Прагляд крыніцы для Беларускія немцы

{{Этнас
|Назва          = Беларускія немцы
|Колькасьць     = [[Беларусь]] — 2474 чал.<ref name="STAT">[https://web.archive.org/web/20120404121407/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf Перепись населения — 2009. Население по национальности и родному языку]{{Ref-ru}}</ref> (2009 год)
|Рэгіёны        = [[Беларусь]], [[Нямеччына]], [[ЗША]], [[Летува]], [[Канада]], [[Бразылія]], [[Польшча]], [[Аргентына]], [[Уругвай]] ды інш.
|Мовы           = [[Нямецкая мова|нямецкая]], [[Беларуская мова|беларуская]], [[Верхненямецкія мовы|верхненямецкія]] ([[швабскі дыялект]]), [[Расейская мова|расейская]], [[Польская мова|польская]]
|Рэлігія        = [[Хрысьціянства|хрысьціяне]] ([[лютэранства]], [[каталіцтва]], [[праваслаўе]], [[баптызм]], [[мэнаніцтва]], [[пяцідзясятніцтва]]).
|Блізкія этнасы = [[немцы]], [[расейскія немцы]], [[беларусы]], [[польскія немцы]], [[украінскія немцы]] й г.д.
}}
'''Белару́скія не́мцы''' ({{мова-de|Belarusdeutsche, Weißrusslanddeutsche}}) — [[этнас|этнічныя]] [[немцы]], а таксама грамадзяне нямецкіх дзяржаваў (у тым ліку [[Лівонскі ордэн|Лівонскага]] й [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] ордэнаў), якія пражывалі на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] або дзяржаваў-папярэднікаў: [[Полацкае княства]], [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], [[Рэч Паспалітая]] і г. д. Паводле [[Перапіс насельніцтва Беларусі 2009 году|перапісу]] 2009 году, у [[Беларусь|Беларусі]] пражывае 2474 немцы, што складае 0,03% ад агульнай колькасьці насельніцтва краіны<ref name="STAT"/>. Гэта трынаццатая па колькасьці нацыянальная меншасьць у краіне.

Нямецкая этнічная і культурніцкая прысутнасьць на землях сёньняшняй Беларусі пачала фармавацца яшчэ ў часы [[Полацкае княства|Полацкага княства]] збольшага ў выглядзе працэсаў культурнага ўзаемаабмену, што робіць немцаў адной з самых старажытных меншасьцяў на тэрыторыі Беларусі.

== Гісторыя ==

=== Зьяўленьне немцаў на тэрыторыі Беларусі ===
{{Асноўны артыкул|Расьсяленьне немцаў на ўсход}}
Першыя згадваньні пра немцаў на [[Русь|Русі]] адносяцца да IX ст. Да канца XII стагодзьдзя ў гарадах [[Полацкае княства|Полацкага]], [[Тураўскае княства|Тураўскага]], [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскага]] і іншых княствах ужо аселі шматлікія нямецкія купцы, рамесьнікі, ваяры, лекары і навукоўцы<ref>Энциклопедия немцы России. — С. 9. {{ref-ru}}</ref>. Важную ролю адыгрывалі нямецкія сьвятары, так менавіта немцы аднымі зь першых прынесьлі [[каталіцтва]] на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Так, на захадзе Беларусі ў канцы X — пачатку XI стагодзьдзяў хрысьціянства абвяшчаў немец [[Бруна Квэрфурцкі]], у той жа час каля 1010—1013 гадоў у [[Тураў]] прыбыла місія [[Калобжэг|калобжэскага]] біскупа [[Рэйнбэрн]]а, запрошанага мясцовым князем [[Сьвятаполк Акаянны|Сьвятаполкам]]{{Заўвага|Рэйнбэрн распаўсюджваў каталіцтва на ўсёй тэрыторыі Тураўскага княства, сярод новаахрышчаных быў і сам тураўскі князь [[Сьвятаполк Акаянны|Сьвятаполк]]<ref>{{Кніга
|аўтар         =Грушевский  А. С.
|частка        =
|загаловак     = Очерки истории Турово-Пинского княжества
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    = Киев
|год           = 1901
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 
|мова          = ru
}}</ref>.}}. Да таго ж мясцовыя князі паступова завязваюць зь немцамі і роднасныя адносіны; так, зь немкамі ажаніўся шэраг князёў<ref name="niemcy5">{{Кніга
|аўтар         = Ауман В.
|частка        =
|загаловак     = История российских немцев
|арыгінал      = 
|спасылка      = http://www.observer.materik.ru/observer/N02_92/2_14.HTM
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    = 
|год           = 
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 
|мова          = ru
}}</ref>, напрыклад полацкі князь [[Ізяслаў Мсьціслававіч]] быў жанаты з Агнэсай, дачкой [[Конрад III|Конрада III]] з [[Гогенштаўфэны|Гогенштаўфэнаў]], а тураўскі князь [[Яраполк Ізяславіч]] меў шлюб з [[Кунігунда фон Орлямюндэ|Кунігундай фон Орлямюндэ]].

=== Немцы ў [[Полацкае княства|Полацкім княстве]] ===
{{Асноўны артыкул|Немцы ў Полацкім княстве}}
Зьяўленьне немцаў у Полацкім княстве адбывалася шляхам пашырэньня Полацкім княствам гандлёвых і міжкультурных сувязяў зь нямецкімі і польскімі{{Заўвага|У сярэднявечнай Польшчы немцы складалі вялізны адсотак гарадзкога насельніцтва.}} гарадамі. Як і ў іншых старажытнабеларускіх княствах, у Полацкім княстве менавіта немцы былі першымі, хто распаўсюджваў тут [[каталіцтва]], так у 1186 годзе полацкі князь [[Валадар ІІ]] дазволіў нямецкаму манаху [[Мэйнард]]у заснаваць замак і касьцёл і пачаць пропаведзі. Мала таго, полацкі гаспадар нават адарыў манаха.

У 1158 годзе нямецкія купцы заснавалі гандлёвае паселішча ў вусьці Дзьвіны, якое ў 1201 годзе за біскупам [[Альбэрт фон Буксгеўдэн|Альбэртам фон Буксгевэдэн-Брэмэнам]] робіцца местам пад назвай [[Рыга]] й сталіцаю [[Лівонія|Лівоніі]]. Нягледзячы на далейшую варожасьць паміж крыжакамі і палачанамі, важным момантам становіцца культурны ўзаемаабмен паміж немцамі і палачанамі. У [[Полацак|Полацку]] й [[Смаленск]]у паўстаюць нямецкія гандлёвыя двары. Такім чынам можна адзначыць, што першымі немцамі на тэрыторыі Беларусі былі галоўным чынам гандляры і сьвятары. У 1305 годзе [[Полацак]] падпаў пад залежнасьць рыскага [[арцыбіскуп]]а, што выклікала засяленьне Полацка і Полацкай зямлі немцамі, якія займаліся тут гандлем і распаўсюджавалі каталіцтва, пабудавалі ў Полацку касьцёл, але ў 1307 годзе былі выгнаны вялікім літоўскім князем [[Віцень|Віценем]]<ref>Данилевич В. Е. Очерк истории Полоцк земли до конца ХIV столетия. Киев, 1896. С. 152—153{{Ref-ru}}</ref><ref>Пашуто В. Т. Образование Литовского Государства. Москва, 1959. С. 392.{{Ref-ru}}</ref><ref>Ковкель И. И., Ярмусик Э. С. История Беларуси с древнейших времен до наших дней. Мн., 2000 г., С. 20.{{Ref-ru}}</ref><ref>Насевич В. Начала Великого Княжества Литовского: события и личности. Минск, 1993. С. 72.{{Ref-ru}}</ref>. Нягледзячы на гэта Полацак ({{мова-de|Plotzeke|скарочана}}) заставаўся адным з цэнтраў нямецкага насельніцтва ВКЛ і буйным шматнацыянальным горадам{{Заўвага|Паводле некаторых зьвестак, у ХVI стагодзьдзі ў Полацку жыло прыкладна 100 тыс. чалавек, што рабіла горад адным з найбуйнейшых у Эўропе<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}}</ref>.}}. На той момант у горадзе існаваў нямецкі раён, дзе жылі нямецкія гандляры, асьветнікі, лекары, вайскоўцы.

=== Немцы ў [[ВКЛ|Вялікім Княстве Літоўскім]] ===
{{Асноўны артыкул|Немцы ў Вялікім Княстве Літоўскім|Віленскія немцы|Немцы Магілёва}}
Першыя нямецкія мігранты зьявіліся ў ВКЛ у пачатку XIV ст. — [[Дамініканскі ордэн|дамініканскія]] і [[Францішканскі ордэн|францішканскія]] манахі заснавалі ў Вільні і Навагрудку дзьве каталіцкія царквы<ref name="niemcy">{{Кніга
|аўтар         = Навагродзкі Т.А. [і інш.]
|частка        = Глава 15. Этнічныя групы Беларусі: гісторыя і культура. Немцы.
|загаловак     = Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам.
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 1-е выд
|месца         = {{Менск (Мінск)}}
|выдавецтва    = БДУ
|год           = 2009
|том           = 
|старонкі      = 310-311
|старонак      = 335
|isbn          = 978-985-518-121-8
}}</ref>. Адным з тых, хто спрыяў расьсяленьню немцаў у ВКЛ, быў вялікі князь літоўскі [[Гедзімін]]<ref name="niemcy1">{{Кніга
|аўтар         = [[Адам Кіркор|Киркор А.]]
|частка        = Ч.1. Литовское Полесье.
|загаловак     = Живописная Россия
|арыгінал      = Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении
|спасылка      = 
|выданьне      = 1-е выд
|месца         = Санкт-Петербург
|выдавецтва    = Товарищество М. О. Вольфа
|год           = 1882
|том           = 3. «Литовские и Белорусские губернии»
|старонкі      = 21
|старонак      = 496
|isbn          = 
}}{{ref-ru}}</ref> Ім жа ў рамках урэгуляваньня зносінаў зь Лівонскім ордэнам у 1323 годзе быў выдадзены прывілей, які заклікаў немцаў на пасяленьне ў ВКЛ. У гэты час ВКЛ вяло актыўны гандаль з [[ганза|ганзейскімі]] гарадамі. У [[Полацак|Полацку]], [[Трокі|Троках]] і [[Вільня|Вільні]] зьяўляюцца нямецкія гандлёвыя двары<ref name="niemcy"/>. У асноўным немцы сяліліся ў буйных гарадох ВКЛ, вялікі адсотак немцаў сярод гарадзкога насельніцтва быў у Вільні, Полацку, [[Магілёў|Магілёве]], [[Горадня|Горадні]], [[Берасьце|Берасьці]] і іншых гарадох. Даволі шмат немцаў пасялілася на Віленшчыне. Як піша [[Адам Кіркор]], тыя немцы{{Заўвага|Маюцца на ўвазе немцы, які перасяліліся ў ВКЛ.}} даволі хутка зьмешваюцца зь мясцовым насельніцтва{{Заўвага|Як адзначае Кіркор, насельніцтва Віленшчыны мае асаблівасьць хутка паглынаць іншыя народнасьці<ref name="niemcy1"/>.}}, што ўжо ў трэцім-чацьвёртым пакаленьні ад іх застаецца толькі прозьвішча, а яны ўжо поўнасьцю не разумеюць нямецкай мовы<ref name="niemcy1"/>.

Шэраг немцаў гэтага пэрыяду вядомыя сярод высокіх урадаў (пасадаў) ВКЛ. Так, адным з паплечнікаў [[Ягайла|Ягайлы]] ў ягонай меркаванай змове супраць [[Альгерд]]а і потым змове супраць [[Кейстут]]а быў нямецкі купец [[Ганул]], які тады займаў урад старасты віленскага; замежнікі гэтага пэрыяду вядомыя як чальцы [[гаспадарская Рада (ВКЛ)|гаспадарскае Рады]] краіны.

[[Файл:Ваколіцы Кобрына.jpg|значак|Нямецкае паселішча ў ваколіцах Кобрыню.]]
Вялікая група нямецкіх і галяндзкіх сялянаў пасялілася ў 1563 году каля Бугу і заснавала вёскі [[Нойдарф]] і [[Нойбрун]], да якіх пазьней накіроўваліся шматлікія перасяленцы<ref name="niemcy"/><ref name="niemcy1"/>. Нойдарф і Нойбрун былі заснаваны на землях князёў [[Радзівілы|Радзівілаў]], якія асабіста запрашалі немцаў і галяндцаў<ref name="niemcy1"/>. У хуткім часе ў [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскім ваяводзтве]] ўзьнік царкоўны прыход [[Нойдарф-Нойбаў]], дзякуючы якому нямецкія сяляне падтрымлівалі сувязь з роднай культурай<ref name="niemcy"/>. Да канца XVIII ст. гэтыя паселішчы распаўсюдзіліся да [[Кобрынь|Кобрыню]]<ref name="niemcy"/>. Паселішча [[Нойдарф-Нойбаў]] дасягнула вялікіх памераў<ref name="niemcy"/>. Яно мела шчыльныя сувязі зь нямецкімі паселішчамі на [[Валынь|Валыні]]<ref name="niemcy"/>.

Нямецкае паселішча на Магілёўшчыне захавалася й дагэтуль — цяпер гэта вёска [[Вейна (Магілёўская вобласьць)|Вейна]] (ад {{мова-de|Wein|скарочана}} — віно)<ref name="niemcy3">[http://www.dw.de/о-немецкой-диаспоре-в-беларуси/a-2037464-1 О немецкой диаспоре в Беларуси]{{ref-ru}}</ref>. Вядома, што ў тых месцах немцы ўладкоўвалі бровары{{Заўвага|У той час бровар — абавязковы атрыбут сядзібы кожнага больш-менш багатага шляхціча.}} і вінакурні<ref name="niemcy4">[https://web.archive.org/web/20170131211256/http://allby.tv/article/1531/nemtsyi-v-respublike-belarus Немцы в Республике Беларусь]{{ref-ru}}</ref>.

