Прагляд крыніцы для Ёсіф Сталін

{{Палітык
|імя                = Ёсіф Сталін
|выява              = JStalin Secretary general CCCP 1942.jpg
|памер              =
|подпіс_пад_выявай  = Ёсіф Сталін, 1942
|пасада             = Генэральны сакратар ЦК КПСС (да 1952 — ВКП(б))
|пачатак_тэрміну    = 3 красавіка 1922
|канец_тэрміну      = 5 сакавіка 1953
|прэзыдэнт          = 
|прэм’ер-міністар   = 
|папярэднік         = пасада створаная
|наступнік          = [[Мікіта Хрушчоў]]
|пасада2            = 1-ы народны камісар па справах нацыянальнасьцяў РСФСР
|пачатак_тэрміну2   = 26 кастрычніка 1917
|канец_тэрміну2     = 7 ліпеня 1923
|папярэднік2        = пасада створаная
|наступнік2         = пасада ліквідаваная
|прэм’ер-міністар2  = 
|прэзыдэнт2         = 
|партыя             = 1) РСДРП (1903—1917)<br />2) РСДРП(б) (1917—1918)<br />3) РКП(б) (1918—1925)<br />4) ВКП(б) (1925—1952)<br />5)КПСС (з 1952)
|сужэнец            = 
|дзеці              = 
|адукацыя           = 
|рэлігія            = 
|бацька             = Вісарыён Іванавіч Джугашвілі
|маці               = Кацярына (Кецеван) Геладзе
|подпіс             = Stalin Signature.svg
|узнагароды         = {{Блёк узнагародаў|{{Мэдаль Залатая Зорка}}|{{Мэдаль Сэрп і Молат}}}}{{Блёк узнагародаў|{{Ордэн «Перамога»}}|{{Ордэн «Перамога»}}}}{{Блёк узнагародаў|{{ордэн Леніна}}|{{ордэн Леніна}}|{{ордэн Леніна}}|{{ордэн Чырвонага Сьцягу}}|{{ордэн Чырвонага Сьцягу}}|{{ордэн Чырвонага Сьцягу}}|{{ордэн Суворава 1 ступені}}|{{Мэдаль «XX гадоў Працоўна-Сялянскай Чырвонай Арміі»}}|{{Мэдаль За абарону Масквы}}|{{Мэдаль «За перамогу над Нямеччынай у Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.»}}|{{Мэдаль «За перамогу над Японіяй»}}|{{Мэдаль «У памяць 800-годзьдзя Масквы»}}}}{{Блёк узнагародаў|{{Герой МНР}}}}{{Блёк узнагародаў|{{ордэн Сухэ-Батора}}|{{ордэн Сухэ-Батора}}|{{ордэн Белага Ільва (ЧССР)}}}}
|лацінка=Josif Stalin}}
'''Ё́сіф Вісарыё́навіч Ста́лін''' (сапр. прозьвішча Джугашві́лі; {{мова-ru|Иосиф Виссарионович Сталин|скарочана}}, {{мова-ka|იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი|скарочана}}; {{Праслухаць|Ru-Stalin.ogg}}; 21 сьнежня (9 сьнежня паводле [[стары стыль|старога стылю]]) 1879 — 5 сакавіка 1953) — савецкі камуністычны дыктатар, віноўны ў шматлікіх злачынствах супраць чалавечнасьці. Ініцыятар стварэньня [[Канцэнтрацыйны лягер|канцлягераў]] [[ГУЛаг]], у якіх загінулі і былі зьняволеныя мільёны людзей, расстрэлаў не вінаватых людзей, [[Галадамор ва Ўкраіне|галадамору]], [[Генацыд|генацыду]] крымскіх татараў, народаў краінаў Балтыі, [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|беларусаў]] і ўкраінцаў. Адзін з распачынальнікаў [[Другая сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]]. 

За кіраваньнем Сталіна быў створаны культ яго асобы, які выяўляўся ў абагаўленьні, прыпісваньні вялікай мудрасьці, вучонасьці і непахібнасьці. Тады ж у [[СССР]] збудавалі шмат заводаў і фабрык, якія галоўным чынам працавалі на войска. Тым часам у вёсках савецкія ўлады правялі гвалтоўную [[калектывізацыя|калектывізацыю]] і раскулачваньне. Менавіта за грошы, адабраныя ў сялянаў, [[бальшавікі]] будавалі сваю імпэрыю.

