Прагляд крыніцы для Беларусы ў Летуве

{{Этнас
|Назва           = Беларусы ў Летуве
|Саманазва       = 
|Колькасьць      = {{Лік|36227}}
|Рэгіёны         = [[Віленскі павет|Віленскі]] і [[Уцянскі павет|Ўцянскі паветы]], [[Клайпеда]]
|Мовы            = [[Беларуская мова|беларуская]], [[Летувіская мова|летувіская]], [[Расейская мова|расейская]], [[Польская мова|польская]]
|Рэлігіі         = [[каталіцтва]], [[праваслаўе]]
|Блізкія этнасы  = [[беларусы]]
}}
'''Белару́сы [[Летува|Летувы́]]''', паводле зьвестак афіцыйнай статыстыкі, зьяўляюцца трэцяй паводле колькасьці [[Нацыянальная мяншыня|нацыянальнай меншасьцю]] ў краіне пасьля [[Палякі|палякаў]] і [[Расейцы|расейцаў]]. У 2011 року ў Летувіскай Рэспубліцы пражывала {{Лік|36227}} беларусаў<ref name="2011census" />.

== Мінуўшчына ==
На тэрыторыі сучаснай Летувы беларусы жывуць не адно стагодзьдзе. 3 часоў [[ВКЛ|Вялікага Княства Літоўскага]] да I сусьветнай вайны сацыяльна-эканамічнае, нацыянальнае і культурнае разьвіцьцё беларусаў і летувісаў праходзіла ў адзінай дзяржаўнай прасторы. Галоўным беларускім асяродкам тут здаўна была [[Вільня]], дзе існавалі агульныя дзяржаўныя і культурныя ўстановы, у тым ліку [[Віленскі ўнівэрсытэт]], [[Віленская брацкая друкарня]] і інш.

[[Файл:Belarusians 1903.jpg|значак|350пкс|Этнаграфічная мапа [[Яўхім Карскі|Я. Ф. Карскага]], 1903]]
Паводле перапісу 1897 року беларусы складалі большасьць насельніцтва Віленскай губэрні. У пачатку XX стагодзьдзя дзейнічалі [[Беларускае выдавецкае таварыства]] (працягвала дзейнасьць у 1919—1930), [[Беларускі музычна-драматычны гурток у Вільні]], [[Беларускі настаўніцкі саюз]], выдаваліся газэты «[[Наша доля (1906)|Наша доля]]» і «[[Наша ніва (1906)|Наша ніва]]». 12 лютага 1910 у клюбе чыгуначнікаў адбылася [[Першая беларуская вечарынка ў Вільні]]. У I сусьветную вайну, пасьля акупацыі нямецкімі войскамі, у Вільні ў 1915 быў арганізаваны [[Беларускі клюб (Вільня)|Беларускі клюб]]. 3 абвяшчэньнем незалежнасьці Летувы (люты 1918) дзейнасьць беларускіх арганізацыяў каардынавала [[Віленская беларуская рада]], прадстаўнікі якой увайшлі ў [[Летувіская Тарыба|Тарыбу]]. У сьнежні 1918 у Вільні знаходзіўся [[Урад БНР|ўрад БНР]].

У кастрычніку 1920 войскі польскага генэрала [[Л. Жалігоўскі|Л. Жалігоўскага]] захапілі Вільню, была абвешчаная [[Сярэдняя Літва]]. 9 кастрычніка 1920 у Вільні на нарадзе беларускіх дзеячоў, у якой прынялі ўдзел [[Браніслаў Тарашкевіч]], [[Вацлаў Іваноўскі]], [[Антон Луцкевіч]] і інш., было вырашана выкарыстаць спрыяльныя палітычныя абставіны для разьвіцьця беларускай адукацыі і асьветы. У 1921 А. Луцкевіч стварае [[Беларускі музэй у Вільні|Беларускі музэй]] імя [[Іван Луцкевіч|Івана Луцкевіча]]. На прапанову ўрада Б. Тарашкевіч заняў пасаду старэйшага рэфэрэнта ў Дэпартамэнце асьветы. У 1921 зь ініцыятывы Б. Тарашкевіча створанае [[Таварыства беларускай школы]].

