьні [[камандас]]. Урад таксама атрымаў замежную дапамогу ад Фінляндыі (2000 дабраахвотнікаў, 5000 стрэльбаў, 20 гарматаў і боепрыпасы) і Вялікабрытаніі (6500 стрэльбаў, 200 кулямётаў і 2 гарматы). Пры гэтым эскадра [[Марскія ўзброеныя сілы Вялікабрытаніі|Каралеўскага флёту]] захапіла і прывяла ў эстонскі порт два бальшавіцкія [[Эскадраны мінаносец|эскадраныя мінаносцы]] «Спартак» і «Аўтраіл», якія былі перайменаваныя ў «[[Вамбала]]» і «[[Ленук]]». У Таліне былі сабраныя тры бронецягнікі.

=== Вызваленьне эстонскай тэрыторыі ===
[[Файл:Tallinn24Feb1918.jpg|міні|250пкс|Першае сьвяткаваньне Дня незалежнасьці Эстоніі. 24 лютага 1919]]
Да пачатку 1919 року Эстонская армія павялічыла сваю колькасьць да 13 000 чалавек. 2—5 студзеня 1919 эстонцы здолелі спыніць наступ [[7-я армія (РСЧА)|7-й арміі бальшавікоў]], а 7 студзеня перайшлі ў контарнаступ. Праз два дні была вызваленая [[Тапа (Эстонія)|Тапа]], у гэтай бітве значную ролю адыграла выкарыстаньне [[бронецягнік]]оў. За гэтым пераломным посьпехам наступавала вызваленьне [[Раквэрэ]] 12 студзеня.

17 студзеня эстонскі дэсант, які складаўся пераважна зь [[Братэрскія войны Фінляндыі|фінскіх дабраахвотнікаў]], [[Утрыйскі дэсант|высадзіўся]] ў тыле [[6-я стралковая дывізія (СССР)|6-й стралковай дывізіі]] бальшавікоў, адрэзаўшы ім шлях да адступленьня на ўсход. Наступным днём Нарва была ўзятая з боем, пасьля чаго паўночна-ўсходні фронт стабілізаваўся ўздоўж ракі [[Нарва]].

На паўднёвым тэатры вайсковых дзеяньняў дзякуючы хуткаму перамяшчэньню бронецягнікоў і [[Тартускі партызанскі батальён|Тартускага партызанскага батальёну]] быў вызвалены [[Тарту]]. Пасьля гэтага [[2-я дывізія (Эстонія)|2-я эстонская дывізія]] з дапамогай тартускіх партызанаў і фінскіх валянтэраў 31 студзеня выбіла [[Латыскія стралкі|латыскіх стралкоў]] з [[Валга|Валгі]] ў [[Бітва пад Паю|бітве пад Паю]].

У лютым падзеі перайшлі за межы сучаснай Эстоніі. Былі заваяваныя [[Салацгрыва]] і [[Алукснэ]] на тэрыторыі цяперашняй [[Латвія|Латвіі]]. Такім чынам, Эстонія стала першай зь дзяржаваў, што спынілі прасоўваньне Чырвонай арміі на захад<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 115|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>.

У другой палове лютага, аднак, бальшавікі перайшлі ў наступ. Яны здолелі сабраць падмацаваньне з 80 000 навабранцаў, якія ўтварылі гэтак званую [[Эстонскія чырвоныя стралкі|Эстонскую Чырвоную армію]]. На паўночным фронце бальшавікі бамбавалі Нарву, пакінуўшы каля 2000 чалавек бяз даху над галавой, аднак ня здолелі захапіць места. Большая частка чырвоных войскаў была сканцэнтраваная на поўдні, дзе яны да 15 сакавіка ўзялі пад кантроль паветы Алукснэ, [[Сэтумаа]], [[Вастсэлійна]] і [[Рапіна]].