== Біяграфія ==
=== Раньнія гады ===
[[Файл:Stalin 1894.jpg|значак|Ёсіф Сталін. 1894 год.]]
Будучы кіраўнік [[СССР]], Ёсіф Джугашвілі, нарадзіўся ў [[Грузія|грузінскім]] горадзе [[Горы (Грузія)|Горы]]. Днём свайго нараджэньня ён называў 9 сьнежня (21 сьнежня) 1879 году. Паводле іншых зьвестак, гэта было 6 сьнежня (18 сьнежня) 1878 году. Ягоны бацька быў шаўцом, маці падрабляла мыцьцём і шытвом.

Ва ўзросьце пяці гадоў Ёсіф ледзь выжыў, перахварэўшы на [[чорная воспа|чорную воспу]], якая назаўжды пакінула меткі на ягоным твары. У сям’і яму часта даводзілася цярпець грубасьць і зьбіцьцё. З-за беднаты і недаяданьня ў дзяцінстве ён застаўся чалавекам невысокага росту — 163 см.

Маці Ёсіфа марыла бачыць сына сьвятаром. Калі яму споўнілася восем гадоў, яна аддала яго ў духоўную вучэльню. Зь верасьня 1894 году ён працягнуў вучобу ў праваслаўнай сэмінарыі ў [[Тыфліс]]е. Рэжым яе быў вельмі строгі і нагадваў манастырскі. Зь пятнаццаці гадоў Ёсіф стаў удзельнічаць у рэвалюцыйных кружках.

29 траўня 1899 году Ёсіф Джугашвілі быў выключаны з сэмінарыі. Гэта канчаткова вызначыла ягоны далейшы лёс: ён стаў рэвалюцыянэрам, а не сьвятаром.

=== Бальшавік-падпольнік ===
[[Файл:Stalin 1902.jpg|значак|зьлева|Ёсіф Сталін. 1902 год.]]
Пасьля выключэньня з сэмінарыі Ёсіф некаторы час жыў на выпадковыя заработкі, а потым уцягнуўся ў падпольную сацыяльна-дэмакратычную працу. Паплечнікі ведалі яго пад рознымі партыйнымі мянушкамі: Сталін, Коба, Давыд, Чыжыкаў і іншымі.

5 красавіка 1902 году Ёсіфа Джугашвілі ўпершыню арыштавалі за ўдзел у дэманстрацыі [[Батумі|батумскіх]] працоўных. Усяго ён перажыў сем арыштаў, шэсьць высылак. Пяць разоў уцякаў з высылкі.

У 1907 годзе Сталін прыняў удзел у экспрапрыяцыі (рабаваньні з рэвалюцыйнай мэтай) Тыфліскага банку. Гэта была найбуйнейшая экспрапрыяцыя [[бальшавікі|бальшавікоў]]. У афіцыйнай біяграфіі гэты эпізод ня згадваўся.

Усяго ў высылках і пад арыштам Сталін правёў больш за дзевяць гадоў. Апошняя высылка Сталіна — у Туруханскі край — пачалася ўлетку 1913 году. Больш за два гады зь яе ён правёў за Палярным кругам, у паселішчы Курэйка.

У сьнежні 1916 году Сталіна выклікалі ў войска. Аднак прызыўная камісія прызнала будучага маршала непрыдатным да службы з-за засмаглай левай рукі.

[[Лютаўская рэвалюцыя]] 1917 году вызваліла Сталіна з Туруханскай высылкі. Разам зь іншымі былымі сасланымі 8 сакавіка ён выехаў у [[Петраград]].

=== У гады рэвалюцыі ===

У Петраградзе Сталін супольна зь [[Леў Каменеў|Лявом Каменевым]] стаў адным з кіраўнікоў газэты «Праўда» («''Правда''»). Пасьля прыезду [[Уладзімер Ленін|Ўладзімера Леніна]] Сталін падтрымаў ягоны непрымірымы курс.