=== Віленшчына ў складзе Польшчы ===
У пачатку 1922 року сэйм зацьвердзіў уключэньне Віленшчыны ў склад [[Другая Рэч Паспалітая|Польшчы]]. 3 гэтага часу і да канца 1939 Вільня была грамадзкім, асьветным і культурным цэнтрам беларусаў. У месьце ствараліся палітычныя, гаспадарча-эканамічныя, асьветныя арганізацыі, установы і таварыствы. У горадзе ствараліся і дзейнічалі беларускія палітычныя партыі, гаспадарча-эканамічныя, асьветныя арганізацыі, установы і таварыствы. Актыўнасьцю вызначаліся [[Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянэраў]], [[БХД (1917)|Беларуская хрысьціянская дэмакратыя]], [[Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя]], [[Камуністычная партыя Заходняй Беларусі]], [[Беларускі пасольскі клюб]], [[Блёк нацыянальных меншасьцяў]] і інш. У 1920—1930-я рокі ў Вільні дзейнічалі Беларускі музэй, управа Таварыства беларускай школы, [[Беларускі студэнцкі саюз]], [[Беларускі сялянскі саюз]], [[Цэнтрасаюз|Цэнтральны саюз культурных і гаспадарчых арганізацый]]. У сярэдзіне 1920-х гадоў тут знаходзіліся Галоўны сакратарыят і ЦК [[БСРГ|Беларускай сялянска-работніцкай грамады]]; выдавалася больш за 100 беларускамоўных газэт і часопісаў. У Вільні жылі і працавалі [[А. Луцкевіч]], [[М. Гарэцкі]], [[Б. Тарашкевіч]], [[У. Самойла]], [[А. Станкевіч]], [[С. Рак-Міхайлоўскі]], [[І. Дварчанін]], [[Р. Шырма]], [[Г. Цітовіч]], [[М. Танк]], [[П. Сергіевіч]], [[Я. Драздовіч]] і інш.

=== Летувіская Рэспубліка ===
У пачатку 1920-х гадоў адбываўся ўздым актыўнасьці беларусаў [[Летувіская Рэспубліка (1918—1940)|Летувы]], які аднак зьнік ў другой палове 1920-х. У пачатку 1930-х нацыянальны рух у Летуве ажывіўся<ref>{{Артыкул|загаловак=Асноўныя кірункі дзейнасці беларускай дыяспары ў Літве (1918—1939)|год=2019|аўтар=В. У. Коваль.|мова=be|выданьне=[[Труды БГТУ]]|нумар=2|спасылка=https://elib.belstu.by/bitstream/123456789/32033/1/Koval%27_Asnounyya.pdf|старонкі=35-40}}</ref>.

=== Летувіская ССР ===
Напачатку II сусьветнай вайны, калі Вільня і [[Віленскі край]] былі перададзеныя ў склад Летувы (кастрычнік 1939), спынілі дзейнасьць віленскія Беларускае навуковае таварыства, Беларускі студэнцкі саюз. Падчас нацысцкай акупацыі (1941—1944) яшчэ дзейнічалі [[Віленская беларуская гімназія]], [[Віленская настаўніцкая сэмінарыя|беларуская настаўніцкая сэмінарыя]], Беларускі музэй (закрыты ў 1945), выдавалася газэта «[[Беларускі голас (1942)|Беларускі голас]]» (рэд. [[Ф. Аляхновіч]]). Пасьля захопу Летувы савецкімі войскамі частка беларусаў Віленшчыны на падставе летувіска-польскага пагадненьня пра ўзаемную эвакуацыю насельніцтва ад 22 верасьня 1944 перасялілася ў Польшчу. Практычна ўсе беларускія дзеячы й іхнія сем’і трапілі пад арышты і дэпартацыю. Аднаўленьне дзейнасьці нават у галіне беларускай культуры было немагчыма з-за рэпрэсій КДБ і зьмены этнічнай структуры насельніцтва.