Пасьля падыходу падмацаваньня 2-я Эстонская дывізія перайшла ў контарнаступ, узяла [[Пячоры|Пяцэры]] і адкінула чырвоных за раку {{Не перакладзена|Абдзёх|Апцёк|ru|Обдёх}}. 27 сакавіка на заходнім флянзе паўднёвага фронту разьмясьцілася [[3-я дывізія (Эстонія)|3-я эстонская дывізія]] пад даводзтвам генэрал-маёра [[Эрнст Пыдэр|Эрнста Пыдэра]]<ref>{{Спасылка|загаловак=Kaitseväe ajalugu|url=http://www.mil.ee/?menu=kaitsevagi&sisu=kvaja1|archiveurl=http://www.webcitation.org/5k4FwJ6oL|archivedate=2009-09-25|мова=et|дата=2009-09-29}}</ref>. Цяжкія баі працягваліся тут да першай паловы траўня. Найбольш напружаная сытуацыя склалася пад [[Выру]], дзе 22 красавіка бальшавікі падышлі на адлегласьць 1,5 км да места.

25 красавіка латвійскія стралкі ўзялі [[Руіена|Руіену]], аднак неўзабаве былі адкінутыя 3-й дывізіяй да лініі Салацгрыва — [[Сэда (Латвія)|Сэда]] — [[Гаўя (рака ў Латвіі)|рака Гаўя]]<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 126—127|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>.

=== Стварэньне замежных аддзелаў ===
[[Файл:VambolaMarines1919.jpg|міні|250пкс|Эстонскія марпехі з эскадранага мінаносцу [[Вамбала]]. Травень 1919]]
5-7 красавіка 1919 адбыліся выбары ў [[Эстонскі Ўстаноўчы сход]]. Большасьць месцаў па выніках выбараў атрымалі левыя і цэнтрысцкія партыі<ref>{{Кніга|аўтар = Miljan, Toivo.|частка = |загаловак = Historical dictionary of Estonia|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Scarecrow Press|год = 2004|том = |старонкі = 140|старонак = |сэрыя = |isbn = 0-8108-4904-6|наклад = }}</ref>. 120 чальцоў Устаноўчага сходу на першым паседжаньні 23 красавіка абралі старшынём [[сацыял-дэмакрат]]а [[Аўгуст Рэй|Аўгуста Рэя]]. Наўзамен часоваму ўраду прыйшоў урад, сфармаваны [[Ота Страндман]]ам. 4 чэрвеня Ўстаноўчы сход прыняў часовую канстытуцыю<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 131|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>. 10 кастрычніка была ўхваленая [[зямельная рэформа]], паводле якой маёнткі [[Балтыйскія немцы|балтыйскіх немцаў]] канфіскоўваліся і перадаваліся ва ўласнасьць іншым<ref>{{Кніга|аўтар = O’Connor, Kevin.|частка = |загаловак = The history of the Baltic States|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Greenwood Publishing Group|год = 2003|том = |старонкі = 88|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-313-32355-3|наклад = }}</ref>.

Эстонія актыўна дапамагала арганізоўваць на ўласнай тэрыторыі белагвардзейскія, латвійскія і інгерманляндзкія аддзелы. Яшчэ ад сьнежня 1918 року дзейнічаў Паўночны корпус беларасейцаў. 18 лютага 1919 было падпісанае пагадненьне між Эстоніяй і Латвіяй, паводле якога было дазволена фармаваньне латвійскіх вайсковых адзінак пад эстонскім даводзтвам, але толькі для дзеяньняў на паўднёвым фронце. У сакавіку падобнае пагадненьне было заключанае з Інгерманляндзкім нацыянальным народным камітэтам. У траўні 1919 нацыянальныя адзінкі на тэрыторыі Эстоніі складалі 6000 расейцаў, 4000 латышоў і 700 інгерманляндзцаў<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 11|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>.