Аб удзеле Сталіна ў [[Кастрычніцкі пераварот|кастрычніцкім перавароце]] не захавалася амаль ніякіх сьведчаньняў. У першым савецкім урадзе ён заняў пост наркама па справах нацыянальнасьцяў. У гады [[Грамадзянская вайна ў Расеі|грамадзянскай вайны]] ў [[Расея|Расеі]] Сталін езьдзіў па франтах і кіраваў абаронай Савецкай рэспублікі. Найболей вядомы ягоны ўдзел у абароне [[Царыцын]]у.

=== Прыход да ўлады ===
3 красавіка 1922 году Ёсіф Сталін быў абраны Генэральным сакратаром ЦК партыі. У той час гэтая пасада была чыста тэхнічнай. [[Леў Троцкі|Троцкаму]], [[Грыгорый Зіноўеў|Зіноўеву]], Каменеву і іншым правадырам партыі сьціплы і непрыкметны Сталін падаваўся самым зручным чалавекам на гэтую пасаду. Троцкі зваў яго «самай выбітнай пасрэднасьцю нашай партыі».

Паміж тым апарат і ягоны кіраўнік бесьперапынна ўмацоўвалі сваю ўладу. Гэта адбывалася крок за крокам, шляхам амаль непрыметных хадоў.

У «Лісьце да зьезду» Ленін заявіў, што Сталін занадта грубы і яго варта зьняць з пасады Генэральнага сакратара. Аднак, бяручы да ўвагі дзелавыя якасьці Сталіна, партыя ня стала здымаць яго з гэтай пасады.

Пасьля сьмерці Леніна Сталін змог аб’яднацца з Каменевым і Зіноўевым, каб сфармаваць «тройку», або трыюмвірат. Разам яны перамаглі Троцкага і яго прыхільнікаў. Пазьней Сталін здолеў расправіцца з Каменевым і Зіноўевым, затым — з [[Мікалай Бухарын|Бухарыным]] і [[Аляксей Рыкаў|Рыкавым]].

=== Калектывізацыя ===
З пачатку 1930-х праводзілася прымусовая калектывізацыя сельскай гаспадаркі — аб’яднаньне ўсіх сялянскіх гаспадарак у калгасы.

Заможныя сяляне, так званыя «кулакі», незалежна ад таго, супрацівіліся яны калектывізацыі або не, без суду і сьледзтва заключаліся ў працоўныя лягеры або высылаліся ў аддаленыя раёны [[Сыбір]]ы і [[Далёкі Ўсход|Далёкага Ўсходу]]. Толькі ў [[БССР]] было рэпрэсавана больш за 300 тысячаў сялянаў.

Палітыка [[Індустрыялізацыя ў СССР|індустрыялізацыі]], якая праводзілася Сталінам, патрабавала вялікіх сродкаў, якія атрымоўвалі ад экспарту пшаніцы і іншых тавараў за мяжу. Для калгасаў былі ўсталяваныя вялікія пляны здачы сельскагаспадарчай прадукцыі. Наступствам гэтага стаў [[Галадамор]] у 1932—1933 гадах ва [[Украіна|Ўкраіне]] і на [[Кубань|Кубані]].

=== Індустрыялізацыя ===
Грамадзянская вайна і ваенны камунізм прывялі да велізарнага падзеньня росту вытворчасьці. Для пераадоленьня крызісу савецкая ўлада зьвярнулася да [[Новая эканамічная палітыка|Новай эканамічнай палітыкі]] (НЭП). Аднак неўзабаве Сталін замяніў НЭП сыстэмай «пяцігодак», інакш кажучы, плянавай эканомікай. СССР стаў на шлях індустрыялізацыі. Індустрыялізацыя фінансавалася шляхам скарачэньня прыбыткаў савецкіх рабочых і раскулачваньня. Пры Сталіне СССР дасягнуў значнага эканамічнага росту, аднак простае насельніцтва ніяк яго не выкарыстоўвала — усе грошы былі пакладзеныя на павелічэньне вайсковай моцы для захопа Эўропы. Да таго ж, гэты рост быў зроблены рукамі рабоў з канцлягераў і бяспраўных сялянаў, якія працавалі за трудадні.