Вялізную групу нямецкага насельніцтва ВКЛ складалі па-ранейшаму гандляры, але з XVI ст. назіраецца прыток у ВКЛ у першую чаргу нямецкіх навукоўцаў, мэдыкаў, рамесьнікаў, разам з тым павялічваецца колькасьць нямецкіх вайскоўцаў-наймітаў, якія фактычна становяцца неад’емнай часткай арміі ВКЛ і Рэчы Паспалітай; так, адным з гераічных [[Аблога Смаленску (1654)|абаронцаў]] [[Смаленск]]у ад маскоўскіх войск стаў немец Корф.
[[Файл:Будынак Гарадзенскай кірхі 2 (2012).jpg|міні|зьлева|[[Лютэранская кірха (Горадня)|Лютэранская кірха Сьвятога Яна]] ў [[Горадня|Горадні]]]]
Немцы значна паўплывалі на [[Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай|рэфармацыю ў Вялікім Княстве Літоўскім]]. Першапачаткова лютэранства збольшага прымалі месьцічы-немцы, зь мясцовых зусім нязначная дзеля жыхароў<ref>Паславські І. В. Реформація та її впливи на українське духовне життя в історіософії М. Грушевського // Грушевський М. Зб. праць. ― Львів, 1994. С. 164—175 {{ref-uk}}</ref>. Так, у сярэдзіне XVI ст. нямецкія купцы засноўваюць у [[Вільня|Вільні]] [[лютэранства|лютэранскую]] суполку, якая хутка становіцца цэнтрам пашырэньня лютэранства ў ВКЛ<ref>Плисс В. И. [https://web.archive.org/web/20120307150609/http://spbpda.ru/data/1914/02/1914-02-04.pdf Исторический очерк проникновения и распространения реформации в Литве и Западной Руси] // Христианское чтение. ― СПб,. 1914 г. — № 2., С. 199—234. {{ref-ru}}</ref>. У 1539 годзе віленскі ўраджэнец, ксёндз і доктар філязофіі [[Абрагам Кульва]] адчыніў у Вільні школу для шляхецкай моладзі й актыўна выступаў зь лютэранскімі казаньнямі, слухаць якія паступова сабралося ці ня ўсё нямецкае насельніцтва места<ref>Vilnius school of Abraomas Kulvietis // A short history of Vilnius University — Vilnius: Mokslas Publishers, 1979. — P. 12. {{ref-en}}</ref>. Па ягоным ад’езьдзе прапаведнікам лютэранства ў Літве стаў [[Ян Вінклер]], ксёндз віленскага касьцёлу сьв. Ганны. Віленскі біскуп забараніў яму ня толькі служыць, але й увогуле зьяўляцца ў віленскіх касьцёлах<ref>Ochmanski J. Biskupstvo wilenskie w sredniowieczu. — Poznan, 1972 {{ref-pl}}</ref>. Тады Вінклер адчыніў лютэранскую малельню ў хаце віленскага купца Морштына. Утварылася лютэранская грамада, у асноўным зь немцаў<ref>[https://web.archive.org/web/20101029174530/http://www.russianresources.lt/archive/Vilnius/Dobrianski_10.html Флавиан Добрянский. Старая и новая Вильня]{{ref-ru}}</ref>. У хуткім часе на [[Нямецкая вуліца (Вільня)|Нямецкай вуліцы]] збудавалі [[Лютэранская кірха (Вільня)|кірху]], якая праіснавала да 1944 году<ref>Kosman M. Konflikty wyznaniowe w Wilnie (Schyłek XVI—XVII w.) // Kwartalnik Historyczny. — R. 79. — 1972. — S. 3 — 19 {{ref-pl}}</ref>. Пражывалі немцы і ў [[Слуцак|Слуцку]], так, некаторыя беларускія дасьледнікі сьцьвярджаюць, што першае згадваньне лютэранскай грамады адносіцца да Слуцку 1535 году, калі князь [[Юры Алелькавіч (1492—1542)|Юры Алелькавіч]] вылучыў немцам зямлю пад кірху<ref>{{артыкул|аўтар=Акіньчыц С.|загаловак=Горад, дзе захавалася традыцыя|спасылка=http://belreform.org/ru/horad.php|выданьне=Спадчына|год=2003|нумар=1|старонкі=52-56}}</ref>. Гэтыя зьвесткі пацьвярджае і нямецкі гісторык Г.-К. Дытрых<ref name="ReferenceA">{{кніга|аўтар=Dietrich H.-C.|загаловак=«Auf dem Weg zur Glaubenseinheit…»: Reformationsgeschichte Weißrusslands|месца=Erlangen|выдавецтва=Martin-Luther-Verlag|год=2006|старонак=430|isbn=9783875131505}}{{ref-de}}</ref>. У [[Менск]]у таксама існавала лютэранская грамада{{Заўвага|Усяго яшчэ да сяр. XVI ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі зьявіліся дзясяткі пратэстанцкіх збораў, у тым ліку ў [[Берасьце|Берасьці]], [[Койданаў|Койданаве]], [[Наваградак|Наваградку]] і інш.<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Ілюстраваная гісторыя. — Martin, Slovakia, 2003. — С. 173.</ref>. Так, з дапамогай шматлікіх пратэстанцкіх збораў нямецкае насельніцтва атрымала магчымасьць для расьсяленьня на ўсёй тэрыторыі Беларусі.}}, якую ўзначальваў нямецкі пастар [[Карл Людвіг Гэмэрых]], які дагэтуль быў пастарам ў Слуцку<ref name="luteran">[https://web.archive.org/web/20140409204359/http://minsk-old-new.com/minsk-3203-ru.htm Лютеранская община Минска]{{ref-ru}}</ref>. Да таго, вялікая колькасьць немцаў прыбывае ў ВКЛ на запрашэньне Радзівілаў дзеля пашырэньня [[Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай|Рэфармацыі]], як напрыклад [[Ян Фёлькель]]{{Заўвага|Ян (Ёган) Фёлькель належаў да пратэстанцкага руху «[[Браты польскія]]», які таксама вядомы пад назвай «арыяне польскія».}}. А ў час [[Віленскае ваяводзтва|ваяводзкага]] кіраваньня [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]] немец-лютэранін [[Якуб Гібель]] нават стаў [[войт]]ам Вільні<ref>Wisner H. Janusz Radziwill 1612—1655. Wojewoda wilenski. Hetman wielki litewski. Warszawa, 2000. {{ref-pl}}</ref><ref name="pratestant"/>.
[[Файл:Evangelical Lutheran Church in Vilnius.jpg|міні|Лютэранская кірха на Нямецкай вуліцы ў Вільні]]
Вялікія князі літоўскія лічылі неабходным паскорыць гаспадарчае разьвіцьцё сваёй дзяржавы і з гэтай нагоды запрашалі перасяленцаў, як зь Нямеччыны, так і з усёй Эўропы ([[Вугоршчына]], [[Чэхія]], [[Францыя]], [[Шатляндыя]])<ref>Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага (А. Вабішчэвіч і інш.); рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар і інш. — Мн.: Экаперспектыва, 2006. С. 544.</ref><ref name="suviazi"/>. Да таго ж, асядалі на беларускіх землях і замежныя найміты зь вялікакняскай арміі, якія атрымлівалі тут ад манарха асобныя вёскі ці нават цэлыя воласьці<ref name="suviazi"/>.

Важную ролю ў разьвіцьці айчыннай культуры адыгрывала запрашэньне ў ВКЛ славутых эўрапейскіх жывапісцаў, дойлідаў, музыкаў і г. д., сярод якіх было шмат немцаў, так у ВКЛ былі запрошаны знакамітыя нямецкія жывапісцы А. Бінк, А. Вайдэ і Г. Гэльвіг<ref name="suviazi">{{Артыкул|аўтар=[[Андрэй Самусік|Самусік А.]]|загаловак=Міжнародныя культурныя сувязі Беларусі ў XІV — пачатку XVІI стст.|спасылка=http://www.evolutio.info/index2.php?option=com_content&task=view&id=984&Itemid=168|выданьне=[[Часопіс міжнароднага права і міжнародных адносінаў]]|тып=[[часопіс]]|год=2006|нумар=1|старонкі=55-60|issn=2072-0513}}</ref><ref>Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага (А. Вабішчэвіч і інш.); рэдкал. М. Касцюк (гал. рэдактар і інш. — Мн.: Экаперспектыва, 2006. С. 627.</ref>.

Шмат немцаў было і сярод настаўнікаў, так, у шырока вядомай праваслаўнай [[Віленская брацкая школа|Віленскай]] [[Брацкія школы ў Вялікім Княстве Літоўскім|брацкай школе]] большую частку настаўнікаў складалі немцы-пратэстанты<ref name="asvieta">{{Кніга
|аўтар         = 
|частка        = 
|загаловак     = Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 
|месца         = [[Менск|Мінск]]
|выдавецтва    = 
|год           = 1968
|том           = 
|старонкі      = 27
|старонак      = 
|isbn          = 
}}</ref>.

Сапраўдным цэнтрам нямецкай культуры ВКЛ становіцца [[Вільня]] ({{мова-de|Wilna|скарочана}})<ref name="pratestant">[http://belreform.org/katlarcuk.php Андрэй Катлярчук. «Уцёкі мазгоў» ці лёсы пратэстантаў Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVII стагодзьдзя]</ref>. Ужо з самага заснаваньня места, вялікія князі літоўскія запрашаюць у горад нямецкіх жыхароў. Немцы кампактна пражывалі на «[[Вуліца Нямецкая (Вільня)|Нямецкай вуліцы]]», тут яны сяліліся яшчэ з часоў [[Альгерд]]а<ref>[[Уладзімер Арлоў (гісторык)|Арлоў У.]], Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. Ілюстраваная гісторыя. — Martin, Slovakia, 2012. — С. 129.</ref>, гэта былі купцы і рамесьнікі з [[Ганза|ганзейскіх]] гарадоў<ref>{{кніга|аўтар = Kirkoras A.H.|загаловак = Pasivaikščiojimas po Vilnių ir jo apylinkes |спасылка = |адказны = Vertė Kazys Uscila|выданьне = |месца = Vilnius|выдавецтва = Mintis|год = 1991|старонкі = 66|старонак = |серыя = |тыраж =20000|isbn = 5-417-00514-2}}{{ref-lt}}</ref>.

Некаторая колькасьць немцаў прыбывае ў ВКЛ у час кіраваньня [[Сасы|Сасаў]] з Саксоніі, акрамя таго, некаторыя нямецкія арыстакратычныя роды пераяжджаюць з Прыбалтыкі ў ВКЛ.
[[Файл:Tadevuš Rejtan. Тадэвуш Рэйтан (J. Matejko, 1866).jpg|міні|Т. Рэйтан перад выхадам з соймавай залі, фрагмэнт карціны [[Ян Матэйка|Я. Матэйкі]]]]
Новая хваля перасяленьня немцаў у ВКЛ пачалася ў 60—70 гады XVIII ст. і была выклікана [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайной]]. Пераяжджалі ў асноўным немцы поўдня Нямеччыны, якія размаўлялі на [[швабскі дыялект|швабскім дыялекце]]. [[Перасяленьне]] было выклікана эканамічнымі і гаспадарчымі праблемамі, якія прынесла працяглая вайна, вялікай шчыльнасьцю насельніцтва гэтага рэгіёну, і як вынік павышанымі коштамі на зямлю, у той жа час, як у ВКЛ зямля каштавала параўнальна танна, была магчымасьць набыць ня толькі зямлю, але й маёнтак, а таксама кавалак лесу. Вялікая колькасьць гэтых немцаў асела на Вяленшчыне й Ковеншчыне, а таксама на Гарадзеншчыне й Беласточчыне, некаторыя зь іх пераехалі ў [[Нойдарф-Нойбаў]].

У 1793 годзе кароль і вялікі князь [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі]] імянной граматай дараваў [[лютэранства|лютэранскай]] грамадзе дом зь зямлёй на [[Гарадніца (вёска)|Гарадніцы]]<ref name="niemcy3"/>. У [[Горадня|Горадні]] ({{мова-de|Garthen|скарочана}}) тады была нямецкая слабада — [[Занёманскі фарштат]]{{Заўвага|У канцы XIV ст. крыжакамі на гэтым месцы быў узьведзены замак Новая Горадня ({{мова-de|Naugarden|скарочана}}), які пазьней быў спалены [[Вітаўт]]ам<ref>Андрей Вашкевич. Андрей Чернякевич. История форштадта.{{ref-ru}}</ref>.}}, дзе месьціліся хаты і майстэрні мясцовых немцаў<ref name="niemcy"/>. Менавіта ў гэтым годзе, 20 верасьня, у Горадні збудавалі [[Лютэранская кірха (Горадня)|лютэранскую кірху Сьвятога Яна]]<ref name="kircha">[http://zetgrodno.com/lyuteranskaya-kirha-v-grodno Лютеранская кирха в Гродно]{{ref-ru}}</ref>.

Таксама нямецкія карані мае шэраг беларускіх шляхецкіх радоў, напрыклад [[Ромэры]]<ref name="romer"/>, [[Тызэнгаўзы]]<ref name="stackelberg"/>, [[Рэйтаны]]<ref name="rejtan"/>, [[Плятэры]]<ref name="plater"/>, [[Рыдыгеры]]<ref name="ReferenceB">Ридигер, графский род // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.{{ref-ru}}</ref>, [[Чапскія (род)|Чапскія]]<ref>Гуттен-Чапские // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.{{ref-ru}}</ref>, [[Офэнбэргі]]<ref>Оффенберг // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.{{ref-ru}}</ref>, [[Страшынскія гербу Вольф|Страшынскія]]<ref>Nałęcz Małachowski P. Zbiór nazwisk szlachty w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. — Lublin, 1805.{{ref-pl}}</ref>, [[Эйсманты]]<ref>Ciechanowicz J. Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. — Rzeszów, 2001.{{ref-pl}}</ref>, [[Корфы]], [[Гольсты]], [[Эстка]], [[Зое-Мантэйфэль]], [[Гільзэны]], [[Трэйдэн фон Трота]] і інш.

Што асабліва, у адрозьненьне ад Расеі, на тэрыторыі Беларусі немцы ў большасьці выпадкаў сяліліся не асобна, не ўтвараючы калёніяў{{Заўвага|У Расейскай імпэрыі ў XVIII—XIX стагодзьдзях колькасьць каляністаў сярод немцаў складала каля 90 %.}}. Таксама яскравай асаблівасьцю беларускіх немцаў, якія перасяліліся сюды ў час ВКЛ і пазьней, у пэрыяд Расейскай імпэрыі, было хуткае зьмяшэньне зь мясцовым насельніцтвам, немцы раствараліся сярод [[беларусы|беларусаў]] за 2-3 пакаленьні, зьвязана гэта, хутчэй за ўсё, з блізкасьцю [[мэнталітэт]]аў беларусаў і немцаў. Больш за тое, беларусы зь нямецкімі каранямі былі слыўнымі патрыётамі сваёй краіны, так, узорам [[патрыятызм]]у лічацца [[Тадэвуш Рэйтан]]<ref name="evkl">Рэйтан Тадэвуш // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 528.</ref>, [[ліцьвіны|ліцьвінскі]] шляхціч нямецкага паходжаньня<ref name="rejtan"/>, дэпутат ад Наваградзкага павету, які ў час [[Падзельны сойм|Нямога сойму]], на якім дэпутаты сойму фактычна прадалі частку тэрыторыі сваёй краіны, лёг крыжом перад выхадам і закрычаў:
{{Цытата|Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны!}}

=== У складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] ===
{{Асноўны артыкул|Палескія немцы|Расейскія немцы|Дэпартацыі немцаў (1914—1917)}}
[[Файл:Baron Ropp.jpg|міні|[[Эдвард фон Роп]] — рэлігійны і грамадзка-палітычны дзяяч [[Беларусь|Беларусі]] нямецкага паходжаньня, адзін зь першых, хто быў супраць атаясамліваньня каталіцтва з польскасьцяй, спрыяў увядзеньню беларускай мовы у касьцёльным жыцьці<ref>{{Кніга
|аўтар         = Туронак Ю.
|частка        = 
|загаловак     = Мадэрная гісторыя Беларусі
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 2-е выд
|месца         = Вільня
|выдавецтва    = Інстытут беларусістыкі
|год           = 2008
|том           = 
|старонкі      = 89, 403
|старонак      = 904
|isbn          = 978-80-86961-13-2
}}</ref><ref>{{Кніга
|аўтар         = Станкевіч А.
|частка        = 
|загаловак     = З Богам да Беларусі
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 1-е выд
|месца         = Вільня
|выдавецтва    = Інстытут беларусістыкі
|год           = 2008
|том           = 
|старонкі      = 510
|старонак      = 1097
|isbn          = 978-80-86961-13-3
}}</ref>. На запыты вернікаў пра магчымасьць увядзеньня беларускай мовы ў касьцёле адказваў, што «''ня толькі можна, але й трэба''».]]