=== Наступ Белай гвардыі ===
Нягледзячы на тое, што эстонская армія кантралявала ўсю тэрыторыю краіны, пагроза ад чырвоных заставалася. Таму вярхоўнае камандаваньне вырашыла адсунуць лінію фронту далей у бок Расеі, скарыстаўшыся дзеля гэтага дапамогай Паўночнага корпусу расейскай Белай арміі. 13 траўня Паўночны корпус нечакана для бальшавікоў перайшоў у наступ пад Нарвай, разьбіўшы іхнюю 6-ю дывізію<ref name="Traksmaa, August page 141">{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 141|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>. Адначасна ўздоўж [[Фінскі заліў|Фінскае затокі]] наступ распачалі брытанскі і эстонскі флёт і марская пяхота. З набліжэньнем фронту ўзбунтаваўся гарнізон форту [[Красная Горка (форт)|Красная Горка]], аднак 7-я армія бальшавікоў здолела адкінуць беларасейцаў.

Таксама 13 траўня рушыў наперад [[Пячэры|пецарскі]] ўзброены аддзел. 25 траўня ён заняў [[Пскоў]], разьбіўшы Эстонскую Чырвоную армію і вызваліўшы ад бальшавікоў тэрыторыю да ракі [[Вялікая (рака)|Вялікай]]<ref name="kork">{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Estonian War of Independence 1918—1920|арыгінал = |спасылка = |адказны = Jyri Kork (Ed.)|выданьне = |месца = Baltimore|выдавецтва = Esto|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = Reprint from ''Estonian War of Independence 1918-1920''. Historical Committee for the War of Independence, Tallinn, 1938|isbn = |наклад = }}</ref>. Празь некалькі дзён дзеля аховы ў Пскоў прыбылі белагвардзейцы і пачалі мабілізацыйную кампанію па ўсёй [[Пскоўская вобласьць|вобласьці]]. 19 чэрвеня 1919 эстонскі галоўнакамандуючы генэрал [[Ёган Ляйданэр]] спыніў кіраваньне войскамі белых, пасьля чаго яны сталі звацца [[Паўночна-Заходняя армія|Паўночна-Заходняй арміяй]] і неўзабаве перайшлі пад кантроль генэрала [[Мікалай Юдзеніч|Мікалая Юдзеніча]]<ref name="Traksmaa, August page 141"/>.

Урэшце фронт усталяваўся па лініі рэк [[Луга (рака)|Луга]] і [[Саба]]<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 142|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>.

=== Вайна супраць Ляндэсвэру ===
5 чэрвеня 1919 на паўднёвым фронце ў Латвіі выбухнула вайна з [[Балтыйскі ляндэсвэр|Балтыйскім ляндэсвэрам]]. Латвійскія дэмакраты на чале з [[Карліс Улманіс|Карлісам Улманісам]] абвясьцілі незалежнасьць падобна да эстонцаў, аднак неўзабаве Саветы адкінулі іх да [[Ліепая|Ліепаі]]. Іхні наступ быў спынены толькі [[Нямецкая імпэрская армія|нямецкім]] VI рэзэрвовым корпусам. Нямецкіх войскі ў Латвіі пад даводзтвам гэнерала [[Рудыгер фон дэр Гольц|Рудыгера фон дэр Гольца]] складаліся са сфармаванага з [[Балтыйскія немцы|балтыйскіх немцаў]] Балтыйскага ляндэсвэру, вартавое рэзэрвовае дывізіі з былых жаўнераў імпэрскага войска і [[Вольны корпус (Прыбалтыка)|Жалезнае дывізіі]] дабраахвотнікаў, якія спадзяваліся атрымаць за службу маёмасьць у Прыбалтыцы<ref name="enc">{{Кніга|аўтар = |частка = Goltz, Rüdiger von der, Count (1865—1946)|загаловак = The Encyclopedia of World War I: A political, social, and military history|арыгінал = |спасылка = http://books.google.ee/books?id=2YqjfHLyyj8C&pg=PA493&lpg=PA493&dq=%22VI.+Reserve-Corps%22#v=onepage&q=%22VI.%20Reserve-Corps%22&f=false|адказны = Spencer C. Tucker|выданьне = |месца = Santa Barbara, California|выдавецтва = ABC-CLIO|год = 2005|том = |старонкі = 492—493|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Цікава, што немцы абавязваліся мець на ўсходзе ўласныя войскі паводле ўмоваў замірэньня з заходнімі дзяржавамі, каб супрацьстаяць бальшавіцкай загрозе. У VI рэзэрвовы корпус таксама ўваходзіў 1-ы Незалежны латвійскі батальён, які складаўся з этнічных латышоў, ляяльных да Часовага ўраду Латвіі, пад даводзтвам [[Оскарс Калпакс|Оскарса Калпакса]]<ref name="maideIV"/>.