=== Перасьлед рэлігіі ===
Па [[Кастрычніцкі пераварот|Кастрычніцкім перавароце]] бальшавікі агулам пакаралі сьмерцю 28 япіскапаў і 1200 сьвятароў<ref>Ostling R. [https://web.archive.org/web/20181102184201/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,150718,00.html Cross Meets Kremlin] // Time. June 24, 2001.</ref>. У 1930-я гады супрацоўнікі [[НКВД]] расстралялі або выслалі ў лягеры амаль усіх япіскапаў, а таксама значную частку сьвятароў і актыўных прыхаджанаў [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]].

Па [[Нямецка-савецкая вайна|нападзе Трэцяга Райху на СССР]] палітыка савецкіх ўладаў зьмянілася. У 1943 годзе пры спрыяньні Сталіна ў Маскве прайшоў Сабор япіскапаў, на якім адбылася зьмена другой афіцыйнай назвы Маскоўскага патрыярхату — з Расейскай праваслаўнай царквы ({{мова-ru|Российская православная церковь|скарочана}}) на «Рускую праваслаўную царкву» ({{мова-ru|Русская православная церковь|скарочана}})<ref name="eiu">Мицик Ю. Московський Патріархат // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К.: Наук. думка, 2010. — Т. 7 : Мл — О. С. 87.</ref>. Тытул прадстаяцеля царквы зьмянілі з [[Патрыярх Маскоўскі і ўсяе Расеі|Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Расеі]] ({{мова-ru|Патриарх Московский и всея России|скарочана}}) на «Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі» ({{мова-ru|Патриарх Московский и всея Руси|скарочана}}). Пытаньне аб назьве патрыярхату ўзьняў Сталін, аднак паводле афіцыйнай вэрсіі<ref name="odintsov">Одинцов М.И. Русские патриархи ХХ века. М.: Изд-во РАГС, 1994. С. 290 [http://www.krotov.info/acts/20/1940/19430904.html].</ref>, сам тытул прапанаваў будучы новы патрыярх [[Сергій (Старагародзкі)]], Сталін нібы толькі пагадзіўся з прапановай і дадаў, што «гэта слушна». У 1945 годзе адбыўся Памесны Сабор, на якім зацьвердзілі новую назву, а таксама абралі новага патрыярха.

=== Рэпрэсіі і дэпартацыі ===
[[Файл:Vysokaje. Высокае (22.09.1939).jpg|значак|зьлева|Прывітальная арка ў [[Высокае|Высокім]] да ўдзельнікаў [[Супольны парад Вэрмахту і Чырвонай арміі ў Берасьці (1939)|супольнага нацысцка-савецкага параду ў Берасьці]] з усхваленьнем Сталіна і [[нацызм|нацысцкай сымболікай]], верасень 1939 г.<ref>[[Руслан Равяка|Равяка Р.]] [https://nn.by/?c=ar&i=141633&fbclid=IwAR0UJhHY5ktHBgt-v0pV4bEiezWtcTZ5Ynk1T9JPkAjxWFNXvokaiR6wAL0 Як у Высокім немцаў у 1939 годзе сустракалі], [[Наша Ніва]], 3 студзеня 2015 г.</ref>]]
{{Падвойная выява|справа|Расстрельный список по БССР, подписанный лично Сталиным (25.09.1938). Обложка.jpg|110|Расстрельный список по БССР, подписанный лично Сталиным (25.09.1938). Список.jpg|104|Расстрэльны сьпіс (супрацоўнікі [[НКВД]] БССР) ад 25 верасьня 1938 году, падпісаны асабіста Сталінам}}

У 1930 годзе ў палітычнай лічбе цэнтральнага камітэту XVI зьезду [[КПСС|Ўсерасейскай камуністычнай партыі (бальшавікоў)]] Сталін заявіў<ref>Сталин, И. В. Сочинения. Т. 12. С. 309.</ref>:
{|
|-
|{{пачатак цытаты}}
Рэпрэсіі ў галіне сацыялістычнага будаваньня — гэта неабходны элемэнт наступленьня…
{{арыгінал|ru|Репрессии в области социалистического строительства являются необходимым элементом наступления…}}
{{канец цытаты}}
|}