Нямала беларусаў пераехала ў Летуву ўжо за савецкім часам, пасьля Другой сусьветнай вайны. 3 1945 у Летуву па вярбоўцы, на новабудоўлі і інш. прыбывалі беларусы з БССР. Іхная колькасьць павялічылася, аднак арганізаванага нацыянальнага жыцьця яны практычна ня мелі. У Вільні працягвалі сваю дзейнасьць [[П. Сергіевіч]], [[З. Верас]], [[Л. Луцкевіч]], [[Я. Шутовіч]] і інш.

Актывізацыя грамадзкага жыцьця беларусаў пачалася ў часы лібэралізацыі ў СССР (2-я палова 1980-х), калі ўзьнік шэраг беларускіх культурна-асьветных арганізацыяў. У 1988 [[Зоська Верас]] разам зь [[Лявон Луцкевіч|Лявонам Луцкевічам]], сынам [[Антон Луцкевіч|Антона Луцкевіча]], утварылі спачатку клюб «[[Сябрына (Вільня)|Сябрына]]», а 4 лютага 1989 року было заснаванае [[Таварыства беларускай культуры ў Летуве]]<ref name="tut161897">{{Спасылка|аўтар = Кастусь Лашкевіч.|прозьвішча = Лашкевіч|імя = Кастусь|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 23 лютага 2010|url = https://news.tut.by/society/161897.html|загаловак = Лідэр беларусаў Летувы: «Мы стаім ніжэй за цыганоў»|фармат = |назва праекту = Грамадзтва|выдавец = [[TUT.BY]]|дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = |камэнтар = }}</ref>. У чэрвені 1989 року ў Вільні адбыўся ўстаночы сход [[БНФ|Беларускага народнага фронту «Адраджэньне»]].

3 1989 трансьлююцца беларускія перадачы на дзяржаўным радыё і тэлебачаньні. Пэўны час зь Вільні для беларусаў вяшчала незалежная беларускамоўная радыёстанцыя «Балтыйскія хвалі»<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.belhistory.com/letuwa_now.html|загаловак = Беларусы ў сучаснай Летуве|фармат = |назва праекту = Belhistory.com|выдавец = |дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = |камэнтар = }}</ref>.

== Насельніцтва ==
У 2011 року ў Летувіскай Рэспубліцы пражывала {{Лік|36227}} беларусаў<ref name="2011census">{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.stat.gov.lt/en/web/guest/regionine-statistika?p_p_auth=NJFy4kqR&p_p_id=101&p_p_lifecycle=0&p_p_state=maximized&p_p_mode=view&_101_struts_action=%2Fasset_publisher%2Fview_content&_101_assetEntryId=224502&_101_type=document&redirect=http%3A%2F%2Fwww.stat.gov.lt%2Fen%2Fpaslaugos%3Fp_p_id%3D3%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dmaximized%26p_p_mode%3Dview%26_3_groupId%3D0%26_3_keywords%3DPopulation%2Bby%2Bethnicity%26_3_struts_action%3D%252Fsearch%252Fsearch%26_3_redirect%3D%252Fen%252Fpaslaugos%253Bjsessionid%253DA29C8A8AF4C2EAC49051C63E81F25B83|загаловак = Population by ethnicity municipality|фармат = xls|назва праекту = Official Statistics Portal|выдавец = Statistics Lithuania|дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = en|камэнтар = }}</ref>, што складала 1,2% ад агульнага насельніцтва<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2015|url = http://osp.stat.gov.lt/services-portlet/pub-edition-file?id=19698|загаловак = 2011 Population and Housing Censuses in Estonia, Latvia and Lithuania|фармат = pdf|назва праекту = Official Statistics Portal|выдавец = Statistics Lithuania|дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = en|камэнтар = }}</ref>. Колькасьць беларусаў стала зьмяншаецца галоўным чынам праз [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыю]]. Так, у 1989 року ў Летувіскай ССР налічвалася 63 тысячы беларусаў, у 2001 — {{Лік|42866}} чалавек; з тае пары іхняя колькасьць толькі меншала<ref name="tut161897" />.