[[Файл:Mienskaja kircha. Менская кірха (02-03.1918).jpg|міні|зьлева|[[Лютэранская кірха (Менск)|Лютэранская кірха]] ў [[Менск]]у, фота пач. XX ст.]]

{{ВікіКрыніца-мова|ru|Манифест императрицы Екатерины II о позволении иностранцам селиться в России и свободном возвращении русских людей, бежавших за границу|Маніфэст імпэратрыцы Кацярыны II пра дазвол замежнікам сяліцца ў Расеі і вольным вяртаньні рускіх людзей, якія ўцяклі за мяжу}}
{{ВікіКрыніца-мова|ru|Манифест Екатерины II от 22 июля 1673 года о дозволении всем иностранцам селиться в разных губерниях по их выбору|Маніфэст Кацярыны II ад 22 ліпеня 1763 году пра дазвол усім замежнікам сяліцца ў розных губэрнях на іх выбар}}
{{Вэртыкальныя выявы
| разьмяшчэньне  = зьлева
| памер выяваў   = 220
| выява 1        = Mahiloŭ, Luteranski. Магілёў, Лютэранскі (1914) (3).jpg
| подпіс выявы 1 = [[Лютэранская кірха (Магілёў)|Лютэранская кірха]] ў [[Магілёў|Магілёве]], фота пач. XX ст.
| выява 2        = Білорусь 041.jpg
| подпіс выявы 2 = [[Лютэранская кірха (Полацак)|Лютэранская кірха]] ў [[Полацак|Полацку]]
}}
Нямецкія паселішчы набылі новыя назвы і новыя імпульсы да жыцьця ў канцы XVIII ст. Расейская імпэратрыца [[Кацярына II]] намагалася замацаваць расейскую дзяржаўнасьць у памежных раёнах і асвойваць прыродныя багацьці<ref name="niemcy"/>. Яна не магла даць дазволу на засяленьне памежных зямель прыгоннымі сялянамі, таму запрашала ў Расею іншаземцаў<ref name="niemcy"/>. У 1762 годзе быў выдадзены Маніфэст да іншаземцаў, аднак ня быў рэалізаваны, таму што не агаворваў умовы калянізацыі<ref name="niemcy"/>. У наступным годзе зьяўляецца новы Маніфэст, у якім ідзе пералік ільгот і прывілеяў іншаземным калянізатарам<ref name="niemcy"/>. Такія ўмовы перасяленьня актывізавалі калянізацыю памежжаў Расеі<ref name="niemcy"/>. У асноўным мігравалі нямецкія сяляне з [[Прусія|Прусіі]], якая была зьнішчана [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайной]]<ref name="niemcy"/>. Яны сяліліся ў сельскай мясцовасьці і займаліся пераважна земляробствам і жывёлагадоўляй<ref name="niemcy"/>. У працы шырока выкарыстоўваліся [[капіталізм|капіталістычныя]] мэтады гаспадараньня<ref name="niemcy"/>. Значная колькасьць немцаў пасялілася ў [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]<ref name="niemcy"/>, дзе ўжо існавала значная нямецкая дыяспара, так завітаўшы ў 1780 годзе ў [[Полацак]], Кацярына II назвала насельніцтва Беларусі ''«Вавилонским столпотворением»'', адзначыўшы, што тут ''«сплошь да рядом обитают православные, католики, униаты, евреи, русские, поляки, чухонцы, немцы, курляндцы»''<ref>Філатава А. Нацыянальнае пытанне і палітыка царскага ўраду ў Беларусі (канец XVIII — першая палова ХIХ ст.)</ref><ref>Сапунов А. Пребывание императрицы Екатерины II в Полоцке. Вт. С. 3.{{ref-ru}}</ref>. Значная колькасьць немцаў была прадстаўлена ў расейскім дваранстве. Усяго нямецкае дваранства складала 2,5% ад агульнай колькасьці дваранства Эўрапэйскай часткі Расейскай імпэрыі, пры гэтым 52% зь іх засялялі балтыйскія губэрні, 18% — Санкт-Пецярбурскую губэрню, астатнія 30% пражывалі ў асноўным на тэрыторыі беларускіх, літоўскіх, украінскіх і польскіх губэрняў<ref>Беккер С. Миф о русском дворянстве: Дворянство и привилегии последнаго периода императорской России; пер. с англ. Б. Пинскера. — М. : Новое литературное обозрение, 2004. — 344 с, с. 293.{{ref-ru}}</ref>.

Другая вялікая эміграцыйная хваля (гэта былі [[мэнаніты]]) ішла з [[Данцыг]]у ў 1789 годзе, а пазьней — праз [[Рыга|Рыгу]] ў [[Прычарнамор’е]], у [[Хорціца|Хорціцу]] і на раку Малочная. Прывілеем [[Павал I|Паўла I]] перасяленцы-менаніты навечна вызваляліся ад ваеннай і грамадзянскай службы, ад прысягі перад судом і інш.<ref name="niemcy6">{{Кніга
|аўтар         = Елисеева И.С.
|частка        = 
|загаловак     = Немцы на Руси и в России
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    = 
|год           = 
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 
|мова          = ru
}}</ref>

Наступная хваля эміграцыі была выкліканая Маніфэстам імпэратара [[Аляксандар I Раманаў|Аляксандра I]], але ўжо паводле строгіх крытэраў — патрабавалася наяўнасьць вызначанага маёмаснага цэнзу. Найвялікшы посьпех гэта кампанія мела ў паўднёва-заходняй і паўднёвых правінцыях Нямеччыны. Гэтая хваля была накіраваная ў асноўным у раёны Прычарнамор’я і [[Каўказ]]у (сяліліся таксама на тэрыторыях сучасных Украіны і Беларусі) і складалася большай часткай з жыхароў [[Швабія|Швабіі]]; у меншай ступені — з жыхароў Усходняй і Заходняй Прусіі, [[Баварыя|Баварыі]], [[Мэкленбург]]а, [[Саксонія|Саксоніі]], [[Эльзас]]а і [[Бадэн]]а, [[Швайцарыя|Швайцарыі]], а таксама нямецкіх жыхароў Польшчы. Аляксандар I асоба вылучаў пасяленцаў, якія валодаюць неабходнымі ведамі для рацыянальнага вядзеньня гаспадаркі, якія маглі служыць узорам у сялянскай справе і ў рамястве — добрых землеўладальнікаў, што ведалі толк у вінаградарстве, у гадоўлі тутаўніка і іншых карысных расьлінаў ці мелых досьвед у жывёлагадоўлі (асабліва ў гадоўлі авечак палепшаных парод).<ref name="niemcy6"/>

Найболей інтэнсіўнае перасяленьне немцаў дасягнула ў 1804 годзе, 1816—1817 гадах, і да 1842 году ішло ў асноўным зь [[Вюртэмбэрг]]у{{Заўвага|Тэрыторыя [[Швабія|Швабіі]].}}<ref name="niemcy6"/>.

У 1775 годзе ў Полацку й Магілёве ўзьніклі [[лютэранства|лютэранскія]] грамады немцаў, пры гэтым былі заснаваны лютэранскія кірхі<ref>[http://www.genrogge.ru/grbook/09.htm Немцы в России. Немецкие лютеранские общины и их церкви]{{ref-ru}}</ref>.

Лютэранская суполка існавала і ў [[Менск]]у, дзе ў 1846 годзе была ўзьведзена мураваная [[Лютэранская кірха (Менск)|лютэранская кірха]] даволі ўнушальных памераў<ref>Кірха // {{Літаратура/Менск. Стары і новы|к}} С. 140.</ref>.

У час нацыянальна-вызвольных паўстаньняў [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|1830—1831]] і [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|1863—1864]] этнічныя немцы і італьянцы шырока прымалі ў іх удзел, шматлікія зь іх былі пакараны сьмерцю<ref name="niemcy1"/>. Пасьля [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньня 1863—1864 гадоў]] расейскія ўлады надалі [[Балтыйскія немцы|нямецкім]] землеўласьнікам з Балтыйскіх губэрняў Расейскай імпэрыі аднолькавыя правы і прывелеі, што і землеўласьнікам расейскага паходжаньня. Спроба заахвоціць расейскімі ўладамі [[Балтыйскія немцы|нямецкіх]] землеўласьнікаў набываць маёнткі на тэрыторыі Літвы і Беларусі аднак сустрэла супраціў з боку часткі публіцыстаў і палітыкаў Расейскай імпэрыі. Пасьля вядомай прамовы [[Ота фон Бісмарк]]а 30 верасьня 1862 г., дзе прагучала фраза «жалезам і крывёй» аб задачах зьнешняй палітыкі [[Прускае каралеўства|Прусіі]], германафобскія настроі ў Расейскай імпэрыі былі на ўздыме. Асабліва ў прэсе гучалі заклікі абмежаваць асаблівыя прывілеі [[Балтыйскія немцы|остзейскіх]] землеўласьнікаў, а публіцысты параўноўвалі немцаў з палякамі. Аднак падобных настрояў не падзялялі ў вышэйшых палітычных колах імпэрыі, хоць сярод чыноўнікаў ніжэйшага рангу былі і тыя, хто падзяляў германафобскі настрой прэсы. Сярод такіх вылучалася пэрсона [[Аляксандар Масолаў|Аляксандра Мікалаевіча Масолава]], які быў асабістым сакратаром віленскага генэрал-губэрнатара [[Міхаіл Мураўёў|Міхаіла Мураўёва]]<ref>Долбилов, М. Д. Русский край, чужая вера: этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре ІІ, М.: Новое обозрение, 2010. — 999 с, с. 610.{{ref-ru}}</ref>. Аднак [[Аляксандар II|Аляксандар ІI]] яшчэ ў 1867 г. запэўніваў нямецка-балтыйскае дваранства, што ён «пляваў на гэтую прэсу, якая хоча паставіць вас на адну дошку з палякамі»<ref>Каппелер А. Россия — многонациональная империя: Возникновение. История. Распад; пер. с нем. С. Червонная. — М.: Традиция, 2000. — 344 с, с. 190.{{ref-ru}}</ref>.

Вялікая колькасьць немцаў, а таксама [[ангельцы|ангельцаў]], [[датчане|датчан]], [[швэды|швэдаў]], [[бэльгійцы|бэльгійцаў]] пражывала ў [[Ковенская губэрня|Ковенскай губэрні]], агульная іх колькасьць складала больш за 15 тысячаў<ref name="niemcy1"/>. На Беласточчыне, як сьведчыць Кіркор, пражывалі рэшткі прусакоў, якія засталіся тут яшчэ з часоў знаходжаньня гэтай зямлі ў складзе [[Прускае каралеўства|Прусіі]], у самім жа [[Беласток]]у пражывала невялікая колькасьць немцаў-фабрыкантаў<ref name="niemcy1"/>. Але ў цэлым, згодна зь перапісам 1879 году, колькасьць немцаў у рэгіёне былога ВКЛ заставалася шматлікай<ref name="niemcy5"/>.

[[Файл:Niamieckija kalanisty.jpg|значак|Нямецкія каляністы ў Расейскай імпэрыі.]]

Актыўна запрашалі немцаў працаваць кіраўнічымі маёнткаў, лясьнічымі<ref name="niemcy4"/>. Сярод немцаў, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, было нямала службоўцаў, арандатараў, аптэкараў, прамыслоўцаў<ref name="niemcy4"/>. Так, напрыклад, [[Аршанскі піваварны завод]], заснаваны ў 1883 годзе, належаў немцу Вайнбэргу, у [[Беразоўскі раён|Беразоўскім раёне]] невялікі завод належаў немцу Мартонсу<ref name="niemcy4"/>.

У 1855 годзе ў вёсцы [[Уць (вёска)|Уць]] Гомельскай вобласьці зьявілася першая [[Баптызм|баптысцкая]] суполка [[штундысты|штундыстаў]], заснаваная пад уплывам нямецкіх каляністаў-[[Мэнаніцтва|мэнанітаў]]. Таксама з 1863 году пачынаецца хваля эміграцыя баптыстаў (сярод якіх было шмат немцаў) з [[Царства Польскае|Польшчы]] на поўдзень Беларусі<ref name="baptysty">{{Кніга
|аўтар         = Канатуш У.
|частка        = Жыцьцё цэркваў Заходняй Беларусі
|загаловак     = Латышонак А., Акінчыц С. Артыкулы і ўспаміны, Пратэстанцкая царква і беларускі нацыянальны рух на пачатку ХХ стагодзьдзя
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 
|месца         = {{Менск (Мінск)}}
|выдавецтва    = «Кнігазбор»
|год           = 2006
|том           = 
|старонкі      = 135
|старонак      = 
|isbn          = 
|мова          = 
}}</ref>.

Новая хваля міграцыі немцаў назіралася ў другой палове XIX стагодзьдзя і працягвалася да пачатку Першай сусьветнай вайны<ref name="niemcy"/>. За гэты пэрыяд адбыліся тры масавыя хвалі нямецкай міграцыі на Беларусь<ref name="niemcy"/>. Да канца XIX стагодзьдзя ў Віленскай, Гарадзенскай, Ковенскай, Менскай, Віцебскай і Магілёўскай губэрнях жыло каля 50 тыс. немцаў<ref name="niemcy"/>. Паводле перапісу 1897 г., іх налічвалася 49 073 чалавек (0,49% супольнага насельніцтва Беларусі)<ref name="niemcy"/><ref name="niemcy7">{{Кніга
|аўтар         = Дизендорф В.
|частка        = Демографические процессы
|загаловак     = Российские немцы. История и современность
|арыгінал      = 
|спасылка      = http://rusdeutsch-panorama.ru/jencik_statja.php?mode=view&site_id=34&own_menu_id=4119
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    = 
|год           = 
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 
|мова          = ru
}}</ref>.