10 студзеня 1939 году Сталін накіраваў адмысловы ліст сакратарам абкамаў, крайкамаў, ЦК нацкампартыяў, наркамам унутраных справаў і начальнікам УНКВД, дзе заахвочваў працягваць ужываць катаваньні да арыштаваных<ref>Письмо секретаря ЦК ВКП(б) И. Сталина от 10 января 1939 года о допустимости пыток арестованных // Мемориал-аспект. Специальный выпуск информационного бюллетеня Московского мемориала. 1992. С. 47.</ref>: 
{|
|-
|{{пачатак цытаты}}
ЦК ВКП лічыць, што мэтад фізычнага ўзьдзеяньня мусіць абавязкова ўжывацца і надалей, у выглядзе вынятку, у дачыненьні да відавочных ворагаў народа, якія не раззбройваюцца, як цалкам правільны і мэтазгодны мэтад.
{{арыгінал|ru|ЦК ВКП считает, что метод физического воздействия должен обязательно применяться и впредь, в виде исключения, в отношении явных и неразоружающихся врагов народа, как совершенно правильный и целесообразный метод. }}
{{канец цытаты}}
|}

У выніку, каб зьнішчаць усіх, хто быў непатрэбны бальшавікам, Сталін стварыў вялікі рэпрэсіўны апарат, які прынцыпова не адрозьніваўся ад рэпрэсіўнага апарату [[нацысты|нацыстаў]] у [[Трэці Райх|Трэцім Райху]]. Ён быў ініцыятарам стварэньня сыстэмы [[Канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйных лягераў]] тыпу [[ГУЛАГ]], расстрэлаў, [[Галадамор ва Ўкраіне|галадамору ва Ўкраіне]], [[генацыд]]у чачэнцаў, крымскіх татараў, украінцаў, летувісаў, латышоў, эстонцаў, палякаў ([[Катынь]]), беларусаў ([[Курапаты]]), калектывізацыі, пры якой савецкія карнікі забілі або адправілі ў канцэнтрацыйныя лягеры дзясяткі тысячаў людзей. Ацэнкі ахвяраў створанай Сталінам сыстэмы вагаюцца, але найбольш слушнай падаецца колькасьць забітых, памерлых ад працы ў лягерах і голада падчас яго кіраваньня — у 10—12 мільёнаў. Агулам жа пацярпелі ад рэпрэсіяў (ня толькі расстрэлы і канцэнтрацыйныя лягеры — таксама параза ў правах, зьмяшчэньне ў псыхічныя лякарні, высылкі, утрыманьне дзяцей рэпрэсаваных у дзіцячых дамах і г.д.) — каля 28 мільёнаў чалавек.

[[Файл:Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной (Сталин, 23.12.1939).jpg|значак|Афіцыйная падзяка Сталіна [[Гітлер]]у і [[Ёахім фон Рыбэнтроп|Рыбэнтропу]]: «''Сяброўства народаў [[Трэці Райх|Нямеччыны]] і Савецкага Саюзу, змацаванае крывёю, мае ўсе падставы быць працяглым і трывалым''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Дружба народов Германии и Советского Союза, скрепленная кровью, имеет все основания быть длительной и прочной»|скарочана}}}}. [[Праўда (газэта)|Праўда]], 25.12.1939 г.<ref>Гелагаеў А. [https://reform.by/139787-masko-skaja-akupacyja-praz-damovu-pra-dapamogu-jak-nashyh-susedzja-zahapili-1940-m-bez-adzinaga-strjelu Маскоўская акупацыя праз «дамову пра дапамогу». Як нашых суседзяў захапілі ў 1940-м без адзінага стрэлу], Reformation, 17 чэрвеня 2020 г.</ref>]]

Да 1941 году ад [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскіх рэпрэсіяў]] у [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]] пацярпела звыш 600 000 чалавек<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Натальля Голубева]].|загаловак=Калябаранты. Цана адраджэньня|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20210312/1615518267-kalabaranty-cana-adradzhennya|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=13 сакавіка 2021|нумар=[https://zviazda.by/be/number/47-29416 47 (29416)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/13sak-5_optim_2.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. 