{| class="wikitable sortable" style="margin-left:auto;margin-right:auto" style="text-align:right;"
|-bgcolor="#ececec" valign=top align="center"
|  || Колькасьць || %
|-
| align="center"|1959 || {{Лік|30256}}<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php?reg=7|загаловак = Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР|фармат = |назва праекту = Демоскоп weekly|выдавец = |дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = ru|камэнтар = }}</ref> || 1,11
|-
| align="center"|1970 || {{Лік|45412}}<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php?reg=8|загаловак = Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР|фармат = |назва праекту = Демоскоп weekly|выдавец = |дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = ru|камэнтар = }}</ref> || 1,45
|-
| align="center"|1979 || {{Лік|57584}}<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php?reg=8|загаловак = Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР|фармат = |назва праекту = Демоскоп weekly|выдавец = |дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = ru|камэнтар = }}</ref> || 1,69
|-
| align="center"|1989 || {{Лік|63169}}<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=8|загаловак = Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР|фармат = |назва праекту = Демоскоп weekly|выдавец = |дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = ru|камэнтар = }}</ref> || 1,71
|-
| align="center"|2001 || {{Лік|42866}}<ref name="mashke">{{Спасылка|аўтар = Tim Bespyatov.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://pop-stat.mashke.org/lithuania-ethnic2011.htm|загаловак = Ethnic composition of Lithuania 2011|фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата доступу = 17 студзеня 2017|мова = en|камэнтар = }}</ref> || 1,23
|-
| align="center"|2011 || {{Лік|36227}}<ref name="2011census" /> || 1,19
|}

Пераважная большасьць беларусаў зьяўляюцца грамадзянамі Летувы.

Найбольш беларусаў пражывае ў сталіцы, [[Вільня|Вільні]] — {{Лік|18924}} чалавекі<ref name="2011census" />, далей ідуць месцы [[Клайпеда]] (2698 чалавек), [[Вісагіня]] (2211), [[Грэгарава]] (887) і [[Коўна]] (831, зьвесткі 2011 року<ref name="mashke" />).

== Мовы ==
Сярод беларусаў Летувы ў 2001 року сваёй роднай мовай [[Беларуская мова|беларускую]] называлі 14 603 чал., [[Расейская мова|расейская]] — 22 386, [[Польская мова|польскую]] — 2494, [[Летувіская мова|летувіскую]] — 1622<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = 2. Gyventojai pagal tautybę ir gimtąją kalbą /2. Population by ethnicity and mother tongue/|загаловак = Population by education, mother tongue and command of other languages 2001|арыгінал = Gyventojai pagal išsilavinimą, gimtąją kalbą ir kalbų mokėjimą 2001|спасылка = http://osp.stat.gov.lt/en/statistikos-leidiniu-katalogas?publication=3685|адказны = |выданьне = |месца = Vilnius|выдавецтва = Statistikos departamentas prie Lietuvos Respublikos Vyriausybės|год = 2002|том = |старонкі = 77|старонак = |сэрыя = |isbn = 9986-589-84-3|наклад = 800}}</ref>.

== Грамадзкія арганізацыі ==
[[Файл:F.Skaryna school Vilnius.JPG|значак|Беларуская сярэдняя школа імя Ф. Скарыны ў Вільні]]
У дадзены момант у Аб’яднаньне грамадзкіх арганізацыяў беларусаў у Летуве, прэзыдэнтам якой зьяўляецца У. Вайніцкі, уваходзяць 19 арганізацыяў. Іхняя мэта, як і любых іншых утварэньняў нацыянальных меншасьцяў, — захаваньне беларускай культуры, традыцый, звычаяў, беларускай мовы. Пад непасрэдным кантролем Аб’яднаньня ў Вільні працуе беларуская школа імя Францішка Скарыны з дванаццацігадовым навучаньнем, дзе многія прадметы выкладаюцца на роднай мове. Адкрытая беларуская нядзельная школа ў Клайпедзе, у [[Вісагіня|Вісагіні]] функцыянуе беларускі культурны цэнтар.

У Вільні дзейнічае заснаваны ў Беларусі [[Эўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт]].

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Facebook|belaruslithuania}}

{{Беларусы замежжа}}
{{Беларусы}}

[[Катэгорыя:Беларусы ў Летуве| ]]