З 1870-х гадоў іміграцыя немцаў у Расею галоўным чынам спыняецца (асабліва ў сувязі з адменай у адносінах да каляністаў палёгак па адбываньні вайсковай павіннасьці й астуджэньнем расейска-германскіх адносінаў). Больш таго, вялікая колькасьць расейскіх немцаў пачынае эміграваць з Расеі, прычым не ў Нямеччыну, а галоўным чынам у [[ЗША]]. Усяго да 1914 году з Расеі ў ЗША перасялілася да 200 тысячаў<ref name="ReferenceB"/> этнічных немцаў. Яны склалі адну з найбуйнейшых плыняў дарэвалюцыйнай расейскай эміграцыі — нароўні з [[габрэі|габрэямі]], [[палякі|палякамі]], [[беларусы|беларусамі]], [[летувісы|летувісамі]] й [[фіны|фінамі]].

Паводле перапісу 1897 г. на тэрыторыі Беларусі жыло 49.073 немца, што складала 0,49% ад агульнай колькасьці насельніцтва. Найбольшая колькасьць немцаў пражывала на тэрыторыі [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенскай губерні]] — 3.054 <ref>Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г.; под ред. Н. А. Тройницкого. — Вып. XI. — Гродненская губерния. — Спб. : Изд. Центр, стат. ком. М-ва внутр, дел, 1903. — XV, 319 с, с. 204.{{ref-ru}}</ref>. Большая частка нямецкага насельніцтва аддавала перавагу вайсковай службе — 34,14% і толькі 5,07% займаліся сельскай гаспадаркай<ref>Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г.; под ред. Н. А. Тройницкого. — Вып. IV. — Виленская губерния. — Тетр. 3. — Спб.: Изд. Центр, стат, ком. М-ва внутр, дел, 1903. — XI, 179 с, с. 112.{{ref-ru}}</ref><ref>Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г.; под ред. Н. А. Тройницкого. — Вып. V. — Витебская губерния. — Тетр. 3. — Спб.: Изд. Центр, стат, ком. М-ва внутр, дел, 1903. — XIV, 281 с, с. 172—173.{{ref-ru}}</ref><ref>Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г.; под ред. Н. А. Тройницкого. — Вып. XI. — Гродненская губерния. — Спб. : Изд. Центр, стат. ком. М-ва внутр, дел, 1903. — XV, 319 с, с. 204.{{ref-ru}}</ref><ref>Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г.; под ред. Н. А. Тройницкого. — Вып. XXII. — Минская губерния. — Спб.: Изд. Центр, стат. ком. М-ва внутр, дел, 1904. — XVI, 243 с, с. 159.{{ref-ru}}</ref><ref>Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г.; под ред. Н. А. Тройницкого. — Вып. XXIII. — Могилевская губерния. — Спб.: Изд. Центр, стат. ком. М-ва внутр, дел, 1903. — XV, 275 с, с. 181.{{ref-ru}}</ref>.

На рубяжы стагодзьдзяў назіралася міграцыйная хваля немцаў на Палесьсе з Валыні<ref name="niemcy"/>. 3 дапамогай латыскага банкіра Анзельмава нямецкія каляністы набывалі зямлю ў Палесьсі (сучасныя Нараўлянскі, Ельскі, Лельчыцкі раёны Гомельскай вобласьці)<ref name="niemcy"/>. Памешчыкі Беларусі давалі ў арэнду немцам зямлю й утойвалі гэта ад улад, каб не выплочваць падаткі<ref name="niemcy"/>.

Асноўная колькасьць этнічных немцаў пачала перасяляцца ў [[Мазырскае Палесьсе]] прыкладна з 1905 году<ref name="niemcy8">{{Кніга
|аўтар         = 
|частка        = 
|загаловак     = Малые диаспоры Гомельщины 20—30-е годы ХХ века. Аналитические материалы и документы Гомельского государственного архива
|арыгінал      = 
|спасылка      = http://nashkraj.info/content/view/219/49/
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    = 
|год           = 
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 
|мова          = ru
}}</ref>. Так, паводле афіцыйных зьвестак на студзень 1905 году, у маёнтку [[Клесін]]е (сучасны [[Нараўлянскі раён]]) пражывала «ў якасьці арандатараў каля 200 сямействаў немцаў-каляністаў»<ref name="niemcy8"/>. У студзені 1911 году ў раёне маёнтку ўжо налічвалася каля 700 сямействаў каляністаў-пакупнікоў зямлі, галоўным чынам, немцаў<ref name="niemcy8"/>. Гэтая міграцыя была змушанай мерай і мела эканамічны (земляробчы) характар<ref name="niemcy8"/>. Да гэтага нямецкія каляністы жылі галоўным чынам ва Ўкраіне ([[Валынь]]), дзе пераважна арандавалі абшарніцкую зямлю ці мелі невялікую яе колькасьць ва ўласнасьці<ref name="niemcy8"/>. Пасьля ўскладненьня арэндных адносін немцы перасяліліся ў суседнюю [[Мазыр]]шчыну, набылі зямлю праз банк у мясцовага абшарніка Ансэльма (Анзэльма) і ў буйнога землеўладальніка Шоманскага<ref name="niemcy8"/>. Як правіла, гэтыя немцы-каляністы ўжо былі расейскімі падданымі, прыпісанымі да розных сялянскіх грамадаў Украіны<ref name="niemcy8"/>. У сувязі з I сусьветнай вайной шматлікія немцы зьехалі зь Беларускага Палесься, распрадаўшы свае землі<ref name="niemcy8"/>. Гэта было выклікана таксама загадам расейскага ваеннага камандаваньня ў 1915 годзе пра высяленьне немцаў-каляністаў з прыфрантавой паласы ў 24-гадзінны тэрмін<ref name="niemcy8"/>. Загад не распаўсюджваўся на нямецкія сем’і, чальцы якіх служылі ў [[Расейская імпэрыя|царскім]] войску<ref name="niemcy8"/>. Пасьля высыланьня вярнуліся ня ўсе<ref name="niemcy8"/>. Шмат немцаў пакінула Палесьсе з сыходам [[Нямецкая імпэрыя|кайзэраўскіх]] войскаў у 1918 годзе<ref name="niemcy8"/>.

У час Першай сусьветнай вайны колькасьць нямецкіх каляністаў Беларусі значна зьмяншаецца<ref name="niemcy"/>. Гэта зьвязана з дэпартацыяй немцаў з прыфрантавой зоны ў [[Сыбір]]<ref name="niemcy"/>. Агулам у 1897—1917 гг. колькасьць нямецкага насельніцтва Беларусі паменшылася з 50,8 тыс. да 36,1 тыс. чалавек<ref name="niemcy"/>. Зьнікла шмат нямецкіх кампактных паселішчаў<ref name="niemcy"/>, у грамадзкіх месцах забаранялася ўжываньне нямецкай мовы<ref>Черепица В. Н. Город-крепость Гродно в годы первой мировой войны: мероприятия гражданских и военных властей по обеспечению обороноспособности и жизнедеятельности. Гродно: Изд-во Гродненского гос. ун-та имени Янки Купалы, 2005. — 359 с {{ref-ru}}</ref>.

=== У складзе [[БССР]] ===
У першыя дзесяцігодзьдзі Савецкай улады адраджэньне нацыянальнай ідэнтычнасьці расейскіх немцаў віталася. Зь сярэдзіны 20-х гадоў і да канца 30-х у Савецкай Беларусі меліся 2 нямецкія нацыянальныя сельсаветы на Мазыршчыне: Беразоўскі ў Нараўлянскім раёне і Анзэльмаўскі (з 1929 г. ім. Розы Люксэмбург) у Ельскім<ref name="niemcy2">{{Кніга
|аўтар         = Пичуков В.
|частка        = От крестьянки-колонистки до спецпереселенки: трагический путь немецкой женщины Советской Беларуси в межвоенный период
|загаловак     = Репрессивная политика советской власти в Беларуси. Сборник научных работ
|арыгінал      = 
|спасылка      = http://kamunikat.org/katalohkamunikat.html?pub_start=12640&pubid=10219
|выданьне      = 1-е выд
|месца         = Минск
|выдавецтва    = Международное историко-просветительское правозащитное и благотворительное общество «Мемориал»
|год           = 2007
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 377
|isbn          = 
|мова          = ru
}}</ref>.
У [[Анзэльмаўскі сельсавет|Анзэльмаўскім сельсавеце]], паводле зьвестак на 18 сьнежня 1926 году, немцаў налічвалася 612 з 911 чалавек усяго насельніцтва, у 1927 годзе — 659 з 1007, у 1929 годзе — 731 з 1068. У [[Беразоўскі сельсавет|Беразоўскім сельсавеце]] ў 1926 г. немцаў было 1555 з 1656 чалавек усяго насельніцтва. У 1927 г. у [[Нараўлянскі раён|Нараўлянскім]] раёне жыло 1968 немцаў, зь іх 1483 чалавекі ў Беразоўскім сельсавеце, 475 — у [[Хаткоўскі сельсавет|Хаткоўскім]]. У 1929 г. у Беразоўскім сельсавеце немцаў было 1431 з 1567 чалавек усяго насельніцтва.<ref name="niemcy2"/>

Арэал кампактнага пражываньня немцаў распаўсюджваўся й на [[Лельчыцкі раён]]. Паводле розных крыніцаў, у 1925 годзе тут было ад 183 да 215 чалавек нямецкага насельніцтва. У 1931 годзе ў трох вёсках раёну ([[Дубніцкае|Дубніцкім]], [[Сярэднія Печы|Сярэдніх Пэчах]] і [[Дуброва (Лельчыцкі раён)|Дуброўцы]]) налічвалася 33 нямецкія гаспадаркі (сям’і). Кампактныя «астраўкі» нямецкага насельніцтва меліся таксама ў [[Жыткавіцкі раён|Жыткавіцкім]] і [[Рэчыцкі раён|Рэчыцкім раёнах]].<ref name="niemcy2"/>

Згодна зь перапісам 1926 году ў [[БССР]] налічвалася 7075 немцаў (0,14% супольнага насельніцтва БССР), пры гэтым у Беларусі ўзровень [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] немцаў перавышаў сярэдні<ref name="niemcy7"/>.

[[Эміграцыя]] беларускіх немцаў была невялікай, але назіралася: эмігравалі ў асноўным не ў [[Ваймарская рэспубліка|Нямеччыну]], дзе назіралася цяжкое эканамічнае становішча, а ў [[ЗША]] або ў [[Паўднёвая Амэрыка|Паўднёвую Амэрыку]]: [[Аргентына|Аргентыну]] ці [[Уругвай|Ўругвай]]. З 1930 году савецкая ўлада канчаткова спыніла эміграцыю.

Канфлікт з савецкай уладай пачаўся ад самага пачатку [[калектывізацыя|калектывізацыі]]. Немцы ўстойліва не жадалі калектывізаваць свае гаспадаркі, што цалкам зьмяніла жыцьцё нямецкага насельніцтва. На гэта савецкія ўлады адказалі раскулачваньнем, але немцы стаялі на сваім. З 1933 году Палесьсе і разам зь ім нямецкія паселішчы паразіў голад, выкліканы палітыкай савецкіх уладаў. Сьмяротнасьць на Палесьсі дасягнула неверагодных памераў, толькі дапамога з боку [[Трэці Райх|Нямеччыны]] дапамагла выратавацца палескім немцам. Але па меры абвастрэньня адносін паміж СССР і Нямеччынай пагаршалася й без таго благое стаўленьне да савецкіх немцаў. У 1935—1936 гадах немцаў пачалі паступова высяляць ў [[Казахстан]]. У 1937—1938 гадах [[Народны камісарыят унутраных спраў СССР|НКУС]] правёў так званую «нямецкую апэрацыю». Паводле [[Загад народнага камісара ўнутраных спраў СССР № 00439|загаду народнага камісара ўнутраных спраў СССР № 00439]] ад 25 ліпеня 1937 году ўсе нямецкія грамадзяне, якія працавалі на прадпрыемствах абароннай прамысловасьці (ці маючыя абаронныя цэхі), павінны былі быць арыштаванымі. З 30 ліпеня пачаліся арышты й звальненьні, а з восені 1937 году пачалася масавая апэрацыя супраць савецкіх немцаў. Усяго ў рамках «нямецкай апэрацыі» было арыштавана 65—68 тыс. чалавек, асуджана 55 005, зь іх: да [[Смяротнае пакараньне|расстрэлу]] — 41 898, да зьняволеньня, ссылкі й высылак — 13 107<ref name="Рогинский" />. З найбольшай сілай апэрацыя закранула прымежныя зоны й асяродзьдзе сталічных гарадоў, у тым ліку й Беларусь. Паводле дырэктывы [[Народны камісарыят абароны СССР|наркама абароны СССР]] [[Клімент Варашылаў|Варашылава]] ўсе немцы (акрамя выхадцаў [[АССР НП]]), у ліку прадстаўнікоў усіх нацыянальнасьцяў, якія не ўваходзілі ў склад Савецкага Саюзу, былі звольнены з войска<ref name="Рогинский">''Охотин Н. Г., Рогинский А. Б.'' [https://web.archive.org/web/20130519053037/http://www.memo.ru/history/nem/Chapter2.htm Из истории «немецкой операции» НКВД 1937—1938 гг.]{{ref-ru}}</ref>. У канцы 1930-х гадоў за межамі АССР НП былі зачынены ўсе нацыянальна-тэрытарыяльныя ўтварэньні — нямецкія нацыянальныя сельсаветы й раёны, а школы з выкладаньнем на роднай [[нямецкая мова|нямецкай мове]] пераведзены на [[расейская мова|расейскую мову]].

Згодна зь перапісам, які быў праведзены ў сьнежні 1937 году, ў БССР налічвалася 9667 немцаў (што складала 0,12% супольнага насельніцтва БССР)<ref name="niemcy7"/>.

Паводле зьвестак [[Усесаюзны перапіс насельніцтва 1939 году|перапісу 1939 году]], на тэрыторыі БССР налічвалася 8448 немцаў. У 1939—1941 гг. з нагоды «антысавецкай прапаганды» арыштоўваліся апошнія немцы, заставаліся фактычна толькі дзеці, жанчыны і старыя. У [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], дзе на момант далучэньня да БССР жыло болей за 10,4 тыс. немцаў, праходзілі масавыя дэпартацыі і высяленьне немцаў на Поўнач і Казахстан. Дэпартацыі пазьбеглі толькі немцы-камуністы, а таксама поўнасьцю абеларушчаныя немцы, пераважна зь сельскай мясцовасьці.

