Прагляд крыніцы для Абруч з П’етраасы

{{Твор мастацтва}}
[[выява:Pietroassa_ring_1875.jpg|справа|міні|254x254пкс|Абруч з П’етраасы (малюнак Генры Трэнка, 1875).]]
'''Абруч з П’етраасы''' — залаты абруч ў выглядзе [[шыйная грыўня|шыйнай грыўні]], знойдзены ў кургане каля П’етраасы (цяпер [[П’етраасэле]]), [[Бузэў (жудзец)|жудзец Бузэў]], паўднёвая [[Румынія]] (былая [[Валахія]]), у 1837 годзе. Яно было часткай [[П’етраасельскі скарб|вялікага залатога скарбу]], датаванага 250—400 гадамі нашай эры. Сам абруч, як часьцей за ўсё лічыцца, мае [[Рымская імпэрыя|рымска]]-[[Міжземнае мора|міжземнаморскае]] паходжаньне, на ім ёсьць надпіс на [[гоцкая мова|гоцкай мове]] ([[руны|рунічны альфабэт]] «старэйшы Футарк»).

Абруч з надпісам застаецца прадметам сур'ёзнай навуковай зацікаўленасьці, існуе шэраг тэорый наконт яго паходжаньня, прычыны і датаваньня. Надпіс, пашкоджаны неўзабаве пасьля знаходкі, не можа быць прачытаны з упэўненасьцю, таму робяцца розныя спробы яго рэканструкцыі і інтэрпрэтацыі. Дзякуючы сучасным тэхналёгіям зьявілася магчымасьць аднавіць пашкоджаную частку з дапамогай знойдзеных некалі згубленых фотаздымкам абручу ў яго першапачатковым стане. Абруч з надпісам можа дапамагчы зразумець больш дакладна дахрысьціянскую паганскую рэлігію готаў.

== Гісторыя ==
=== Паходжаньне ===
{{main|П’етраасельскі скарб}}
[[Выява:Tesaurul_de_la_Petrosa.jpg|справа|міні|250пкс|Плякат з выявай скарбу з П’етраасы, часткай якога зьяўляецца абруч]]

[[П’етраасельскі скарб|Арыгінальны скарб]], знойдзены ў вялікім [[Курган|кургане]], вядомым як гара [[Істрыца]] каля П’етрааселе ў Румыніі, складаўся з 22 частак, сярод якіх былі мноства залатых пасудзін, талерак і кубкаў, а таксама ювэлірныя вырабы, у тым ліку два абручы з надпісамі. Калі скарб толькі выявілі, рэчы былі склеены ў адну незразумелую чорную масу, што прывяло да высноў, што скарб, да таго, як яго закапалі, мог быць пакрыты нейкім арганічным матэрыялам (напрыклад тканінай ці скурай)<ref>Schmauder (2002:84).</ref> Агульная вага знаходкі была каля 20 кг.

Дзесяць рэчаў, сярод якіх адзін абруч з надпісам, былі скрадзены неўзабаве пасьля знаходкі скарбу. А калі скрадзеныя рэчы знайшлі, было высьветлілася, што абруч быў разрэзана прынамсі на чатыры часткі ювэлірам з Бухарэсту, пры гэтым адзін з сымбаляў надпісу быў значна пашкоджаны. На шчасьце, да гэтага Лёнданскае [[Арундэльскае таварыства]] зрабіла падрабязныя малюнкі, гіпсавую копію і фотаздымак абруча, і страчаны сымбаль магчыма было аднавіць з адноснай пэўнасьцю<ref>Фотаздымак Арундэльскага таварыства, існаваньне якога амаль стагодзьдзе заставалася невядомым навукоўцам, быў перавыданы Бэрнардам Місам у 2004 годзе</ref>.