Немцы забаранілі стварэньне латвійскага войска, 16 красавіка 1919 быў распушчаны Часовы ўрад. Наўзамен яго быў створаны марыянэткавы ўрад на чале з [[Андрыеўс Ніедра|Андрыеўсам Ніедрам]]<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 149|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Liulevicius, Vejas G.|частка = |загаловак = War land on the Eastern Front: culture, national identity and German occupation in World War I|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Cambridge University Press|год = 2000|том = |старонкі = 231|старонак = |сэрыя = |isbn = 0-521-66157-9|наклад = }}</ref>. 23 траўня VI рэзэрвовы корпус адбіў у бальшавікоў Рыгу і працягнуў наступ на поўнач, выставіўшы патрабаваньне, каб эстонская армія адышла з тэрыторыі паўночнае Латвіі. Такім чынам нямецкія войскі плянавалі анэксаваць Эстонію.

3 чэрвеня генэрал [[Ёган Ляйданэр|Ляйданэр]] у сваю чаргу агучыў ультыматум, паводле якога немцы мусілі адысьці на поўдзень, перадаўшы [[Шырокакалейка|шырокакалейку]] між [[Іерыкі|Іерыкамі]] і [[Гулбэнэ]] пад эстонскі кантроль. 5 чэрвеня эстонскія бронецягнікі рушылі па гэтай чыгунцы з мэтай праверкі выкананьня ўльтыматуму ды былі атакаваныя Балтыйскім ляндэсвэрам<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 150|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>. Наступнага дню немцы занялі [[Цэсіс]]. Першыя сутычкі прадэманстравалі, што VI рэзэрвовы корпус быў мацнейшы і лепей узброены, чым бальшавікі. 10 чэрвеня з удзелам [[Антанта|Антанты]] было заключанае замірэньне, аднак фон дэр Гольц адмовіўся выканаць патрабаваньні ўльтыматуму эстонцаў і пагражаў працягам вайсковых дзеяньняў у выпадку, калі эстонцы не пакінуць Латвію. 19 чэрвеня баі з Жалезнай дывізіяй узнавіліся пад [[Лімбажы]] і [[Страўпэ]], аднак немцы ня здолелі прасунуцца наперад. 23 чэрвеня 3-я эстонская дывізія перайшла ў контарнаступ і заняла Цэсіс. Гадавіна гэтай [[Бітва пад Выну|бітвы]] ({{Мова-et|Võnnu lahing|скарочана}}) цяпер сьвяткуецца ў Эстоніі як Дзень перамогі.