У першыя дні вайны нямецкае насельніцтва [[Мазыршчына|Мазыршчыны]] было гвалтоўна дэпартавана ўглыб СССР: улады баяліся супрацоўніцтва мясцовых немцаў зь нямецкім акупацыйным рэжымам. Дэпартацыі пазьбеглі толькі некаторыя, як правіла, тыя немцы, хто зь нейкіх прычынаў адсутнічаў. У канчатковым рахунку мазырскія немцы апынуліся ў Казахстане. Галоўным чынам гэта былі жанчыны, дзеці, старыя. Мужчыны былі закліканы ў дзейнае войска і ў так званае «працоўнае войска», дзе ў [[канцлягер]]ных умовах працавалі на будоўлях, у шахтах і г. д. Выселенае насельніцтва атрымала адміністрацыйны статус немцаў-[[спэцпасяленцы|спэцпасяленцаў]], нароўні з «кулакамі», [[Расейская вызваленчая армія|уласаўцамі]] і [[Дэпартацыі ў СССР|дэпартаванымі]] народамі Паўночнага [[Каўказ]]у.<ref name="niemcy2"/>

=== У складзе [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] ===
[[Файл:Bundesarchiv Bild 146-1979-050-21A, Polen, Volksdeutsche begrüßen deutsche Soldaten.jpg|значак|200пкс|[[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшча]], верасень 1939 году. Польскія дзяўчыны-фольксдойчэ частуюць жаўнераў [[вэрмахт]]у — кіроўцаў [[бэнзін|бэнзавозаў]].]]
{{Асноўны артыкул|Польскія фольксдойчэ}}
Сытуацыя немцаў у міжваеннай Польшчы цалкам нагадвала беларускую ці ўкраінскую. Справа ў тым, што, як і ў дачыненьні беларусаў, так і ў дачыненьні немцаў польскія ўлады выкарыстоўвалі палітыку [[палянізацыя|палянізацыі]]. Немцы кампактна пражывалі на поўначы і захадзе Польшчы. На тэрыторыі [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] немцаў таксама было нямала. Дакладную колькасьць немцаў у Заходняй Беларусі ўсталяваць немагчыма зь некалькіх прычын:
* У перапісах насельніцтва польскія ўлады часьцяком упісвалі да польскай нацыянальнасьці ўсіх каталікоў, ня толькі каталікоў-беларусаў, але й каталікоў-немцаў, а сярод немцаў Заходняй Беларусі каталікі складалі пераважную большасьць;
* Большасьць этнічных немцаў [[Віленскае ваяводзтва (1926—1939)|Віленскага ваяводзтва]] або [[Беластоцкае ваяводзтва (1919—1939)|Беластоцкага ваяводзтва]] былі ўжо даўно абеларушчаны ці палянізаваны, што ад нямецкіх каранёў заставалася толькі прозьвішча.

Разам зь беларусамі немцы, украінцы і габрэі складалі [[Блёк нацыянальных меншасьцяў]] ({{мова-pl|Blok Mniejszości Narodowych, BMN|скарочана}}), які быў утвораны 17 жніўня 1922 году ў час выбараў у польскі [[Сойм]] міжваеннай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай Рэспублікі]]. Мэтаю БНМ было праведзеньне супольнай выбарчай акцыі і наступнай дзейнасьці ў сойме. Галоўнай мэтаю Блёку было нацыянальнае раўнапраўе. Але пасьля выбараў 1930 году дзеля нямецкіх прадстаўнікоў у [[Сойм Польшчы|польскім Сойме]] скарацілася. На пачатку 1930-х гг. польскі ўрад пачаў праводзіць палітыку [[Культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] нацыянальных і рэлігійных меншасьцяў{{Заўвага|Асыміляцыя стала часткай новай палітыкі Польшчы, больш вядомай як '''«[[санацыя (Польшча)|санацыя]]»''' (з [[лацінская мова|лаціны]] ''sanatio'' — «аздараўленьне») — мелася на ўвазе маральнае здароўе грамадзтва, якая была ўсталявана пасьля таго як у 1926 годзе [[Юзэф Пілсудзкі]] захапіў уладу і фактычна ўстанавіў [[аўтарытарны рэжым]].}}.

У Польшчы хутка расло напружаньне на тэрыторыі зь нямецкім насельніцтвам<ref>Leslie, R. F. (1983). The History of Poland Since 1863. Cambridge: Cambridge University Press. {{ISBN|978-0-521-27501-9}}, p. 182.{{ref-en}}</ref>, што ў будучым стане адной з прычынаў [[Польская кампанія вэрмахта (1939)|нападу]] [[Трэці Райх|Нямеччыны]] на Польшчу. Нацыянальны рух немцаў, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і габрэяў жорстка падаўляўся, як прававымі сродкамі (палітычныя судовыя працэсы), так і сілавымі мэтадамі — зьбіцьцё, інтэрнаваньне без судовых рашэньняў у створаны ў 1934 годзе [[Бяроза-Картускі канцэнтрацыйны лягер|лягер]] у [[Бяроза Картуская|Бярозе Картускай]]<ref name="viazni">[https://web.archive.org/web/20140725153056/http://naviny.by/rubrics/society/2009/06/17/ic_articles_116_163194/ Концлагерь в Березе-Картузской — продукт польского «государственного несварения»], Навіны.by</ref>.

У 1938 годзе ў Берасьці была ўзьведзена [[Кірха Сьвятога Антонія Падуанскага (Берасьце)|кальвінісцкая кірха]], у выніку чаго Берасьце апынулася адным з цэнтраў пратэстанцкай царквы ў міжваеннай Польшчы, праўда ненадоўга.

1 верасьня 1939 году Нямеччына [[Польская кампанія 1939 году|напала]] на Польшчу, 14 верасьня [[вэрмахт|нямецкія войскі]] ўступілі ў Заходнюю Беларусь. У гэтай сытуацыі, карыстаючыся панікай, улады ў свае рукі ў некаторых заходнебеларускіх гарадах спрабавалі ўзяць мясцовыя немцы, была сфармавана нават «народная паліцыя»<ref name="viazni"/>, але ў выніку нападу [[СССР]] на [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчу]] Заходняя Беларусь апынулася пад савецкай адміністрацыяй. [[Віленскі край]] зь [[Вільня]]й быў перададзены [[Летува|Летуве]], а рэшта земляў 2 лістапада 1939 году была ўключана ў склад [[БССР]]. На момант далучэньня да БССР у Заходняй Беларусі налічвалася 10,4 тыс. немцаў, агульная колькасьць этнічных немцаў невядома, але цалкам верагодна, што яна была значна больш за афіцыйныя зьвесткі. У 1945 годзе савецкімі ўладамі была зьнішчана кірха ў Берасьці.

=== Беларускія немцы ў час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ===
{{Асноўны артыкул|Фольксдойчэ|Фолькліст}}
22 чэрвеня 1941 году а 4-й гадзіне раніцы [[Трэці райх|Нямеччына]] напала на [[Савецкі Саюз]]. У [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] не пасьпелі заклікаць у войска мясцовых мужчынаў, не пасьпелі таксама зьнішчыць усе «небясьпечныя элемэнты». Пры адступленьні расстрэльвалі палітычных вязьняў у 32 турмах Беларусі. На тэрыторыі [[БССР]] (да 1939) на той момант амаль не заставалася этнічных немцаў, усе яны былі ці зьнічшаныя, ці дэпартаваныя{{Заўвага|Толькі за верасень — кастрычнік 1941 году было дэпартавана 446 480 савецкіх немцаў<ref>''Иосиф Сталин — Лаврентию Берии: «Их надо депортировать…»:'' док-ты, факты, коммент. / Вступ. ст., сост., послесл. д-ра ист. наук, проф. Н. Ф. Бугая. — М.,1992. С. 37 {{ref-ru}}</ref>, усяго за пэрыяд вайны было дэпартавана каля 950 тыс. савецкіх немцаў<ref>''Земсков В. Н.'' Спецпоселенцы в СССР, 1930—1960. М.: Наука, 2005, с. 94 {{ref-ru}}</ref>.}}, ці дабітыя пры адступленьні, пашанцавала толькі адзінкам. У Заходняй Беларусі сытуацыя была крыху лепей, там пражывала яшчэ нямецкае насельніцтва, якое зь нейкіх прычынаў ці пазьбегла рэпрэсіяў, ці змагло ўтаіць нямецкае паходжаньне (ці проста пра паходжаньне нават ня ведалі), ці проста да іх не пасьпелі дайсьці. Усяго, аднак, [[фольксдойчэ]]{{Заўвага|'''Фольксдойчэ''' ({{мова-de|Volksdeutsche|скарочана}}) — пазначэньне «[[этнас|этнічных]] [[немцы|немцаў]]» да 1945 году, якія жылі ў дыяспары, гэта значыць па-за межамі [[Нямеччына|Нямеччыны]]. У адрозьненьне ад «райхсдойчэ» ({{мова-de|Reichsdeutsche|скарочана}}, «[[немцы|немцаў]] [[Трэці райх|райха]]»), прыналежнасьць да «фольксдойчэ» («нямецкасьць») усталёўвалася па асобных прыкметах — па «сямейнай гісторыі» (ці былі бацькі дойчэ), па [[нямецкая мова|нямецкай мове]] як роднай, па прозьвішчы, па царкоўных запісах і г. д.}} ў Беларусі было значна менш, чым у краінах [[Прыбалтыка|Прыбалтыкі]] і ва [[Украіна|Ўкраіне]].

Пасьля пачатку акупацыі краінаў Усходняй Эўропы войскамі Нямеччыны ў верасьні 1939 году нямецкі бок, а менавіта арганізацыя «фольксдойчэ мітэльштэльле», арганізавала цэнтральнае рэгістрацыйнае бюро, названае «''Сьпіс нямецкіх грамадзян''» ({{мова-de|«Deutsche Volksliste»|скарочана}}, скаг. DVL), дзе яны рэгістравалі немцаў з грамадзянствам акупаваных краінаў як фольксдойчэ. Мясцовае ненямецкае насельніцтва было вельмі зацікаўлена ў трапленьні ў гэты сьпіс, бо тым, хто лічыўся ў дадзеным сьпісе, былі пакладзены вызначаныя выгоды, улучаючы лепшае харчаваньне і адмысловы прававы статус.
{{пачатак цытаты}}
'''Deutsche Volksliste''' падзяляў фольксдойчэ на 4 катэгорыі:

* '''Катэгорыя I''': Асоба нямецкага паходжаньня, якая прапанавала свае паслугі райху да 1939.
* '''Катэгорыя II''': Асоба нямецкага паходжаньня, якая засталася пасіўнай.
* '''Катэгорыя III''': Асоба нямецкага паходжаньня, этнічна нямецкая, якая часткова зьмяшалася зь мясцовым насельніцтвам, напг., пасродкам шлюбу зь мясцовым партнэрам, ці пасродкам працоўных сувязяў (на тэрыторыі Польшчы гэта асабліва датычылася [[Сылезцы|сылезцаў]] і [[Кашубы|кашубаў]]).
* '''Катэгорыя IV''': Асоба зь нямецкімі продкамі, якая падтрымлівае «абнямечваньне», але продкі былі культурна адзіныя зь мясцовым насельніцтвам.
{{канец цытаты}}
Кожнаму немцу, пацьвердзіўшаму сваю нацыянальнасьць, уладамі райха выдаваўся адпаведны дакумэнт — фолькліст ({{мова-de|Volksliste|скарочана}}), які гуляў ролю пашпарта й пасьведчаньня «чысьціні расы», што было неабходна на выпадак узьнікненьня падозраньняў у пільных грамадзян райха ці мясцовых органаў [[гэстапа]].
[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-1991-0205-510, Sowjetunion, SS-Reiter bei Mosyr im Einsatz gegen Partisanen.jpg|значак|200пкс|Травень 1943 году, [[Мазыр]], [[БССР]]. Салдаты дывізіі [[8-я кавалерыйская дывізія СС «Флорыян Гаер»|8-й кавалерыйскай дывізіі СС «Флорыян Гаер»]], сярод якіх, цалкам магчыма, былі ўраджэнцы Беларусі, удзельнічаюць у антыпартызанскім рэйдзе.]]
На тэрыторыі акупаваных краінаў, у тым ліку ў [[Польшча|Польшчы]] і Заходняй Беларусі, статус фольксдойчэ (незалежна ад катэгорыі) даваў шмат самых розных палёгак і прывілеяў пры адным істотным абавязку: фольксдойчэ абавязкова падлягалі прызыву ў [[вэрмахт]] ці [[войскі СС]]. Да таго ж у вачах як польскіх улад у эміграцыі, так і савецкіх, яны былі ворагамі і здраднікамі.

Сярод немцаў Беларусі дзель тых, хто запісаўся ў фолькліст, была вельма малая. Справа ў тым, што мясцовыя немцы ўжо даўно былі часткай [[беларусы|беларусаў]], ня ведалі нямецкай мовы (ці ведалі, але ўжо вельмі слаба), і, нягледзячы на тое, што яны маглі даказаць свае нямецкія карані з дапамогай прозьвішча, архіваў ці дакумэнтаў, яны былі вельмі далёкія ад ідэй [[нацызм]]у. Шмат беларусаў зь нямецкімі каранямі, хаваючы паходжаньне, ваявалі ў [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]], у [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]], у шэрагах [[Савецкія партызаны|партызан]].

Тыя ж беларускія фольксдойчэ, якія пагадзіліся падпісаць фолькліст, былі абавязаны праходзіць службу ў [[вэрмахт|вэрмахце]] або [[войскі СС|войсках СС]]. Меркавана, што беларускія фольксдойчэ, як і ўкраінскія, маглі ўдзельнічаць у стварэньні кавалерыйскага палка СС, які паводле інфармацыі некаторых дасьледнікаў<ref>{{кніга|аўтар = Семиряга М.|загаловак = Тюремная империя нацизма и её крах|месца = М.|выдавецтва = Юридическая литература|год = 1991|старонак = 384|isbn = 5-7260-0272-5|мова = ru}}</ref>, быў утвораны ў 1943 годзе ў раёне [[Днепрапятроўск]]у й складаўся цалкам з фольксдойчэ. Хутчэй за ўсё, паводле меркаваньня гісторыкаў<ref>{{Спасылка|аўтар = Соловьев А. В. 
|спасылка        = http://sgu.ru/faculties/historical/sc.publication/vseob.hist./viip/docs/20.pdf
|загаловак      = Фольксдойче и их взаимоотношения с нацистскими организациями в Рейскомиссариате Украина
|выдавецтва  = Саратовский Государственный Университет
|год = 13 февраля 2008
|мова       = ru
}}</ref>, полк уліўся ў шэрагі [[8-я кавалерыйская дывізія СС «Флорыян Гаер»|8-й кавалерыйскай дывізіі СС «Флорыян Гаер»]]. Дывізія служыла на Ўсходнім фронце, а таму найболей падыходзіла для вышэйзгаданага палка.

Цікавай і вельмі спрэчнай асобай гісторыі [[Нямецка-савецкая вайна|нямецка-савецкай вайны]] зьяўляецца беларускі немец [[Уладзімер Гіль]] — палкоўнік [[Чырвоная армія|Чырвонай арміі]], заснавальнік і кіраўнік [[Баявы зьвяз расейскіх нацыяналістаў|Баявога зьвязу расейскіх нацыяналістаў]] і камандзір [[1-я расейская нацыянальная брыгада СС «Дружына»|1-й расейскай нацыянальнай брыгады СС]], пазьней перайшоў на бок [[Савецкія партызаны ў нямецка-савецкай вайне|савецкіх партызан]].