=== Чаму схавалі скарб ===
Як і ў большасьці знаходак гэтага тыпу, застаецца незразумелым, чаму рэчы былі зьмешчаны ў курган, адносна гэтага маюцца некалькі вэрсій. Тэйлар сьцьвярджае, што курган, у якім знаходзіліся гэтыя рэчы, верагодна, знаходзіліся на месцы паганскага храму, і на падставе аналізу знойдзенага надпісу, можна меркаваць, што яны былі часткай [[Воты|ватыўнага скарбу]]<ref name="Taylor 1879:8">Taylor (1879:8).</ref>. Праўда гэтая тэорыя ў значнай ступені ігнаруецца больш позьнімі дасьледаваньнямі. У прыватнасьці Лаенга (1997) адзначае, што ўсе астатнія рэчы ў скарбе мелі «пэўны рытуальны характар»<ref>Looijenga (1997:28). See also MacLeod and Mees (2006:174)</ref>. Асаблівая ўвага зьвяртаецца на [[фіяла|фіялу]], упрыгожаную выявамі (хутчэй за ўсё [[нямецкае паганства|нямецкіх]]) багоў<ref name="автоссылка1">Constantinescu (2003:2).</ref>.

Прыхільнікі тэорыі аб асабістым скарбе Атанарыха мяркуюць, што золата было закапана, каб схаваць яго ад [[гуны|гунаў]], якія перамаглі гоцкае племя [[Грэйтрунгі|грэйтрунгаў]] на поўначы ад [[Чорнае мора|Чорнага мора]] і пачалі рухацца ў бок [[Дакія|Дакіі]] каля 375 года<ref>Constantinescu (2003:3,14).</ref>. Але застаецца незразумелым, чаму золата так і засталося закапаным, бо дамова Атанарыха з [[Феадосій I Вялікі|Феадосіям I]] (380) дазволіла яму і яго супляменьнікам знаходзіцца пад абаронай Рымскай дзяржавы да яго сьмерці ў 381 годзе. Іншыя дасьледчыкі меркавалі, што скарб належаў валадару [[Остготы|остготаў]]. Русу (1984) ідэнтыфікаваў [[Гайна (палкаводзец)|Гайну]], гоцкага палкаводца рымскай арміі, які быў забіты гунамі каля 400 года, як уладальніка скарбу<ref>Rusu (1984:207-229); referenced in Cojocaru (1999:11). </ref>. Хаця гэтая вэрсія можа патлумачыць, чаму скарб застаўся закапаным, яна не можа даць адказ на пытаньне, чаму такі прыкметны кальцападобны курган быў абраны ў якасьці месца, дзе быў схаваны такі вялікі і каштоўны скарб.

=== Датыроўка ===
Былі прапанаваны розныя вэрсіі пра час захаваньня скарбу, якія шмат у чым засноўваюцца на паходжаньні рэчаў, манеры пахаваньня і надпісе на абручу. Тэйлар гаворыць аб дыяпазоне ад 210 да 250 году<ref name="Taylor 1879:8"/>. У больш позьніх дасьледаваньнях навукоўцы называюць больш позьнія тэрміны: прыхільнікі тэорыі Атанарыха казалі пра пачатак 4-га стагодзьдзя, а дасьледчыкі Канстантынэску і Тамэску лічаць, што гэта пачатак 5 стагодзьдзя<ref>Constantinescu (2003:3,14); Tomescu (1994:230-235).</ref>.

=== Рэканструкцыя надпісу ===
[[Выява:Pietroassa Inschrift.jpg|right|thumb|250px|Рэканструкцыя [[Руны|рунічнага]] надпісу з абруча.]]
На залатым абручу маецца [[Руны|рунічны]] надпіс («старэйшы Футарк»), пры гэтым 7-ы сымбаль (верагодна [[Одал|ᛟ /o/]]) быў збольшага зьнішчаны, калі абруч парэзалі выкрадальнікі. Пашкоджаная руна выклікала шэраг навуковых дыскусій, падчас якіх яе прызнавалі як [[Ера|ᛃ /j/]] (Reichert 1993, Nedoma 1993) ці, магчыма, [[Совала|ᛋ /s/]] (Looijenga 1997)<ref>Reichert (1993), Nedoma (1993); referenced in Düwel (2001:32).</ref>. Калі прыняць да ўвагі здымак Арундэльскага таварыства, дык надпіс першапачаткова быў такі:

: '''gutaniowi hailag'''
: <big>ᚷᚢᛏᚨᚾᛁᛟᚹᛁ ᚺᚨᛁᛚᚨᚷ</big>

=== Сэнс надпісу ===
Ня гледзячы на адсутнасьць кансэнсусу адносна дакладнай расшыфроўкі надпісу, навукоўцы, згодныя з тым, што яго мова — нейкая форма [[Гоцкая мова|готыкі]], і што яна была зроблена ў рэлігійных мэтах. Тэйлар інтэрпрэтуе надпіс як відавочна паганскі па сваім характары і які сьведчыць аб існаваньні храму, для якога абруч быў [[Воты|Воціўным скарбам]]. Ён называў дату закладаньня скарбу (210—250) сыходзячы з таго факту, што пераход да хрысьціянства готаў ўздоўж Дунаю, як лічыцца, быў практычна завершаны на працягу некалькіх пакаленьняў пасьля таго, як яны перасяліліся сюды ў 238 годзе<ref>Taylor (1879:7-8).</ref>.

МакЛеад і Міес (2006) лічаць, што абруч мог уяўляць сабою «храмавы абруч» ці «сьвяты прысяжны абруч», існаваньне якіх у [[Нямецкае паганства|паганскія часы]] зафіксавана ў старажытнаскандынаўскай літаратуры і знаходзіць пацьверджаньне ў археалёгіі<ref>MacLeod and Mees (2006:173-174); Ullberg (2007)</ref>. Акрамя таго, як яны мяркуюць, надпіс мог служыць доказам існаваньня пакланеньня "[[Дзісы|маці-багіням]]» сярод готаў, што паўтарае добра задакумэнтаванае пакланеньне «маці-багіням» у іншых рэгіёнах на нямецкім поўначы<ref>MacLeod and Mees (2006:174)</ref>. Маклеад і Міес таксама мяркуюць, што з'яўленьне абодвух агульнанямецкіх тэрмінаў, якія пазначаюць «сьвятасьць» (''wīh'' і ''hailag''), можа дапамагчы растлумачыць адрозьненьне паміж дзьвюма паняцьцямі на гоцкай мове. Яны мяркуюць, што абруч лічыўся сьвятым не толькі з-за яго сувязі з адным ці некалькімі божаствамі, але таксама і сам па сабе<ref>MacLeod and Mees (2006:174).</ref>.