Пасьля гэтага 3-я дывізія эстонцаў рушыла да Рыгі. 3 ліпеня, калі яны ўжо стаялі ў ваколіцах места, Антанта запатрабавала спыніць баявыя дзеі, і Часовы ўрад Улманіса аднавіў сваю працу. Нямецкія войскі мелі пакінуць тэрыторыю Латвіі, аднак каб абысьці гэта, VI Рэзэрвовы корпус далучыўся да расейскае [[Заходняя дабраахвотніцкая армія|Заходняе дабраахвотніцкае арміі]] пад даводзтвам [[Павал Бэрмант-Авалаў|Паўла Бэрманта-Авалава]]<ref name="kork"/>. У кастрычніку гэтая расейская вайсковая адзінка атакавала Рыгу. На запыт латышоў з Эстоніі дзеля абароны былі перакінутыя два бронецягнікі. Эстонскія вайскоўцы таксама дапамагалі абараняць межы Латвіі ад бальшавікоў на паўночным фронце ля возера [[Лубанс]]<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 162|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>.

=== Заключны пэрыяд ===
[[Файл:EstArmyHighCommnd1920.jpg|міні|250пкс|Вярхоўнае камандаваньне эстонскай арміі (1920)]]
Савецкая Расея зь вясны 1919 року прадпрымала спробы заключыць мірнае пагадненьне. 25 красавіка 1919 вугорскія камуністы прапанавалі паслугі пасярэдніцтва на перамовах між бальшавікамі і эстонцамі, аднак апошнія былі вымушаныя адмовіцца ад прапановы пасьля пагрозаў брытанскага [[Ўолтэр Коўэн|адмірала Ковэна]] спыніць аказаньне вайсковай дапамогі<ref name="Rushton">{{Спасылка| аўтар = James A. Rushton.| загаловак = Operationalizing Dissuasion (Thesis) | выдавец = Naval Postgraduate School, Monterey, California | дата публікацыі = чэрвень 2006 | url = http://www.ccc.nps.navy.mil/research/theses/rushton06.pdf |фармат=PDF| дата = 2008-07-24| мова = en}}</ref>. Пасьля гэтага бальшавікі перадавалі прапановы па мірным вырашэньні канфлікту ў радыётрансьляцыях 27 і 28 красавіка. Улетку, пасьля роспуску Эстляндзкай камуны, адбылося яшчэ некалькі запрашэньняў да перамоваў, і 16 верасьня дэлегацыі абодвух бакоў сустрэліся. Абмеркаваньне скончылася пасьля прапановы Эстоніі запрасіць да ўдзелу ў супольных перамоваў таксама прадстаўнікоў Латвіі, Летувы і Фінляндыі<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 174|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>.

28 верасьня 1919 [[Паўночна-Заходняя армія]] распачала наступ на [[Петраград]] пад кодавай назвай «Белы меч», у якой на патрабаваньне Антанты брала ўдзел і Эстонія<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 180|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>. Асноўныя эстонскія сілы адначасна па сушы і флёце атакавалі форт [[Красная Горка (форт)|Красная Горка]], у той час як 2-я дывізія намагалася зьнішчыць масты праз раку [[Вялікая (рака)|Вялікую]], а 3-я дывізія наступала ў кірунку [[Пыталава]]. Пад Петраградам Чырвоная армія здолела нанесьці паразу Белай гвардыі, пасьля чаго эстонскае вышэйшае камандаваньне дала загад раззброіць і інтэрнаваць рэшткі белагвардзейцаў, што адышлі за [[Нарва|Нарву]]<ref name="Fletcher">{{Артыкул|аўтар = Fletcher, William A.|загаловак = The British navy in the Baltic, 1918—1920: Its contribution to the independence of the Baltic nations|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = Journal of Baltic Studies|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 1976|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = 134 — 144|isbn = }}</ref>.