У канцы вайны тых немцаў, якія ваявалі на баку [[Трэці райх|Нямеччыны]] і здаліся заходнім саюзьнікам у палон, чакаў розны лёс: жыхары Заходняй Беларусі (да 1939), у адрозьненьне ад жыхароў [[БССР]] (да 1939), не выдаваліся саюзьнікамі [[СССР]] і атрымалі магчымасьць застацца жыць у Нямеччыне ці эміграваць у [[Амэрыка|Амэрыку]]. Некаторыя немцы адступалі ў 1944 годзе разам зь нямецкімі войскамі ў Нямеччыну{{Заўвага|Усяго каля 350 тыс. этнічных немцаў у 1942—1944 гг. былі пераселены з тэрыторыі Беларусі і Ўкраіны на захад<ref name="niemcy5"/>.}}. Яшчэ некаторая частка немцаў Заходняй Беларусі, скарыстаўшыся магчымасьцю, зьехалі ў [[ПНР|Польшу]] ў 1944—1946 гадах. З таго часу на тэрыторыі Беларусі засталіся толькі нешматлікія этнічныя немцы, дэпартаваныя жа беларускія немцы, атрымаўшы ў 1980-х дазвол на вяртаньне, ад’яжджалі ўжо ў [[ФРН|Нямеччыну]].

== Сучаснасьць ==
[[Файл:Вп леонид вольский.jpg|міні|[[Лявон Вольскі]] — беларускі музыка, літаратар, мастак. Заснавальнік «[[Мроя|Мроі]]», [[N.R.M.]] і «[[Крамбамбуля (гурт)|Крамбамбулі]]». Паходзіць зь немцаў Магілёва.]]
Пасьля вайны шматлікія немцы пад страхам рэпрэсій хавалі сваю нацыянальнасьць, зьмянялі імёны і прозьвішчы<ref name="niemcy3"/>. За прыналежнасьць да нямецкай нацыі не бралі на вучобу ў [[ВНУ]]<ref name="niemcy3"/>. У 1979 годзе ў БССР упершыню з часоў Другой сусьветнай вайны была зафіксавана значная колькасьць немцаў<ref name="niemcy5"/>. Зь пераважна сельскага насельніцтва немцы ў Беларусі пераўтварыліся ў гарадзкое насельніцтва<ref name="niemcy5"/>.

У 1990-я гады ў Беларусі на ўздыме нацыянальнай самасьвядомасьці пачалі адчыняцца грамадзкія арганізацыі нямецкай культуры, якія вярталі да вытокаў культуры і побыту свайго народа<ref name="niemcy3"/>. У 1990 годзе была зарэгістравана супольнасьць [[немцы|немцаў]] [[Беларусь|Беларусі]] «[[Відэрбург]]» з цэнтрам нямецкай культуры, асноўнай мэтай гэтага цэнтру зьяўляецца вывучэньне нямецкай [[нямецкая мова|мовы]], [[гісторыя Нямеччыны|гісторыі]] і [[культура Нямеччыны|культуры]], арганізацыя культурнага дыялёгу зь [[Нямеччына]]й<ref name="niemcy"/>. У лістападзе 1990 году адбылося першае паседжаньне Беларускага грамадзтва немцаў<ref name="niemcy4"/>. У 1994-м было зарэгістравана аб’яднаньне нямецкай культуры «Масты», у 1997-м "Беларуская суполка немцаў «Нямецкі дом»<ref name="niemcy4"/>.

Але ў гэты ж час пачаўся масавы ад’езд беларускіх немцаў у [[ФРН|Нямеччыну]]<ref name="niemcy3"/>. А таму за апошнія годы спынілі працу цэнтры нямецкай культуры ў [[Горадня|Горадні]], [[Ліда|Лідзе]] і [[Віцебск]]у<ref name="niemcy3"/>. У [[Менск]]у было зачынена найстарэйшае рэспубліканскае таварыства нямецкай культуры «Адраджэньне», знакам якога была птушка [[Фэнікс]], якая паўстае з попелу<ref name="niemcy3"/>. З усіх арганізацыяў, якія аб’ядноўваюць беларускіх немцаў, прайшлі перарэгістрацыю ў [[Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь|Мінюсьце]] толькі тры — у [[Гомель|Гомелі]], [[Бабруйск]]у і [[Менск]]у, дзе працуе «Нямецкі дом»<ref name="niemcy3"/>. «Нямецкі дом» узначальвае [[Андрэй Шлегэль]], асноўныя задачы суполкі — разьвіцьцё культурных сувязяў паміж народамі; умацаваньне навуковых кантактаў з Грамадзкай акадэміяй навук расейскіх немцаў; спрыяньне рэалізацыі сябрамі аб’яднаньня сваіх грамадзянскіх, сацыяльных і культурных правоў; аказаньне матэрыяльнай дапамогі перасяленцам і іншым сябрам аб’яднаньня «Нямецкі дом»<ref name="niemcy4"/>. Дзейнічае таксама аб’яднаньне нямецкай культуры «Масты», якім кіруе [[Вольга Штокман]], асноўныя задачы аб’яднаньня — адраджэньне нацыянальнай культуры сярод немцаў, якія жывуць у Беларусі, а таксама пошук шляхоў паразуменьня і пагадненьня паміж народамі<ref name="niemcy4"/>.

Да нашага часу ў Беларусі захаваліся толькі 4 лютэранскія кірхі, але толькі ў Горадні ў 1995 годзе, дзякуючы [[Аляксандар Мілінкевіч|Аляксандру Мілінкевічу]] (які тады кіраваў пытаньнямі культуры і рэлігіі ў Гарадзенскім гарвыканкаме), кірху [[Лютэранская кірха (Горадня)|Сьвятога Яна]] аддалі вернікам<ref name="niemcy3"/>.

Паводле [[Перапіс насельніцтва Беларусі 2009 году|перапісу]] 2009 году, у [[Беларусь|Беларусі]] пражывалі 2474 немцы<ref name="STAT"/>, абсалютная большасьць зь якіх не зьяўляецца нашчадкамі тых немцаў, якія пасяліліся тут да ХХ ст., але ў Беларусі да гэтых пор пражываюць нашчадкі немцаў-каляністаў, якія перасяліліся сюды ў XIV—XIX ст., некаторыя зь якіх захавалі нямецкія прозьвішчы (часам у скажоным выглядзе), цяпер у [[Менск]]у, [[Магілёў|Магілёве]], [[Горадня|Горадні]], [[Полацак|Полацку]], [[Берасьце|Берасьці]] пражываюць нашчадкі нямецкіх грамадаў гэтых гарадоў, на [[Гомель]]шчыне пражываюць нашчадкі [[палескія немцы|палескіх немцаў]], на [[Маладэчна|Маладэчаншчыне]] й [[Ліда|Лідчыне]] пражываюць нашчадкі [[віленскія немцы|віленскіх немцаў]], нашчадкі немцаў пражываюць таксама й на [[Віцебск|Віцебшчыне]].

== Традыцыйная культура беларускіх немцаў ==
[[Файл:Нямецкая каляніская сядзіба.jpg|значак|Сядзіба немцаў-каляністаў]]

=== Гаспадарчыя заняткі ===
У гаспадарчым пляне немцы значна абыходзілі мясцовых жыхароў; так, пасяліўшыся на [[Палесьсе|Палесьсі]], немцы зарыентавалі свае гаспадаркі на жывёлагадоўлю малочнага кірунку і прытрымваліся дадзенага тыпу гаспадараньня ў 20-я гг. Ужо перад [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайной]] малочныя гаспадаркі немцаў дасягнулі значнага разьвіцьця і зьяўляліся высокарэнтабельнымі. Відавочна, дадзеная культура гаспадараньня склалася яшчэ ва [[Украінскія немцы|ўкраінскі]] пэрыяд жыцьця беларускіх немцаў-каляністаў.<ref name="niemcy2"/>

Рынкавая скіраванасьць гаспадарак выяўлялася ў выкарыстаньні завадовай малочнай скаціны. [[Карова|Каровы]] ў нямецкіх калёніях давалі да 18 л малака (паводле зьвестак на 1930 г.). Немцы трымалі так званыя «калянісцкія» («нямецка-калянісцкія») пароды кароў — чорную й чырвоную «нямецкую». Папулярныя былі і мэтысы замежных парод — галяндзкія сымэнталы і інш. Нямецкая парода кароў складала значную частку мясцовай племянной скаціны і ахвотна набывалася [[калгас]]амі. Для кармленьня кароў каляністы ўсё больш сеялі [[канюшына|канюшыну]], [[віка|віку]], вырошчвалася [[гародніна]]. Зь іншых сельскагаспадарчых культур былі распаўсюджаны [[жыта]], [[авёс]], [[грэчка]], [[гарох]]. Для патрэб сям’і трымаліся [[авечка|авечкі]] і [[сьвіньня|сьвіньні]]. Разводзілі хатнюю птушку.<ref name="niemcy2"/>

Асновай нямецкай гаспадаркі зьяўлялася [[карова]]: яна была галоўнай, асноўнай карміліцай, а грошы, заробленыя ад продажу малочных прадуктаў, давалі магчымасьць набыць усё неабходнае. У 1930 годзе лічылася, што наяўнасьць 2—3 кароваў забясьпечвае стабільнае пражываньне сям’і.<ref name="niemcy2"/>

Карова ў нямецкай сям’і была аб’ектам усеагульнага клопату. Калі ў навакольнага ненямецкага насельніцтва, у прыватнасьці, беларускага, традыцыйна лічылася, што гаспадарчая прэрагатыва мужчын — гэта ўтрыманьне [[конь|каня]] й праца зь яго выкарыстаньнем, а жанчын — занятак каровай, то ў нямецкіх гаспадарках такога падзелу не назіралася.<ref name="niemcy2"/>

Высокім узроўнем разьвіцьця адрозьнівалася каапэрацыя ў асяродзьдзі нямецкіх сялянаў-каляністаў — як у спажывецкай, так і ў вытворчай форме. Пасьпяхова функцыянавалі малочныя таварыствы (талакі) — аб’яднаньні па зборы і перапрацоўцы малака.<ref name="niemcy2"/>

Таварыствы выраблялі [[масла]], варылі [[сыр]], у тым ліку і галяндзкі. Дадзеная сфэра вытворчай дзейнасьці нямецкага насельніцтва была ўнікальная ў эканамічным сэнсе.<ref name="niemcy2"/>
[[Файл:Нямецкая каляніская школа.jpg|значак|Школа немцаў-каляністаў]]

=== Прамысловыя і рамесныя заняткі ===
Сярод нямецкага мужчынскага насельніцтва былі разьвіты саматужныя рамёствы — [[сталярства]], [[сьлясарства]], [[цясьлярства]] і г. д.<ref name="niemcy2"/> Жанчыны-немкі займаліся [[ткацтва]]м<ref name="niemcy2"/>.

Вельмі папулярна сярод немцаў было [[рыбалоўства]], займаліся таксама [[бортніцтва]]м.

=== Традыцыйнае жыльлё ===
Хаты палескіх немцаў, як правіла, былі зрубнага тыпу, з [[асіна|асіны]] і [[алешына|алешыны]]<ref name="niemcy2"/>. З хвоі і елкі не будавалі<ref name="niemcy2"/>. Дахі крыліся гонтай<ref name="niemcy2"/>. Хата і асноўныя гаспадарчыя пабудовы знаходзіліся пад адным дахам<ref name="niemcy2"/>. Як адзначаюць інфарматары, у двары быў поўны парадак, цяжка было знайсьці лішнюю травінку<ref name="niemcy2"/>. Сядзібы агароджваліся жывой загарадзьдзю — елкамі, вербамі<ref name="niemcy2"/>. Такім чынам сад засьцерагаўся ад замаразкаў<ref name="niemcy2"/>. Дрэва эканомілі, печы ўзімку тапілі слаба, саграваліся пярынамі<ref name="niemcy2"/>. Для іх вырабу разводзілі гусакоў, якіх у час халадоў маглі трымаць у хаце<ref name="niemcy2"/>. У мэтах эканоміі ў якасьці подсьцілкі для кароў выкарыстоўвалі лісьце дрэваў, а не салому<ref name="niemcy2"/>.

На Віленшчыне жыльлёвыя пабудовы немцаў амаль не адрозьніваліся ад мясцовых жыхароў за выключэньнем таго, што яны маглі быць значна больш традыцыйна беларускіх хат. Нямецкія пабудовы звычайна знаходзіліся каля лесу, таму што часьцяком, калі немцы пераяжджалі на тэрыторыю Беларусі, яны набывалі зь зямлёй і частку лесу. Таксама вельмі важным быў поўны парадак: трава абавязкова павінна быць пакошана, плот і дах адрамантаванымі і г. д.

=== Традыцыйная культура харчаваньня ===
У ежы для падрыхтоўкі шматлікіх страў выкарыстоўвалі [[шмалец]]{{Заўвага|Беларуская назва гусінага тлушчу.}}<ref name="niemcy2"/>. Традыцыйным было ўжываньне [[масла]], сыру. Распаўсюджанай стравай былі [[клёцкі]]<ref name="niemcy2"/>. Як і ў беларусаў, шмат страў гатавалася з бульбы. Таксама вельмі распаўсюджанымі былі мучныя вырабы і пшанічны хлеб. [[Сасіскі]] і [[каўбасы]] лічыліся агульнанямецкімі прадуктамі. Вельмі папулярнымі было нямецкае малако й малочныя прадукты (у прыватнасьці сыр), якія лічыліся вельмі якаснымі. Акрамя таго [[Курыца (птушка)|курыны]] [[суп]] з локшынай, [[клёцкі]], [[шніцаль]], [[бульба|бульбяное]] пюрэ, [[Каўбаса|каўбасы]]. З дэсэртаў папулярны [[штрудзель]] ці [[грэнкі]]<ref>[http://velia.su/category/povolzhe Кухня российских немцев]{{ref-ru}}</ref> з [[кава]]й (ці яго імітацыяй)<ref>[http://www.proza.ru/2011/11/25/680 Кухня российских немцев сто лет назад]{{ref-ru}}</ref>. Па сьвятах часта рыхтавалі гусака з тушанай [[капуста]]й<ref>[https://web.archive.org/web/20131020015727/http://www.vkoem.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=186%3A2010-06-01-10-08-27&catid=102%3A2010-05-24-05-21-22&Itemid=103&lang=kz&107bd9f3adf30a656732e5f946a8dcab=2cfac4b2b7e54ddc00fe846c384b9667 Немцы]{{ref-ru}}</ref>.

Адзін з клясычных напояў — [[піва]]. У будныя дні ўжываньне [[алкаголь|алкаголю]] было непрымальным, у той час, як у выходныя й сьвяты піва было адным з самых папулярных напояў. Менавіта пад уплывам немцаў і габрэяў у Беларусі ўжывалася й іншая назва піва — ''біра'' (ад нямецкага ''Bier'' — піва).

[[Файл:Нямецкія каляністы.jpg|значак|200пкс|Нямецкія каляністы]]

=== Традыцыйны касьцюм ===
Паўсядзённай адзежай немцы практычна не адрозьніваліся ад навакольнага насельніцтва<ref name="niemcy2"/>. Выключэньне складала толькі сьвяточная ці абрадавая адзежа, якая вельмі адрозьнівалася, таму што асобныя нямецкія сем’і перасяляліся з розных рэгіёнаў Нямеччыны, дзе традыцыі па-свойму адрозьніваліся.

