Прагляд крыніцы для Ірляндыя

{{Іншыя значэньні|Ірляндыя (неадназначнасьць)}}
{{Краіна
|Назва              = Рэспубліка Ірляндыя
|НазваЎРоднымСклоне = Ірляндыі
|НазваНаДзяржаўнайМове = Éire<br />Ireland
|Сьцяг              = Flag of Ireland.svg
|Герб               = Coat_of_arms_of_Ireland.svg
|НацыянальныДэвіз   =
|Месцазнаходжаньне  = Location Ireland EU Europe.png
|АфіцыйнаяМова      = [[ірляндзкая мова|ірляндзкая]], [[ангельская мова|ангельская]]
|Сталіца            = [[Дублін]]
|НайбуйнейшыГорад   = Дублін
|ТыпУраду           = Рэспубліка
|ПасадыКіраўнікоў   = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]]
|ІмёныКіраўнікоў    = [[Майкл Гігінс]]<br />Міхол Мартын<ref>{{Спасылка|аўтар=Юрий Когалов|url=https://rg.ru/2020/06/28/v-irlandii-poiavilsia-novyj-premer.html|загаловак=В Ирландии появился новый премьер|выдавец=Российская газета|дата публікацыі=28.06.2020}}</ref>
|Плошча             = 70 273
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 117-е
|АдсотакВады        = 2%
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2013
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 122-е
|Насельніцтва = 4 593 100<ref>[http://www.cso.ie/en/releasesandpublications/er/pme/populationandmigrationestimatesapril2013/#.Uw4hTYXBcvw Афіцыйная ацэнка насельніцтва]</ref>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 57
|ГодАцэнкіСУП = 2005
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 50-е
|СУП = $164,190 млрд
|СУПНаДушуНасельніцтва = $40 003
|Валюта             = [[Эўра]]
|КодВалюты          = €
|ЧасавыПас          = [[GMT]]
|ЧасРозьніцаUTC     = +0
|ЧасавыПасУлетку    = [[Ірляндзкі летні час|IST]]
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = +1
|НезалежнасьцьПадзеі = — абвешчаная<br />— прызнаная
|НезалежнасьцьДаты = Ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]<br />[[21 студзеня]] [[1919]]<br />[[6 сьнежня]] [[1921]]
|ДзяржаўныГімн       = Amhrán na bhFiann
|АўтамабільныЗнак    = IRL
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = ie
|ТэлефонныКод        = 353
|Дадаткі             = [[Файл:Ei-map.svg|280пкс|цэнтар|Мапа Рэспублікі Ірляндыя]]
}}
'''Рэспу́бліка Ірля́ндыя''' ({{мова-ga|Poblacht na hÉireann}}, {{мова-en|Republic of Ireland}}) — дзяржава, што пакрывае прыкладна пяць шостых вострава [[Ірляндыя (востраў)|Ірляндыі]]. Прыкладна шостая частка вострава вядомая пад назвай [[Паўночная Ірляндыя]], і зьяўляецца часткай [[Вялікабрытанія|Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірляндыі]].

Канстытуцыя абвяшчае, што назва дзяржавы «''Éire'', альбо па-ангельску, ''Ireland''». Назва ''Рэспубліка Ірляндыя'' зьяўляецца афіцыйным ''апісаньнем'' дзяржавы, паводле [[Акту аб Рэспубліцы Ірляндыя]].

== Гісторыя ==
''Асноўныя артыкулы: [[Гісторыя Ірляндыі]]<!--маецца на ўвазе востраў-->, [[Гісторыя Рэспублікі Ірляндыя]]''