[[7-я армія (РСЧА)|7-я]] і [[15-я армія (РСЧА)|15-я]] савецкія арміі, разьбіўшы белых, [[Бітва пад Крывасоа (1919)|працягнулі наступ]] на ўмацаваныя пазыцыі эстонцаў пад Нарвай. На гэтым этапе 120-тысячным бальшавіцкім сілам супрацьстаялі 40 000 эстонскіх вайскоўцаў<ref name=encyclopaedia>{{Кніга|аўтар = Kaevats, Ülo.|частка = |загаловак = Eesti Entsüklopeedia|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Eesti Entsüklopeediakirjastus|год = 1998|том = 10|старонкі = 123|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-89900-054-6|наклад = }}</ref>. 16 сьнежня склалася крытычная сытуацыя, калі перадавыя аддзелы 15-й Арміі перайшлі Нарву, аднак наступнага дня былі адкінутыя. Эстонскае вярхоўнае камандаваньне актыўна пераўзброіла 1-ю дывізію, камандуючым [[Вірумаа|Вірскім]] фронтам стаў генэрал [[Аляксандар Тынісан|Тынісан]]. Страціўшы ў цяжкіх сутычках 35 000 чалавек, Чырвоная Армія спыніла наступ да канця сьнежня<ref name=encyclopaedia/>.

19 лістапада новы ўрад [[Яан Тынісан|Яана Тынісана]] вырашыў аднавіць перамовы з Савецкай Расеяй без удзелу іншых прыбалтыйскіх дзяржаваў.<ref>{{Кніга|аўтар = Traksmaa, August.|частка = |загаловак = Lühike vabadussõja ajalugu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Olion|год = 1992|том = |старонкі = 223—224|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-450-01325-6|наклад = }}</ref>. Сьнежаньскія перамовы па тэрытарыяльных зьменах праходзілі на тле цяжкіх бітваў пад Нарвай. Нарэшце 31 сьнежня 1919 было заключанае замірэньне, якое ўвайшло ў сілу 3 студзеня 1920<ref name="rauch">{{Кніга|аўтар = Georg von Rauch.|частка = |загаловак = The Baltic States: The Years of Independence 1917-1940|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Hurst & Co|год = 1974|том = |старонкі = 70|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

== Замежная падтрымка ==
[[Файл:FinnVlntrsTllnnDc1918.jpg|міні|200пкс|У Талін прыбываюць фінскія валянтэры. Сьнежань 1918]]
Грунтоўная заангажаванасьць Брытаніі ў [[Замежная інтэрвэнцыя ў Грамадзянскай вайне ў Расеі|змаганьні на Прыбалтыйскім фронце]] прымала розныя формы:
* [[Брытанская кампанія ў Прыбалтыцы (1918—1919)|Брытанскія марскія і паветраныя ўзброеныя сілы ў сьнежні 1918]] пасьля лябіраваньня эстонскімі палітыкамі ў Лёндане даставілі неабходнае ўзбраеньне, забясьпечылі ваенную падрыхтоўку і артылерыйскую падтрымку;
* Брытанская падтрымка левага эстонскага флянгу марской апэрацыяй у [[Фінскі заліў|Фінскай затоцы]]. Падчас аднае з апэрацыяў брытанскія [[Тарпэдны катэр|тарпэдныя катэры]] ў спалучэньні з [[Каралеўскія ваенна-паветраныя сілы|авіяцыяй]] правялі першую камбінаваную паветрана-водную атаку ў гісторыі на флёт бальшавікоў у [[Кранштат|Кранштаце]]<ref>[http://www.naval-history.net/WW1AreaBaltic1919.htm WAR IN RUSSIAN BOLSHEVIK WATERS]</ref>, тарпэдаваўшы некалькі караблёў і згубіўшы 3 катэры. Брытанскі афіцэр [[Аўгуст Эгар]] за патапленьне савецкага крэйсэра быў узнагароджаны [[Крыж Вікторыі|крыжам Вікторыі]], а за наступную атаку, у якой былі патопленыя яшчэ два караблі, атрымаў [[За выдатныя заслугі (Вялікабрытанія)|ордэн «За выдатныя заслугі»]];
* Белая расейская [[Паўночна-Заходняя армія]] атрымала ад Брытаніі шэсьць [[танк]]аў з экіпажамі, якія ўвосень 1919 стаялі за 12 міляў ад [[Петраград]]у. Усе танкі захаваліся ў бітвах, атрымаўшы толькі нязначныя пашкоджаньні<ref>{{Артыкул|аўтар = Lt Col A J Parrott RLC British Army.|загаловак = With Lieutenant Colonel Hope Carson in Estonia and Russia|арыгінал = |спасылка = http://www.bdcol.ee/fileadmin/docs/bdreview/11bdr299.pdf|аўтар выданьня = |выданьне = Baltic Defence Review|тып = |месца = |выдавецтва = |год = February, 1999|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref>. Гэта была адзіная дапамога Вялікабрытаніі для беларасейскай арміі.
* 2000 фінскіх валянтэраў [[Братэрскія войны Фінляндыі|склалі]] атрады «Pohjan Pojat» і «I Suomalainen Vapaajoukko»<ref name="maide2">{{Кніга|аўтар = Lieutenant Colonel Jaan Maide.|частка = II|загаловак = Ülevaade Eesti Vabadussõjast (Overview of The Estonian War of Independence 1918–1920)|арыгінал = |спасылка = http://www.ksk.edu.ee/file.php?ID=1204|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Estonian Defence League|год = 1933|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = |мова = et}}</ref>.
* У пачатку 1919 року ў Швэцыі быў сфармаваны аддзел дабраахвотнікаў пад камандаваньнем [[Карл Аксэль Матандэр|Карла Матандэра]]. У сакавіку 1919 178 дабраахвотнікаў ўзялі ўдзел у выведніцкіх місіях у Вірумаа. У красавіку аддзел быў перапраўлены на паўднёвы фронт, дзе браў удзел у бітвах пад [[Пячоры|Пячорамі]].
* У Даніі пад даводзтвам капітана [[Рыхард Густаў Баргелін|Рыхарда Густава Баргеліна]] быў сфармаваны атрад з 200 чалавек, які ваяваў супраць бальшавікоў у [[Латвія|Латвіі]] і пад [[Пскоў|Псковам]]. За сваю службу Баргелін быў павышаны да [[падпалкоўнік]]а і атрымаў маёнтак.