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

== Літаратура ==
{{Refbegin|2}}
* {{Cite book |last=Antonsen |first=Elmer H. |authorlink= |title=Runes and Germanic Linguistics |publisher=Mouton de Gruyter |year=2002 |location= |pages= |url=https://books.google.com/books?id=gvSi3JVNRFQC&printsec=frontcover&q= |doi= |id= |isbn=3-11-017462-6}}
* {{cite book
  | last = Avram  
  | first = Alexandru (Ed.)
  | title = Goldhelm, Schwert und Silberschätze: Reichtümer aus 6000 Jahren rumänischer Vergangenheit
  | location = Frankfurt am Main
  | publisher = Sonderausstellung Schirn Kunsthalle
  | year = 1994
  | type = catalogue}}
* {{Cite book
  | last = Cojocaru
  | first = V.
  | last2 = Besliu
  | first2 = C.
  | last3 = Manea
  | first3 = C. A.
  | title = Nuclear Analyses of the Pietroasa Gold Hoard
  | journal = Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry
  | volume = 240
  | issue = 3
  | pages = 897–908
  | date = June 1999
  | url = http://www.springerlink.com/content/6ml7107x184633r3/
  | doi = 10.1007/BF02349869}}. [https://web.archive.org/web/20110904080611/http://www.arheomet.ro/pdf/Cojocaru_PIETROASA.pdf PDF]
* {{Cite book
  | last = Constantinescu
  | first = B.
  | last2 = Bugoi
  | first2 = R.
  | last3 = Cojocaru
  | first3 = V.
  | last4 = Voiculescu
  | first4 = D.
  | last5 = Grambole
  | first5 = D.
  | last6 = Herrmann
  | first6 = F.
  | last7 = Ceccato
  | first7 = D.
  | last8 = Calligaro
  | first8 = T.
  | last9 = Salomon
  | first9 = J.
  | title = Micro-PIXE Study of Gold Archaeological Objects
  | journal = Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry
  | volume = 257
  | issue = 2
  | pages = 375–383
  | date = August 2003
  | url = http://www.springerlink.com/content/k21483r2226m2376/
  | doi = 10.1023/A:1024700316827
  }}. [https://web.archive.org/web/20110904080720/http://www.arheomet.ro/pdf/Success%20book%20COST.pdf PDF]; [https://web.archive.org/web/20211001173915/http://eu-artech.org/files/UserReportCostantinescu.pdf Summary]
* {{cite book
  | last = Diculescu
  | first = Constantin
  | title = Die Wandalen und die Goten in Ungarn und Rumänien
  | publisher = Mannus-Bibliothek, 34
  | year = 1923
  | location = Leipzig}}
* {{cite book
  | last = Düwel
  | first = Klaus
  | title = Runenkunde
  | publisher = J.B. Metzler
  | year = 2001
  | location = Stuttgart
  | isbn = 3-476-13072-X}}
* {{Cite book
  | last = Giurescu
  | first = Constantine
  | author-link = Канстанцін Джурэску
  | title = History of the Romanians
  | publisher = Romanian Academy Publishing House
  | year = 1976
  | location = Bucharest}}.
* {{cite book
  | last = Green
  | first = Dennis H.
  | title = Language and History in the Early Germanic World
  | publisher = Cambridge University Press
  | year = 2000
  | url = https://books.google.com/books?id=RONb2alF0rEC
  | isbn = 0-521-79423-4}}
* {{cite book
  | last = Heizmann
  | first = Wilhelm
  |author2=Pieper, Peter
   | title = Runica-Germanica-Mediaevalia (Ergänzungsbände zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde)
  | year = 2003
  | location = Berlin, New York
  | pages = 595–646}}
* {{cite book
  | last = Johnsen
  | first = Ingrid Sanness
  | title = Omkring tolkning av runeinnskriften på gullringen fra Pietroassa
  | journal = Mål og namn. Studiar i nordisk mål- og namnegranskin
  | pages = 172–186
  | publisher = Magerøy, Hallvard, KjellVenås
  | location = Oslo
  | year = 1971}}
* {{cite book
  | last = Krause
  | first = Wolfgang
  |author2=Jankuhn, Herbert
   | title = Die Runeninschriften im älteren Füthark
  | url = https://archive.org/details/dieruneninschrif0000krau
  | year = 1966
  | location = Göttingen}}
* {{cite book
  | last = Krogmann
  | first = Willy
  | title = Die Kultur der alten Germanen: Teil I: Die materiellen Voraussetzungen
  | year = 1978
  | location = Wiesbaden}}
* {{cite book
  | last = Looijenga
  | first = Tineke
  | title = Runes around the North Sea and on the Continent AD 150-700: Texts and Contexts
  | publisher = University of Groningen 
  | year = 1997
  | url = http://irs.ub.rug.nl/ppn/163895791
  | format = PDF
  | accessdate = 2008-04-08}}
* {{cite book
  | last = MacLeod
  | first = Mindy
  |author2=Mees, Bernard
   | title = Runic Amulets and Magic Objects