У месцах, дзе немцы жылі калёніямі існавала пэўная сталая традыцыйная адзёжа. Так традыцыйнай жаночай адзежай немцаў на ўсходзе была белая [[кашуля]], сіняя [[спадніца]], [[фартух]], шнураваны [[станік]]-[[гарсаж]] і [[каптур]]. Мужчынская адзежа складалася зь белай кашулі з адкладным [[каўняр]]ом, [[камізэлька]]й, вузкіх штаноў па калена, курткі (сіні паўкафтан) і [[чаравік]]оў са спражкай (ці [[боты]]). На галаве — чорны шыракаполы [[капялюш]]<ref>[http://shkolazhizni.ru/archive/0/n-41788/ Эволюция костюма. Как менялся костюм первых немецких переселенцев на Руси?]{{ref-ru}}</ref> ці [[шапка]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131020014603/http://www.schuk.ru/index.php/kultura-nemcev/10-natsionalnye-kostyumy-i-odezhda-nemtsev Национальные костюмы и одежда немцев]{{ref-ru}}</ref>.

=== Грамадзкія традыцыі ===
Вельмі характэрнай рысай немцаў зьяўлялася высокая і ўстойлівая рэлігійнасьць. Менавіта рэлігія галоўным чынам уплывала на грамадзкія традыцыі немцаў. У жыцьці нямецкай жанчыны [[рэлігія]] зьяўлялася яе складовай часткай, як і сям’я, хатняя гаспадарка, а шмат у чым — асноўным сэнсам яе існаваньня<ref name="niemcy2"/>.

Жыцьцё рэлігійных грамадаў уяўляла сабою добра адладжаны мэханізм<ref name="niemcy2"/>. ''«Кожную нядзелю ўсе ад мала да вяліка ходзяць у царкву», «у простай хаце выбудавана [[кірха]], якая кожнае сьвята перапоўнена народам»'', — сьведчаць афіцыйныя справаздачы ўлад<ref name="niemcy2"/>. Пры грамадах працавалі харавыя гурткі, аркестры духавых і смычковых музычных прыладаў. Так званыя «сэктанты», у прыватнасьці, [[баптызм|баптысты]], не адгароджваліся ад астатняга нямецкага насельніцтва<ref name="niemcy2"/>. Іх штодзённыя зборы з палаца і аркестрам прыцягвалі да сябе людзей<ref name="niemcy2"/>. Вялікая ўвага надавалася рэлігійнаму навучаньню і выхаваньню дзяцей у нядзельных школах пры грамадах<ref name="niemcy2"/>. Напрыклад, у Беразоўскім сельсавеце ў 1929 г. працавалі 4 такія школы<ref name="niemcy2"/>.

=== Традыцыйная сям’я беларускіх немцаў ===
Для палескіх немцаў была характэрна [[вялікая сям’я]], у той жа час, як для астатніх беларускіх этнічных немцаў — звычайна [[малая сям’я]]. Галоўным у сям’і звычайна зьяўляўся старэйшы мужчына (дзед, бацька). Менавіта яму йшоў увесь прыбытак сям’і, і ўжо менавіта ён распараджаўся сямейным бюджэтам. Дзецям сям’я абавязкова павінна была даць адукацыю, пры гэтым ужо з самага дзяцінства дзецям прывіваліся дысцыпліна, мэтазгоднасьць, руплівасьць, акуратнасьць, імкненьне да парадку.

=== Традыцыйныя звычаі і абрады беларускіх немцаў ===
Вясельле папярэднічалася абрадам [[сватаўство|сватаўства]] і запрашэньня гасьцяў. Ён быў гэтакі экзатычны для мясцовага ненямецкага насельніцтвы, што згадваецца нават у афіцыйнай справаздачы Каралінскага райкаму [[КПБ]] за 1926 п.: ''«Перад вясельлем віноўнік імпрэзы — жаніх — садзіцца верхам на маленькага размалёванага коніка й заязджае прама ў пакой, запрашаючы гаспадара ў госьці»''. Аналягічна сват на ўпрыгожаным стужкамі і кветкамі маленькім кані заяжджаў і разгортваўся ў хаце маладой, у якой гаспадаром былі адкрыты ўсе вокны.<ref name="niemcy2"/>

Для вясельля жаніх рыхтаваў сьпіртное, нявеста — закускі. Вясельле пачыналася звычайна ў суботу ў 10 гадзін раніцы і доўжылася да 10 гадзін вечара. У нядзелю мерапрыемства працягвалася. На вясельлі прысутнічалі толькі запрошаныя людзі, выпівалі тую колькасьць сьпіртнога, якое ім налівалі. Усякая «самадзейнасьць» у гэтым пытаньні выключалася.<ref name="niemcy2"/>

Радасьці ў жыцьці былі непадзельныя ад нягод. Памерлы да пахаваньня 3 дні ляжаў у адмыслова абсталяванай яме на памосьце. Увесь гэты час, як і на пахаваньнях, выконваліся жалобныя песьні, чыталіся малітвы. Галашэньняў не было. Хавалі нябожчыка ў чорным адзеньні, бяз покрыва. У жалобным рытуале ўдзельнічалі толькі запрошаныя.<ref name="niemcy2"/>

=== Каляндарныя сьвяты і абрады беларускіх немцаў ===
Галоўныя сьвяты беларускіх немцаў былі агульныя для ўсіх немцаў — [[Каляды]] і [[Новы год]]. Сьвяткавалі і паважалі ўсе агульнахрысьціянскія сьвяты. Апроч агульнахрысьціянскіх сьвят беларускія немцы, як і іншыя немцы, адзначалі ў кастрычніку [[Сьвята ўраджая]]. На Вялікдзень, лічылася, дзецям прыносіць ласункі [[велікодны заяц]]<ref>[https://web.archive.org/web/20131020030934/http://skatarina.ru/library/lutvros/lutvros/lr216.htm Лютеранские праздники у немцев в России]{{ref-ru}}</ref>.

У нядзелю быў абавязковы выходны. У гэты дзень абавязкова праводзіліся набажэнствы, пасьля чаго адпачывалі і весяліліся. Папулярнай сярод немцаў была песьня «[[Ах, мой мілы Аўгустын]]», якую занесьлі сюды паўднёванямецкія перасяленцы.

== Мова ==
Мова нямецкіх перасяленцаў залежала ад рэгіёну, зь якога яны прыбывалі. Так, большасьць нямецкіх перасяленцаў XVIII ст. размаўляла на [[паўднёванямецкія мовы|паўднёванямецкіх мовах]], у асаблівасьці быў распаўсюджаны [[швабзкі дыялект]], але некаторая частка перасяленцаў была з [[Прусія|Прусіі]], дзе размаўлялі на [[паўночнанямецкія мовы|паўночнанямецкай мове]]. У большасьці выпадкаў беларускія немцы пераходзілі на [[беларуская мова|беларускую]] ці [[польская мова|польскую мову]] за некалькі (2-4) пакаленьняў, частымі былі выпадкі, калі атрымоўвалася нямецка-польска-беларуская мешаніна. Нярэдкімі таксама былі выпадкі ўжываньня некаторых словаў у беларускай мове, так, напрыклад, нямецкі дзеяслоў мог ужывацца ў беларускай дзеяслоўнай форме і г. д.

З той прычыны, што ў Нямеччыне існуе шырокая дыялектная разнастайнасьць, у якім большасьць [[Дыялекты нямецкай мовы|дыялектаў]] часьцяком значна адрозьніваюцца ў [[Фанэтыка нямецкай мовы|вымаўленьні]], граматыцы і словаўжываньні ад агульнапрынятай літаратурнай мовы ({{мова-de|Hochdeutsch|скарочана}}) і адзін ад аднаго аж да праблем паразуменьня паміж носьбітамі дыялектаў<ref>{{кніга|аўтар=Жирмунский В. М.|загаловак=История немецкого языка|месца=М.|выдавецтва=Изд-во лит-ры на ин. яз|год=1948|старонкі=74-75}}{{ref-ru}}</ref>, этнічныя немцы, які вярталіся ў Нямеччыну, часьцяком сутыкаліся з моўнымі праблемамі, што прыходзілася фактычна нанова вывучаць нямецкую літаратурную мову.

== Рэлігія ==
Этнічныя немцы, якія перасяліліся на тэрыторыю Беларусі ў час ВКЛ, а таксама немцы, якія сяліліся ў Заходняй Беларусі, былі ў асноўнай большасьці [[каталіцтва|каталікамі]], існавалі таксама [[лютэранства|лютэране]] й [[праваслаўе|праваслаўныя]], былі таксама вернікі кірункаў [[баптызм]]у, [[мэнаніцтва]] й [[пяцідзясятніцтва]], але іх было значна менш.

Абсалютная большасьць немцаў [[Палесьсе|Палесься]] былі [[лютэранства|лютэранамі]], таксама было шмат [[баптызм|баптыстаў]].

З пачатку 20-х гг. у калёніі [[Найманаўка]] мелася суполка [[Эвангелізм|эвангельскіх]] хрысьціянаў «Heim der Bruder» («Сьвятая хата»)<ref name="niemcy2"/>. Самі яны звалі сябе «Сьвятыя браты», а мясцовыя немцы-лютэране звалі яе «Hopsbruder» («Скакуны»)<ref name="niemcy2"/>.

Веруючыя немцы падтрымлівалі цесныя сувязі з аднаверцамі зь [[Нямеччына|Нямеччыны]], [[ЗША]], [[Канада|Канады]], розных рэгіёнаў [[СССР]], былі ў курсе рэлігійнага жыцьця іх субратоў<ref name="niemcy2"/>. Асабліва ў гэтым пляне вылучаліся баптысты, якія мелі сталыя кантакты зь іншымі рэгіёнамі ([[Украіна]]й, Паўночным [[Каўказ]]ам, [[Сыбір]]ру) празь перапіску, асабістыя кантакты, абмен дэлегацыямі<ref name="niemcy2"/>. Пэрыядычна мясцовую [[лютэранства|лютэранскую]] грамаду наведвалі нямецкія [[пастар]]ы)<ref name="niemcy2"/>. Яны праводзілі службы, шлюбавалі, выдавалі даведкі пра канфірмацыю, выконвалі іншыя рэлігійна-царкоўныя функцыі<ref name="niemcy2"/>. Неабходную рэлігійную літаратуру ([[Біблія|Бібліі]], песьні, [[псальм]]ы) вернікі атрымлівалі з адпаведных замежных цэнтраў (з [[Масква|Масквы]] і [[Адэса|Адэсы]])<ref name="niemcy2"/>.

== Дынаміка колькасьці немцаў у Беларусі ==
<div style="float:right;margin:0 0 .5em 1em;" class="toccolours">
<timeline>
ImageSize = width:auto height:340 barincrement:47
PlotArea = left:50 bottom:20 top:15 right:15
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.0,0.7,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:50000
ScaleMajor = unit:year increment:25000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:5000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:15
  bar:1897 from:0 till:49073
  bar:1917 from:0 till:36100
  bar:1926 from:0 till:7075
  bar:1937 from:0 till:9667
  bar:1939 from:0 till:8448
  bar:1939 from:0 till:19100
  bar:1959 from:0 till:1220
  bar:1970 from:0 till:1994
  bar:1979 from:0 till:2451
  bar:1989 from:0 till:3517
  bar:1999 from:0 till:4805
  bar:2009 from:0 till:2474
TextData=
  fontsize:10px pos:(10,195)
  text:
</timeline>
</div>
{| class="wikitable sortable"
|+ '''Дынаміка колькасьці'''
|-
|+align="bottom"|
|-
! Год !! Колькасьць (чал.) !! Колькасьць (%)
|-
|1897
|49 073
|0,49%
|-
|1917
|36 100
|0,52%
|-
|1926<ref group="*">Колькасьць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі.</ref>
|7075
|0,14%
|-
|1937<ref group="*">Колькасьць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі.</ref>
|9667
|0,12%
|-
|1939<ref group="*">Колькасьць немцаў у БССР без уліку Заходняй Беларусі.</ref>
|8448
|0,15%
|-
|1939<ref group="*">Колькасьць немцаў у БССР з улікам Заходняй Беларусі.</ref><ref group="*">лічбы не дакладныя.</ref>
|19 100
|0,19%
|-
|1959
|1220
|0,02%
|-
|1970
|1994
|0,02%
|-
|1979
|2451
|0,03%
|-
|1989
|3517
|0,03%
|-
|1999
|4805
|0,05%
|-
|2009
|2474
|0,03%
|}
<references group="*" />