Ад [[1 студзеня]] [[1801]] году да [[6 сьнежня]] [[1922]] году Ірляндыя была часткай [[Злучанае Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірляндыі|Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірляндыі]]. У [[1919]] годзе шмат ірляндзкіх парлямэнтараў, абраных падчас [[Брытанскія ўсеагульныя выбары 1918 году|брытанскіх усеагульных выбараў 1918 году]], адмовіліся ад сваіх месцаў у брытанскі парлямэнт<!--па-расейску: Палата Общин, з націскам на першым складзе. Як, не калькуючы, перакласьці слова Commons-->. Замест яны абвесьцілі сябе першым ірляндзкім урадам<ref>Ірландыя // {{Літаратура/БелЭн|7к}} С. 320</ref>, які называўся [[Dáil Éireann]] <nowiki>[да́ўіл э́йрайн]</nowiki>. Ён у студзені [[1919]] году выпусьціў [[Аднабаковая Дэклярацыя аб Незалежнасьці|Аднабаковую Дэклярацыю аб Незалежнасьці]] <!--Unilateral паводле www.translate.ru -- аднабаковы-->, якая абвяшчала Ірляндзкую Рэспубліку. Ірляндыя больш не была часткай Брытанскай Імпэрыі. З-за малога прызнаньня ў сьвеце была скліканая [[Парыская мірная канфэрэнцыя 1919 году]]. Гэта адбылося з-за моцнай <!--powerful--> пазыцыі [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] на канфэрэнцыі. Пасьля [[Англа-Ірляндзкая вайна|Англа-Ірляндзкай вайны]] (таксама вядомай як ''Ірляндзкая вайна за незалежнасьць'') Брытанскае кіраўніцтва і Кабінэт міністраў ({{мова-en|Áireacht}}) [[Ірляндзкая Рэспубліка|Ірляндзкай Рэспублікі]] падпісалі [[Англа-Ірляндзкая дамова|Англа-Ірляндзкую дамову]], паводле якой Ірляндыя атрымала [[статус дамініёну]].

== Палітыка ==
Ірляндыя — гэта парлямэнцкая [[рэспубліка]]. [[Прэзыдэнт]] краіны выбіраецца на сямігадовы тэрмін і можа перавыбірацца толькі адзін раз. Нягледзячы на тое, што прэзыдэнт зьяўляецца збольшага намінальным кіраўніком краіны, ён валодае некаторымі канстытуцыйнымі паўнамоцтвамі, напрыклад кіруе ''Дзяржаўным Саветам'', які зьяўляецца кансультатыўным органам. ''Taoiseach'' ([[прэм’ер-міністар]]) прызначаецца прэзыдэнтам, па прапанове [[парлямэнт]]а. Звычайна прэм’ер-міністры зьяўляюцца лідэрамі палітычных партыяў, якія маюць большасьць у парлямэнце. Прэм’ер-міністар прызначае міністраў і ў апошнія гады (з [[1989]] году) кабінэт міністраў складаецца на кааліцыйнай аснове.

Двухпалатны парлямэнт Ірляндыі складаецца з ''Сэнату'' (''Seanad Éireann'') і ''Палаты Прадстаўнікоў'' (''Dáil Éireann''). Сэнат складаецца з 60 сэнатараў, зь якіх 11 прызначаюцца прэм’ер-міністрам, 6 выбіраюцца двума ўнівэрсытэтамі і 43 выбіраюцца на ўсеагульных выбарах. Палата прадстаўнікоў складаецца з 166 дэпутатаў, якія выбіраюцца на выбарах на прапарцыянальнай аснове. Паводле канстытуцыі выбары ў парлямэнт павінны праводзіцца не радзей аднаго разу ў 7 гадоў.

Паводле канстытуцыі, ва ўрад уваходзяць 15 членаў. Ня болей двух міністраў могуць быць прызначаны з Сэнату, а ''намесьнік прэм’ер-міністра'' і ''міністар фінансаў'' павінны быць прызначаны з Палаты Прадстаўнікоў.

Ірляндыя ўвайшла ў [[Эўрапейскі Зьвяз]] у [[1973]] годзе, ратыфікавала [[Шэнгенскае пагадненьне]] ў 2000 годзе, але да нашых дзён не ўвайшла ў [[Шэнгенская зона|Шэнгенскую зону]]. Грамадзяне [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] маюць права ўезду на тэрыторыю Ірляндыі без паспарту згодна з дамовай аб ''Агульнай Транспартнай Зоне'' паміж краінамі, але некаторыя формы ідэнтыфікацыі патрабуюцца ў аэрапартах і марскіх партах.