  | publisher = Boydell Press
  | year = 2006
  | url = https://books.google.com/books?id=hx7UigqsTKoC
  | isbn = 1-84383-205-4}}
* {{Cite book
  | last = Massmann
  | first = H.F.
  | title = Der Bukarester Runenring
  | journal = Germania: Vierteljahrsschrift für Deutsche Alterthumskunde (Hg.: F. Pfeiffer)
  | volume = 2
  | pages = 209–213
  | year = 1857
  | url = https://books.google.com/books?id=CocNAAAAQAAJ}}
* {{cite book
  | last = Mees
  | first = Bernard
  | title = Runo Gothica: The Runes and the Origins of Wulfila's Script
  | journal = Die Sprache: Zeitschrift für Sprachwissenschaft
  | volume = 3
  | pages = 55–79
  | year = 2004}}
* {{cite book
  | last = Nedoma
  | first = Robert
  | title = Abbildungen und Nachbildungen des unbeschädigten Runenrings von Pietroassa
  | journal = Die Sprache: Zeitschrift für Sprachwissenschaft
  | volume = 35
  | pages = 226–234
  | year = 1993}}
* {{cite book
  | last = Nordgren
  | first = Ingemar
  | title = The Well Spring of the Goths: About the Gothic Peoples in the Nordic Countries and on the Continent
  | publisher = iUniverse
  | year = 2004
  | url = https://books.google.com/books?id=-wZYqf3G45cC
  | isbn = 0-595-33648-5}}
* {{cite book
  | last = North
  | first = Richard
  | title = Heathen Gods in Old English Literature
  | publisher = Cambridge University Press
  | year = 1997
  | url = https://books.google.com/books?id=X_LKUIqNvPQC
  | isbn = 0-521-55183-8}}
* {{cite book
  | last = Odobescu
  | first = Alexandru
  | title = Le tresor de Petrossa: Etude sur l’orfevrerie antique
  | publisher = J. Rotschild
  | year = 1889
  | location = Paris-Leipzig}}
* {{cite book
  | last = Reichert
  | first = Hermann
  | title = GUTANI? WI HAILAG
  | journal = Die Sprache: Zeitschrift für Sprachwissenschaft
  | volume = 35
  | pages = 235–247
  | year = 1993}}
* {{Cite book
  | last = Rusu
  | first = M.
  | title = Tezaurul De La Pietroasele Şi Contextul Istoric Contemporan
  | journal = Cercetãri Arheologice
  | volume = 7
  | pages = 207–229
  |  year = 1984}}.
* {{cite book
  | last = Schmauder
  | first = Michael
  | editor=Corradini, Richard
  | title = The ‘Gold Hoards’ of the Early Migration Period
  | journal = The Construction of Communities in the Early Middle Ages: Texts, Resources and Artifacts
  | pages = 81–107
  | publisher = Brill Academic Publishers
  | date = December 1, 2002
  | url = https://books.google.com/books?id=e6sfGt10UzcC
  | isbn = 978-90-04-11862-1}}
* {{Cite book
  | last = Steiner-Welz
  | first = Sonja
  | title = Runenkunde: Die Welt der Germanen
  | place = Mannheim
  | publisher = Reinhard Welz Vermittler
  | year = 2005
  | url = https://books.google.com/books?id=Pt-uhDWfrZsC
  | isbn = 978-3-936041-15-6}}.
* {{Cite book
  | last = Taylor
  | first = Isaac
  | author-link = Ісаак Тэйлар (святар)
  | title = Greeks and Goths: A Study on the Runes
  | place = London
  | publisher = MacMillan and Co
  | year = 1879
  | url = https://archive.org/details/greeksgothsstudy00tayluoft}}.
* {{cite book
  | last = Todd
  | first = Malcolm
  | title = The Early Germans
  | publisher = Blackwell Publishing
  | year = 1992
  | url = https://books.google.com/books?id=zlD_bwDOCWAC
  | isbn = 0-631-19904-7}}
* {{cite book
  | last = Tomescu
  | first = Dorina
  | title = Der Schatzfund von Pietroasa
  | journal = Goldhelm, Schwert und Silberschätze
  | pages = 230–235
  | publisher = Sonderausstellung Schirn Kunsthalle
  | location = Frankfurt am Main
  | year = 1994}}
* {{cite book
  | last = Toril
  | first = Swan |author2=Mørck, Endre |author3=Westvik, Olaf J.
  | title = Language Change and Language Structure: Older Germanic Languages in a Comparative Perspective
  | publisher = de Gruyter
  | year = 1994
  | url = https://books.google.com/books?id=nfU5YglHXvgC
  | isbn = 3-11-013538-8}}
* {{cite web
 | last = Ullberg
 | first = Sara
 | title = Kultplats helgad åt guden Ull hittad i Upplands Bro
 | publisher = [[Dagens Nyheter]]
 |date=December 13, 2007
 | url = http://www.dn.se/DNet/jsp/polopoly.jsp?d=1058&a=724502
 | accessdate = 2008-02-29}}
{{Refend}}

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Археалёгія ў Румыніі]]
[[Катэгорыя:Вырабы з золата]]
[[Катэгорыя:Готы]]
[[Катэгорыя:Гістарычныя каштоўнасьці]]