У 1998 годзе Міжнароднае гісторыка-асьветніцкае таварыства «[[Мэмарыял (таварыства)|Мэмарыял]]» абнародавала электроннае выданьне «Сталінскія расстрэльныя сьпісы». Спачатку яго пашыралі на [[кампакт-дыск]]ах, а пазьней разьмясьцілі на вэб-бачыне таварыства. Выданьне налічвала 11 тамоў 1937—1938 гадоў і 5 сьпісаў 1940—1950-х гадоў, дзе разам згадвалася каля 45 000 чалавек. Асобным томам прадстаўлены пералік абвінавачаных чыгуначнікаў з [[Гомель|Гомля]] ([[Беларуская ССР]]). 15 верасьня 1937 году разам са старшынёй Савету народных камісараў [[Вячаслаў Молатаў|Вячаславам Молатавым]] падпісаў 1-ы цалкам беларускі сьпіс, які ўлучаў імёны такіх пісьменьнікаў, як [[Міхась Чарот]], [[Міхась Зарэцкі]], [[Алесь Дудар]], [[Тодар Кляшторны]], [[Анатоль Вольны]], [[Валеры Маракоў]], [[Юлій Таўбін]] і [[Юрка Лявонны]]. Іх расстралялі праз 44 дні ў сутарэньні [[Сьледчы ізалятар КДБ Беларусі|менскай унутранай турмы]] [[НКУС БССР]] у «[[Чорная ноч|Чорную ноч]]» з 29 на 30 кастрычніка 1937 году<ref>{{Артыкул|аўтар=Зьміцер Кузьменка.|загаловак=Сталінскія расстрэльныя сьпісы|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20201016/1602850869-stalinskiya-rasstrelnyya-spisy|выданьне=[[Маладосьць (часопіс)|Маладосьць]]|тып=часопіс|год=Кастрычнік 2020|нумар=[https://zviazda.by/sites/default/files/3mest_koler_1.pdf 10]|старонкі=10—11|issn=0131-2308}}</ref>.

=== Ваенныя гады ===
Адкрытая прапаганда вялікай вайны Савецкім Саюзам пад кіраўніцтвам Сталіна знайшла адлюстраваньне ў зьнятым у 1937 годзе фільме «Великий гражданин» (у 1938 годзе экспэрымэнтальная тэлевізійная трансьляцыя гэтага фільму стала першай у гісторыі тэлевізіі СССР, а ў 1940 годзе калектыў фільму атрымаў [[Сталінская прэмія|Сталінскую прэмію]] I ступені), дзе галоўны пэрсанаж пад аплядысмэнты поўнай залі агучваў мары пра [[Другая сусьветная вайна|будучую вайну]]: «''Эх, гадоў праз дваццаць, па добрай вайне, выйсьці ды зірнуць на Савецкі Саюз — рэспублік гэтак з трыццаці-сарака. Чорт яго ведае, як добра!''»{{Заўвага|{{мова-ru|«Эх, лет через двадцать, после хорошей войны, выйти да взглянуть на Советский Союз — республик этак из тридцати-сорока. Чёрт его знает, как хорошо!»|скарочана}}}}<ref>[https://www.prlib.ru/item/323006 Великий гражданин: сборник материалов к кинофильму] / Ленинградская ордена Ленина киностудия «Ленфильм». — Ленинград: Ленфильм, 1940. С. 74.</ref>.

15 кастрычніка 1941 году Пастановай {{Артыкул у іншым разьдзеле|Дзяржаўны камітэт абароны СССР|Дзяржаўнага камітэта абароны СССР|ru|Государственный комитет обороны}} «Аб [[Эвакуацыя|эвакуацыі]] [[Сталіца|сталіцы]] — горада [[Масква]]» зацьвердзіў вываз у [[Куйбышаў]] (пры ўтоку ракі [[Самара (прыток Волгі)|Самары]] ў [[Волга|Волгу]]; звыш 800 км на ўсход ад Масквы) [[урад]]у, Прэзыдыюму [[Вяхоўны Савет СССР|Вярхоўнага Савета СССР]] і [[амбасада]]ў «''з прычыны неспрыяльнага становішча ў раёне [[Мажайск]]ай абарончай лініі''»<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Дзьве даты|спасылка=|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=15 кастрычніка 2011|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2011-10-15 197 (27060)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/87409/15kas-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>. У выніку {{Артыкул у іншым разьдзеле|Маскоўская паніка|Маскоўская|ru|Московская паника 1941 года}} [[паніка]] доўжылася да 17 кастрычніка.