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
{{Асноўны артыкул|Графствы Ірляндыі}}
Ірляндыя мае 26 графстваў, якія ўзьніклі згодна з культурнымі і гістарычнымі асаблівасьцямі рэгіёнаў краіны. Аднак некаторыя гістарычныя графствы былі аб’яднаныя ў новыя адміністрацыйныя адзінкі, у той час як [[графства Дублін]] было падзелена на тры новыя адміністрацыйныя адзінкі ў [[1990-я|1990-х]] а [[графства Тыпэрары]] было падзелена на дзьве часткі ў [[1890-я|1890-х]]. Усё гэта прывяло да таго, што ў цяперашні час краіна мае адміністрацыйны падзел, які складаецца з 26 адміністрацыйных графстваў і пяць асобных гарадоў. Пяць гарадоў ([[Дублін]], [[Корк]], [[Лімерык]], [[Голўэй]] і [[Ўотарфорд]]) адміністрацыйна выдзелены ў асобныя адзінкі. Яшчэ пяць гарадоў ([[Клонмэль]], [[Драгхеда]], [[Кілкэньні]] і [[Ўэксфорд]]) маюць асобную аўтаномію ў межаў сваіх графстваў.

{| style="margin:auto;" cellpadding="10"
|-
| [[Файл:Ireland Numbered.png|міні|Адміністрацыйны падзел Ірляндыі.]]
|style="font-size: 90%;"| '''Рэспубліка Ірляндыя'''
# [[Дублін (графства)|Дублін]]<br /><small>— [[Дублін]]<br />— [[Дун Лаагхайр-Ратдаўн]]<br />— [[Фінгал]]<br />— [[Паўднёвы Дублін]]</small>
# [[Ўіклоў (графства)|Ўіклоў]]
# [[Ўэксфорд (графства)|Ўэксфорд]]<br /><small>— [[Ўэксфорд]]</small>
# [[Карлоў (графства)|Карлоў]]
# [[Кілдар (графства)|Кілдар]]
# [[Міт (графства)|Міт]]
# [[Лоўт (графства)|Лоўт]]<br /><small>— [[Драгхеда]]</small>
# [[Манаган (графства)|Манаган]]
# [[Кэвэн (графства)|Кэвэн]]
# [[Лонгфорд (графства)|Лонгфорд]]
# [[Ўэстміт (графства)|Ўэстміт]]
# [[Офалі (графства)|Офалі]]
# [[Лааіс (графства)|Лааіс]]
# [[Кілкеньні (графства)|Кілкеньні]]<br /><small>— [[Кілкеньні]]</small>
|style="font-size: 90%;"| <ol start="15">
<li>[[Ўотэрфорд (графства)|Ўотэрфорд]]<br /><small>— [[Ўотэрфорд]]</small>
<li>[[Корк (графства)|Корк]]<br /><small>— [[Корк]]</small>
<li>[[Керы (графства)|Керы]]
<li>[[Лімэрык (графства)|Лімэрык]]<br /><small>— [[Лімэрык (горад)|Лімэрык]]</small>
<li>[[Тыпэрары (графства)|Тыпэрары]]<br /><small>— [[Паўночны Тыпэрары]]</small><br /><small>— [[Паўднёвы Тыпэрары]]</small><br />&nbsp;<small>— [[Кломнэл]]</small>
<li>[[Клэр (графства)|Клэр]]
<li>[[Голўэй (графства)|Голўэй]]<br /><small>— [[Голўэй]]</small>
<li>[[Майё (графства)|Майё]]
<li>[[Раскоман (графства)|Раскоман]]
<li>[[Сліга (графства)|Сліга]]<br /><small>— [[Сліга]]</small>
<li>[[Лейтрым (графства)|Лейтрым]]
<li>[[Данегал (графства)|Данегал]]
</ol>
|}