== Тартускае замірэньне ==

{{Асноўны артыкул|Тартускае замірэньне (Расея—Эстонія)}}
2 лютага 1920 Рэспубліка Эстонія і [[РСФСР]] падпісалі ў Тарту [[Тартускае замірэньне (Расея—Эстонія)|мірную дамову]]. На той момант бальшавіцкі рэжым ня быў прызнаваны ніводнай заходняй дзяржавай. Паводле ўмоваў пагадненьня Расея назаўжды адмаўлялася ад тэрытарыяльных вымогаў да эстонскай тэрыторыі. Граніца ўсталёўвалася па пазыцыях фронту на момант спыненьня ваенных дзеяньняў. У прыватнасьці, Эстонія захавала стратэгічную паласу на ўсход ад Нарвы і рэгіён [[Сэтумаа]] на паўднёвым усходзе. У 1945, пасьля прыходу савецкіх войскаў, гэтыя тэрыторыі будуць перададзеныя пад кантроль [[РСФСР]].

== Глядзіце таксама ==
* [[Гісторыя Эстоніі]]
* [[Вайна за незалежнасьць Латвіі]]
* [[Вайна за незалежнасьць Летувы]]
* [[Крыж Свабоды (Эстонія)|Крыж Свабоды]]
* [[Калёна Перамогі ў вайне за незалежнасьць Эстоніі]]

== Крыніцы і заўвагі ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20090415201639/http://www.hot.ee/vabadussoda/ Вайна за незалежнасьць Эстоніі]{{ref-et}}

[[Катэгорыя:Войны Эстоніі]]
[[Катэгорыя:Войны Расеі]]
[[Катэгорыя:Войны XX стагодзьдзя]]
[[Катэгорыя:Эстонская вайна за незалежнасьць| ]]
[[Катэгорыя:Грамадзянская вайна ў Расеі]]