== Беларускія немцы ==
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Іяган Шрэтэр||be|Іаган Шрэтэр}} — мастак
* [[Антоні Тызэнгаўз]]{{Заўвага|[[Тызэнгаўзы]] — шляхецкі род у [[ВКЛ]] гербу «[[Буйвал (герб)|Буйвал]]», паходзіў ад рыцараў [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэну]] родам з [[Гальштынія|Гальштыніі]].}}<ref name="stackelberg">Genealogisches Handbuch der baltischen Ritterschaften. Teil 2, Band 1.2: Estland.— Görlitz, 1930. [https://web.archive.org/web/20181230233729/http://mdz10.bib-bvb.de/~db/bsb00000600/images/index.html?seite=408 s. 391—422], [http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/bsb00000601/images/index.html?seite=463 s.48-49] {{ref-de}}</ref> — дзяржаўны і грамадзкі дзяяч [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], мэцэнат
* [[Тадэвуш Рэйтан]]{{Заўвага|Рэйтаны - шляхецкі род гербу «[[Рэйтан (герб)|Рэйтан]]» нямецкага паходжаньня. Каля 1600 году прадстаўнікі роду перасяліліся ў Польшчу, а троху пазьней – у Беларусь<ref>Баўленне вольнага часу шляхтай Вялікага княства Літоўскага ў канцы XVIII ст. (на прыкладзе роду Рэйтанаў) / [[Вольга Гарбачова]] // Магнацкі двор і сацыяльнае ўзаемадзеянне (XV–XVIII стст.) : зборнік навуковых прац [міжнароднай навуковай канферэнцыі, Мінск ― Мір, 6―8 чэрвеня 2013 г. / пад рэдакцыяй А. М. Янушкевіча]. ― Мінск, 2014. ― С. 427―438.</ref>.}}<ref name="rejtan">{{Артыкул|аўтар=[[Зьміцер Юркевіч|Юркевіч З.]]|загаловак=Падзяліць — не падзяліцца|спасылка=http://www.kimpress.by/?page=2&id=8558&mode=print|выданьне=[[Культура (газэта)|Культура]]|тып=[[газэта]]|год=16 сакавіка 2013|нумар=[http://www.kimpress.by/?idnum=418 11 (1085)]|старонкі=|issn=}}</ref> — вайсковы і палітычны дзяяч [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міхал Шульц||be|Міхал Шульц}} — архітэктар
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Цыпрыян Крэйц||pl|Cyprian Kreutz}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Крэйцы||pl|Tryumf (herb szlachecki)}} — шляхецкі род [[Трыюмф (герб)|ўласнага]] гербу<ref>Józef Szymański: Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa: DiG, 2001, s. 298. ISBN 83-7181-217-5.{{ref-pl}}</ref><ref>Juliusz Karol Ostrowski: [https://crispa.uw.edu.pl/object/files/416373/display/Default Księga herbowa rodów polskich. T. 2.] Warszawa: Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza, 1897-1906, s. 161.{{ref-pl}}</ref>}} — генэрал [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]].
* [[Эмілія Плятэр]]{{Заўвага|[[Плятэры]], Броэль-Плятэры — шляхецкі род гербу [[Плятэр (герб)|ўласнага]], які паходзіў з [[Вэстфалія|Вэстфаліі]]}}<ref name="plater">[[Уладзіслаў Вяроўкін-Шэлюта|Вяроўкін-Шэлюта У.]] Плятэры // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 442.</ref> — зьбіральніца [[беларусы|беларускага]] фальклёру, удзельніца вызвольнага [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|паўстаньня 1831 году]] на [[Беларусь|Беларусі]]
* [[Уладзімер Спасовіч]] — [[юрыст]], грамадзкі дзеяч, [[публіцыст]], [[крытык]]; маці Тэафілія Крэйц паходзіла зь нямецкага роду<ref>Троицкий, Н. А. Корифеи российской адвокатуры / Н. А. Троицкий. — М.: Центрполиграф, 2006. — 415 с, с. 53.{{ref-ru}}</ref>
* [[Эдвард Ян Ромэр]]{{Заўвага|[[Ромэры]] ({{мова-pl|Roemerowie}}, {{мова-de|Römern, Roemern}}) — шляхецкі род [[ВКЛ]] нямецкага паходжаньня (з [[Саксонія|Саксоніі]]<ref>[https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/66579/edition/82197/content Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, wyd. Olgiebranda, Tom XV; Aut. Uruski Seweryn, p. 241, Warszawa 1931{{ref-pl}}]</ref>.}} — грамадзкі дзяяч, літаратар, перакладчык і мастак
* [[Альфрэд Ізідар Ромэр]] — жывапісец, скульптар, мэдальер, мастацтвазнавец, этнограф
* [[Якуб Наркевіч-Ёдка]] — беларускі фізык, мэдык, біёляг. Яго маці Анэля Эстка была прадстаўніцай шляхецкага роду [[Эстка]]ў{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Эстка||ru|Эстко (дворянский род)}} ({{мова-de|von Esken, Essken, Estken}}, {{мова-pl| Estko, Estka}}) — польска-беларускі шляхецкі род нямецкага паходжаньня, прадстаўнікі якога аселі на землях [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага княства Літоўскага]] ў XVІІ стагодзьдзі<ref>Adam Boniecki, Artur Reiski [https://crispa.uw.edu.pl/object/files/416463/display/Default T. 5: Dowiattowie - Gąsiorkowicz. — Komorowscy.], skład główny Gebethner i Wolff, Warszawa, 1902. S. 233—234.{{ref-pl}}</ref>}} нямецкага паходжаньня
* [[Габрыэля Пузына]]{{Заўвага|Габрыэля Пузына нарадзілася ў сям'і графа [[Адам Гюнтэр|Адама Гюнтэра]] (Гінтэра) нямецкага паходжаньня зь [[Ніжні Райн (дэпартамэнт)|Ніжняга Райну]] й  і графіні Аляксандры з Тызэнгаўзаў, роду таксама нямецкага паходжаньня.}} — паэтэса, пісьменьніца й мэмуарыстка
* [[Ежы Чапскі]]{{Заўвага|[[Гутэн-Чапскія]] — польска-беларускі шляхецкі род нямецкага паходжаньня, выводзіць сваё паходжаньне ад рыцара Дытрыха фон Гутэна, які ў 1112 годзе ўдзельнічаў у паходзе на [[Прусія|Прусію]], дзе і застаўся <ref>[https://archive.org/details/bub_gb_cLg_AAAAYAAJHistorisch-heraldisches Handbuch zum genealogischen Taschenbuch der gräflichen Häuser]. — Perthes, 1855. — P. 144.{{ref-de}}</ref>}} — грамадзкі дзеяч, прамысловец, «[[Краёўцы|краёвец]]»
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фэрдынанд Кан||ru|Кан, Фердинанд}}<ref name="pov">[http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Kahn.htm «Кан»// Энциклопедический словарь. Немецкое Поволжье] {{ref-ru}}</ref><ref name="ke">Кан // [[Каталіцкая энцыкляпэдыя]]. Т.2. Изд. францисканцев. М.:2005. Ст. 734 {{ref-ru}}</ref> — першы біскуп Тыраспальскай эпархіі. Настаўнік нямецкай і расейскай мовы ў [[Горадня|Горадні]]
* [[Радэрык фон Эркерт]]<ref name="etn">{{Кніга
|аўтар         = Навагродскі Т.А. [і інш.]
|частка        = Глава 1. Гісторыя развіцця этналагічнай навукі Беларусі
|загаловак     = Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам.
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 1-е выд
|месца         = {{Менск (Мінск)}}
|выдавецтва    = БДУ
|год           = 2009
|том           = 
|старонкі      = 23-24
|старонак      = 335
|isbn          = 978-985-518-121-8
}}</ref> — дасьледнік этнаграфіі Беларусі.
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Радыён Гэйман||ru|Гейман, Родион Григорьевич}}<ref>Русский биографический словарь: В 25 т. / под наблюдением А. А. Половцова. 1896—1918. {{ref-ru}}</ref> — ураджэнец [[Вільня|Вільні]], прафэсар [[Маскоўскі ўнівэрсытэт|Маскоўскага ўнівэрсытэту]], хімік, доктар мэдыцыны, кандыдат філязофіі
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Густаў Мантэйфэль||pl|Gustaw Manteuffel}}{{Заўвага|{{Артыкул у іншым разьдзеле|Зое-Мантэйфэль||de|Zoege von Manteuffel}} ({{мова-de|Soye, Zoye, Zeuge, Szoege, Zoge, Zoege, Zoege von Manteuffel) — [[Балтыйскія немцы|балтыйскі нямецкі]] графскі род, вядомы з XIV ст.<ref>Genealogisches Handbuch der baltischen Ritterschaften, Teil 1, Band 2: Livland, Görlitz 1929 – [http://personen.digitale-sammlungen.de/baltlex/Blatt_bsb00000559,00522.html Grafen Manteuffel des Stammes Zöge]{{ref-de}}</ref>}}.}} — гісторык, [[этналёгія|этноляг]], краязнаўца, паходзіў з [[Латвія|латыскай]] часткі тагаснай [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]
* [[Альфрэд Ізідар Ромэр]]<ref name="romer">Ремер, дворянский род // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. {{ref-ru}}</ref> — жывапісец, скульптар, мэдальер, мастацтвазнавец, этнограф
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Аляксандар Гэнкель||ru|Генкель, Александр Германович}}<ref>[https://web.archive.org/web/20181212142116/http://rusdeutsch-panorama.ru/jencik_statja.php?mode=view&site_id=34&own_menu_id=4085 В. Савчук. Генкель Александр Германович]{{ref-ru}}</ref> — ураджэнец [[Вільня|Вільні]], вучоны-біёляг, пэдагог, асьветнік
* [[Эдвард фон Роп]]<ref name="biskup">{{Кніга
|аўтар         = Смалянчук А. 
|частка        = 
|загаловак     = Біскуп Эдвард Роп 
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 
|месца         = 
|выдавецтва    = Беларускі гістарычны часопіс.
|год           = 1994.
|том           = № 3
|старонкі      = 
|старонак      = 
|isbn          = 
}}</ref> — рэлігійны і грамадзка-палітычны дзяяч [[Беларусь|Беларусі]]
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дзьмітры Ольдэрогэ||ru|Ольдерогге, Дмитрий Алексеевич}}<ref>[https://web.archive.org/web/20160305060528/http://rusdeutsch-panorama.ru/jencik_statja.php?mode=view&site_id=34&own_menu_id=3875 И. Осницкая. Ольдерогге Дмитрий Алексеевич]{{ref-ru}}</ref> — ураджэнец [[Вільня|Вільні]], навуковец-этнограф, лінгвіст, гісторык
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстантын Раўш||ru|Рауш, Константин Михайлович}}<ref>Пак В. Шахматы в шахтерском крае: История шахмат в Донбассе. — Донецк: Донеччина, 2001. — С. 37—46 {{ref-ru}}</ref> — шахматыст, актор, рэжысэр
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Канстантын Фляксбэргер||be|Канстанцін Андрэевіч Фляксбергер}} — біёляг
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Арнольд Штам||be|Арнольд Робертавіч Штам}} — біёляг, арнітоляг
* {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзімер Гіль||ru|Гиль, Владимир Владимирович}}<ref>[http://topwar.ru/38048-zagadka-polkovnika-gilya.html Загадка полковника Гиля]{{ref-ru}}</ref> — палкоўнік [[Чырвоная армія|Чырвонай арміі]], заснавальнік і кіраўнік [[Баявы зьвяз расейскіх нацыяналістаў|Баявога зьвязу расейскіх нацыяналістаў]] і камандзір [[1-я расейская нацыянальная брыгада СС «Дружына»|1-й расейскай нацыянальнай брыгады СС]], пазьней перайшоў на бок [[Савецкія партызаны ў нямецка-савецкай вайне|савецкіх партызан]]
* [[Ота Шміт]]<ref name="schmidt">[https://web.archive.org/web/20060918044350/http://www.ifz.ru/schmidt.html Отто Юльевич Шмидт]{{ref-ru}}</ref>— савецкі [[матэматык]], [[астраном]], дасьледнік Поўначы, акадэмік Акадэміі навук СССР з 1935 году (чалец Украінскай Акадэміі навук з 1934, чалец-карэспандэнт АН СССР з 1933), [[Герой Савецкага Саюза]] (1937)
* [[Алесь Гародня]] (сапраўднае імя Аляксандар Эраставіч Функ) — празаік, крытык, рэдактар, паходзіў зь нямецкай сям’і
* [[Юліяна Вітан-Дубейкаўская|Юліяна Мэнке]] — беларуская мастацтвазнаўца, паходзіла з роду віленскіх немцаў. Дапамагала [[Іван Луцкевіч|Івану Луцкевічу]] ў Беларускім Камітэце. Падчас перамоваў зь нямецкімі акупацыйнымі ўладамі адстойвала правы беларусаў на самавызначыньне і адукацыю. Удзельнічала ў адкрыцьці першых беларускіх школаў і настаўніцкіх курсаў, Віленскай Беларускай Гімназіі, дзе затым сама выкладала пэдагогіку і нямецкую мову
* [[Віталь Вольскі|Віталь]], [[Артур Вольскі|Артур]] і [[Лявон Вольскі|Лявон]] Зэйдэль-Вольскія<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=98047 Дасье NRM]. Наша Ніва</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20110720220735/http://news.tut.by/kaleidoscope/102044.html Лявон Вольский: «В Беларуси есть одна настоящая звезда»]{{ref-ru}}</ref><ref>[http://kamunikat.org/Volski_Lavon.html Лявон Вольскі]</ref><ref>[http://www.goodreads.com/author/show/6868484._ Лявон Вольскі]</ref>
* [[Крыстыян Гэнкель]]<ref name="Khenkel">[https://web.archive.org/web/20130326004751/http://goals.by/hockey/articles/127373 Goals.by знакомится с одним из самых перспективных белорусских защитников Кристианом Хенкелем]</ref> — беларускі хакеіст

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар         = Навагродскі Т.А. [і інш.].
|частка        = Глава 15. Этнічныя групы Беларусі: гісторыя і культура. Немцы.
|загаловак     = Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам.
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 1-е выд
|месца         = {{Менск (Мінск)}}
|выдавецтва    = БДУ
|год           = 2009
|том           = 
|старонкі      = 310-311
|старонак      = 335
|isbn          = 978-985-518-121-8
}}
* {{Кніга
|аўтар         = Вернер И.Л.
|частка        = 
|загаловак     = Иностранные подданные в Беларуси (конец XVIII — начало XX вв.)
|арыгінал      = 
|спасылка      = 
|выданьне      = 1-е выд
|месца         = Минск
|выдавецтва    = Типография Макарова и К
|год           = 2012
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 528
|isbn          = 978-985-6818-69-4
|мова          = ru
}}
* {{Кніга
|аўтар         = [[Адам Кіркор|Киркор А.]]
|частка        = Т.3, Ч.1, Литовское Полесье.
|загаловак     = Живописная Россия
|арыгінал      = Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении
|спасылка      = 
|выданьне      = 1-е изд.
|месца         = Санкт-Петербург
|выдавецтва    = Товарищество М. О. Вольфа
|год           = 1882
|том           = 3. «Литовские и Белорусские губернии»
|старонкі      = 21
|старонак      = 496
|isbn          = 
}}
* Немцы России (энциклопедия). В 3-х томах. Москва: Изд-во «Общественная академия наук российских немцев», 1999—2006 (Предс. редкол. В. Карев, О.Кубицкая){{ref-ru}}
* {{Кніга
|аўтар         = Пичуков В.
|частка        = От крестьянки-колонистки до спецпереселенки: трагический путь немецкой женщины Советской Беларуси в межвоенный период
|загаловак     = Репрессивная политика советской власти в Беларуси. Сборник научных работ
|арыгінал      = 
|спасылка      = http://kamunikat.org/katalohkamunikat.html?pub_start=12640&pubid=10219
|выданьне      = 1-е выд
|месца         = Минск
|выдавецтва    = Международное историко-просветительское правозащитное и благотворительное общество «Мемориал»
|год           = 2007
|том           = 
|старонкі      = 
|старонак      = 377
|isbn          = 
|мова          = ru
}}
* Савин А. И. Формирование концепции немецкой «пятой колонны» в СССР (середина 1920-х годов). // Вопросы германской истории: Сб. науч. тр. / Ред. кол. С. И. Бобылева и др., Днепропетровск, 2007.{{ref-ru}}
* Тугай В. В., Тугай С. М. «Фольксдойче» в Беларуси (1941—1944 гг.). Беларусь і Германія: гісторыя і сучаснасьць : Матэрыялы Міжнароднай навуковай канфэрэнцыі, У 3-х частках. Ч. 2., Мінск, 22 красавіка, 2004 г., Вып. 3.{{ref-ru}}
* Тугай В. В. «Рейхсдойче» в рядах белорусских партизан (1941—1944 гг.) // Гісторыя: праблемы выкладаньня. — 2005. — № 4{{ref-ru}}
* Коваль М. В., Медведок П. В. Фольксдойче в Україні (1941—1944 рр.) // Український історичний журнал. 1992. №5.{{ref-uk}}

{{Добры артыкул}}

{{Беларускія немцы}}
{{Насельніцтва Беларусі}}

[[Катэгорыя:Беларускія немцы| ]]
[[Катэгорыя:Беларуска-нямецкія стасункі]]