== Геаграфія ==
Агульная плошча вострава [[Ірляндыя (востраў)|Ірляндыя]] складае 84 421 км², зь якіх 83% належаць Рэспубліцы Ірляндыя (70 280 км²), астатняя частка выспы належыць [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. Выспа Ірляндыя знаходзіцца ў паўночнай частцы [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяна]]. На ўсходзе ад выспы знаходзіцца [[Ірляндзкае мора]], якое злучаецца з акіянам праз пратоку [[Канал сьв. Георга]] і [[Кельцкае мора]]. Усходняе ўзьбярэжжа характэрызуецца пераважна адвеснымі скаламі, узвышшамі і невялікімі гарамі (зь якіх самай высокай зьяўляецца гара ''Караўнтухіл'', вышынёй 1 038 м). Унутраныя раёны краіны маюць раўнінны рэльеф, які перасякаецца рэкамі (самай вялікай зь якіх зьяўляецца рака [[Шэнан]]) і некалькімі невялікімі азёрамі ({{мова-en|loughs}}). Цэнтральная частка краіны адносіцца да вадазбору ракі Шэнан, тут знаходзяцца [[Балта|балоты]] на якіх вядзецца здабыча [[торф]]у. На ўзьбярэжным шэльфе Ірляндыі знаходзяцца радовішчы [[Нафта|нафты]] і [[Прыродны газ|прыроднага газу]].

Тэмпэратура паветра выспы знаходзіцца пад уплывам Атлянтычнага акіяну і вызначаецца ўмеранымі паказчыкамі. Сярэдняя тэмпэратура паветра летам складае +29&nbsp;°C, зімой −6&nbsp;°C. Клімат Ірляндыі адзначаецца значнай колькасьцю ападкаў, у некаторых раёнах краіны яны адбываюцца 275 дзён у годзе.
{| class="wikitable"
|-
! Найважнейшыя гарады !! колькасьць насельніцтва !! колькасьць насельніцтва [[аглямэрацыя|аглямэрацыі]]
|-
| [[Дублін]] || 495 782|| 2 186 821
|-
| [[Корк]] || 123 062|| 186 239
|-
| [[Голўэй]] || 65 832|| 66 163
|-
| [[Лімэрык (горад)|Лімэрык]] || 54 023||86 998 
|-
| [[Ўотэрфорд]] || 44 594|| 46 736
|}

== Эканоміка ==
Эканоміка Ірляндыі ў апошнія гады была хутка пераарыентавана з [[Сельская гаспадарка|сельскай гаспадаркі]] на сучасную навукаёмістую, якая спэцыялізуецца на абслугоўваньні высокатэхналягічнай прамысловасьці. Ірляндзкая эканоміка залежыць ад [[Гандаль|гандлю]], [[Прамысловасьць|прамысловасьці]] і [[інвэстыцыя]]ў. Эканамічны рост краіны ў [[1995]]—[[2000]] г.г. склаў у сярэднім 10%, у [[2001]]—[[2004]] г.г. прыкладна 7%.

Прамысловасьць забясьпечвае каля 46% нацыянальнага прыбытку і каля 80% прадукцыі прамысловасьці экспартуецца. Прыкладна 29% працаздольнага насельніцтва занята ў сельскай гаспадарцы. Экспарт грае фундамэнтальную ролю эканамічнага росту Ірляндыі.

== Дэмаграфія ==
Паміж 1841 і 1851 гадамі колькасьць насельніцтва паменшылася з 8,2 мільёнаў да 6,5 мільёнаў чалавек. Прычынай такога моцна спадку насельніцтва была сьмерць ад голаду й [[эміграцыя]], пераважна да [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], а таксама да [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаных Штатаў Амэрыкі]]. У 2007 годзе Ірляндыя зьяўлялася краінай з самым хуткім ростам насельніцтва ў [[Эўропа|Эўропе]]. Прырост у 2006 годзе быў 2,5%, а тры пяпярэднія гады каля 2%. У гэты час па-за межамі выспы жыве ад 12 да 16 мільёнаў этнічных ірляндцаў. Ірляндыя вядомая на ўвесь сьвет сваімі аўтэнтычнымі танцамі. Агульнанацыянальнай традыцыяй зьяўляюцца сьпевы і музыка. Ірляндыя ўдзельнічае ў [[Ірляндыя на конкурсе песьні Эўрабачаньне-2008|конкурсе песьні Эўрабачаньне]].

== Глядзіце таксама ==
{{Партал|Эўропа}}
* [[Ірляндзкая Рэспубліканская Армія (1919—1922)]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Ireland}}
* [http://realaudio.rferl.org/BR/2008/02/05/20080205-184500-BR-clip.mp3 Беларускае замежжа — Ірляндыя]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{Краіны Эўропы}}
{{Краіны Эўразьвязу}}
{{АБСЭ}}