== Культ асобы ==
Асуджэньне культу асобы Сталіна адбылося на XX зьезьдзе КПСС (люты 1956). Па гэтым цела Сталіна вынесьлі з маўзалея і пахавалі на [[Чырвоная плошча|Чырвонай плошчы]] ў Маскве. 

Ацэнкі ролі Сталіна ў гісторыі Савецкай дзяржавы і Камуністычнай партыі былі прадметам вострых дыскусіяў, якія асабліва ўзмацніліся ў сувязі з правалам палітыкі перабудовы, распадам КПСС і СССР.

Паводле дасьледаваньня «Левада-цэнтру», праведзенага ў траўні 2021 году, сярод найвыдатнейшых асобаў у гісторыі, на думку жыхароў [[Расея|Расеі]] Сталін апынуўся на першым месцы (39%), далей ідуць [[Ленін]] (30%), [[Аляксандар Пушкін]] (23%), [[Пётар I]] (19%) і [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімер Пуцін]] (15%). З замежнікаў наперадзе [[Альбэрт Айнштайн]] (9%), [[Напалеон I Банапарт|Напалеон]] і [[Адольф Гітлер]] (па 5%). Падобная карціна зь нязначнымі зьменамі назіраецца ад першага апытаньня, праведзенага ў 1994 годзе<ref>[https://www.levada.ru/2021/06/21/samye-vydayushhiesya-lichnosti-v-istorii/ Самые выдающиеся личности в истории], Левада-центр, 21.06.2021 г.</ref>. Тым часам паводле апытаньня, праведзенага ў сакавіку 2019 году, 70% расейцаў лічаць, што Сталін меў станоўчую ролю ў гісторыі, 51% ставяцца пазытыўна да асобы Сталіна агулам. Калі ў 2009 годзе 60% апытаных лічылі, што сталінскія рэпрэсіі ніяк нельга апраўдаць, 24% — што можна ў нейкай ступені, а колькасьць упэўненых апраўдальнікаў была ў межах статыстычнай хібнасьці, то ў 2019 годзе толькі 45% казалі, што сталінскія рэпрэсіі ніяк нельга апраўдаць, 33% — што можна апраўдаць у нейкай ступені, 13% упэўнена заявілі, што сталінскія рэпрэсіі можна апраўдаць<ref>[https://www.svaboda.org/a/29883353.html Ухваленьне Сталіна расейцамі пабіла гістарычны рэкорд, — «Левада-цэнтар»], [[Радыё Свабода]], 16 красавіка 2019 г.</ref>.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://militera.lib.ru/bio/radzinsky_es1/index.html Эдвард Радзінскі. Біяграфія Сталіна.]{{Ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20061028065114/http://www.memo.ru/history/next.htm Гісторыя сталінскіх рэпрэсій]{{Ref-ru}}
* [http://www.istorichka.ru/catalog/1094014940/ Культ асобы Сталіна]{{Ref-ru}}
* [http://stalinism.narod.ru/ Пункт гледжаньня сталіністаў]{{Ref-ru}}

{{Генэральныя сакратары ЦК КПСС}}
{{Русіфікацыя}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Сталін, Ёсіф Вісарыёнавіч}}
[[Катэгорыя:Расейскія рэвалюцыянэры]]
[[Катэгорыя:Марксісты]]
[[Катэгорыя:Сябры Ўсерасейскага Ўстаноўчага сходу]]
[[Катэгорыя:Пахаваныя ў нэкропалі каля Крамлёўскай сьцяны]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]
[[Катэгорыя:Ёсіф Сталін| ]]