Школьны рэфэрэндум у Падкарпацкай Русі 1937 году

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі

Шко́льны рэфэрэ́ндум у Падкарпа́цкай Русі́ 1937 року (па-русінску: Школный референдум в року 1937) — плебісцыт, арґанізаваны школьнамі ўрадамі ў Падкарпацкай Русі, у якім бацькі мелі абраць між дзьвюма ґраматыкамі, што ўжываліся ў чэхаславацкай эпохе ў школах Падкарпацкае Русі падчас вывучэньня русінскае мовы.

Моўная традыцыя дачэхаславацкае эпохі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ад першых выданых ґраматыкаў (1830, Лучкай) русінская літаратурная мова разьвівалася ў адзінай традыцыйнай лініі: набліжэньня ад свайго ґрунту, царкоўнаславянскае мовы, да народнае з абавязковым этымаляґічным правапісам аж да чэхаславацкае эпохі (1919–1939). Пра тое сьведчаць і словы самога А. Валошына.

Перад вайною, або яшчэ і непасрэдна перад рэвалюцыяю ў нас не было моўных спрэчкаў; пісьменьнікі нашыя паступова зьбліжаліся да народнае мовы, жадаючы захаваць рускую літару, рускае слова й шырыць навуку.

— А. Волошин, О письменном языцѣ..., с. 3.

Моўныя арыентацыі й ґраматыкі чэхаславацкае эпохі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Украінская арыентацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Паводле адзінаццатага артыкулу Сэн-Жэрмэнскае дамовы (1919), зь якое гэтая кляўзула перайшла да Ґенэральнага статуту, датэрміновага канстытуцыйнага закону Падкарпацкае Русі, і да §6 чэхаславацкага закону ч.122, у Падкарпацкай Русі меў быць скліканы Сойм, адзінаю з мэтаў якога было «ўнармаваць мову тае тэрыторыі так, каб не разрываць адзінасьць з Чэхаславацкаю рэспублікаю». Але абяцанага Сойму не склікалі аж да 1938 року.[1]

Замест таго чэхаславацкая ўлада, парушаючы закон, узяла школьную справу ў свае рукі. Да краю былі масава заселеныя міґранты з усходу, якія атрымалі настаўніцкія пасады. У чэскай прэсе публікаваліся артыкулы й брашуры, сьцьвярджаючы, што ў Падкарпацьці чэхі маюць лішэ адзіную прыхільную ім арыентацыю — украінскую (маларускую), і на тую мусяць ґрунтавацца[2]. Галоўным інспэктарам школьнае справы Падкарпацкае Русі быў вядома чэх Ёзэф Пэшэк, які адначасна паклікаў да Ўжгараду з Галічыны Івана Панькевіча, які атрымаў практычна манапольная правы рэґуляваць мову ў школьнай сфэры й у афіцыйнай дакумэнтацыі. Панькевіч узяўся за выпрацаваньне ґраматыкі, якая б пачала пераход ад мясцовых дыялектаў да літаратурнае ўкраінскае мовы[3]. Ґраматыка выйшла 1922 року й перавыдавалася два разы (1927, 1936), кожны раз больш ачышчаючыся ад мясцовых дыялектызмаў і набліжаючыся да ўкраінскае літаратурнае мовы[4].

Традыцыйная арыентацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

1924 року Еўмені Сабаў пад крылом Грамады А. Духновіча выдаў мадэрнізаваную традыцыйную ґраматыку. Апроч таго, у традыцыйным духе была напісаная ґраматыка А. Валошына для пачатковае школы (1919). І першую і другую ўхваліў аўтарытэтны чэскі славіст Іржы Поліўка. Настаўніцкі зьезд 1923 року (Берагава) галасаваў за ґраматыку Валошына (544 галасы), за ґраматыку Панькевіча далі 2 галасы. Падобныя пратэсты былі на наступных настаўніцкіх зьездах, як ад Грамады А. Духновіча[5].

Адваротны бок змагаўся за «сваю праўду» рознымі мэтадамі, як узброеным атэнтатам на аўтара ґраматыкі Е. Сабава, які адбыўся 1 чэрвеня 1930[6].

Зважаючы на пратэсты чэхаславацкая ўлада дазволіла ўжываць ґраматыку Е. Сабава у школах, што цягнулася да 1936 року[5].

Рэфэрэндум 1937 року[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

1937 року праблема абвастрылася да такое меры, што 14 верасьня на загад міністра асьветы Чэхаславаччыны ў «рускіх» школах Падкарпацкае Русі адбыўся рэфэрэндум. Бацькі школапавінных дзяцей мелі абраць між дзьвюма ґраматыкамі: Панькевіча й Сабава. За Сабава было 313 (73,3%), за Панькевіча 114 (26,7%) галасоў.[7]Магочій, Павло Роберт. Формування..., с.137.</ref>

На Верхавіне ды ў Гуцулшчыне абралі Панькевіча, у даліне Сабава, а ў народнастных "нярускіх" школах не галасавалі. Напрыклад, у Беразьнянскай акрузе 30 школаў былі за Сабава, а іншыя 30 за Панькевіча; у Рахоўскай акрузе з 29 школаў былі 19 за Панькевіча, а ў 10 школах не галасавалі; у Берагаўской акрузе з 20 школаў 5 былі за Панькевіча, 2 за Сабава, а ў 13 школах не галасавалі[8].

Рэакцыя на рэфэрэндум[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Задаволенымі вынікамі рэфэрэндуму былі чэская ўлада, бо праблема вырашылася дэмакратычным спосабам, і прыхільнікі традыцыйнае ґраматыкі. Незадаволенымі былі ўкраінскі бок ды камуністычная партыя[9].

Украінскі бок ды камуністы сабралі 17 кастрычніка 1937 року мітынґ ва Ўжгарадзе, дзе выступіў А. Валошын й А. Барканюк. Было прапанавана прагаласаваць за тое, каб ва ўсіх школах Падкарпацкае Русі ўкраінская мова стала моваю навучаньня. Пазьнейша гэнае мітынґавае галасаваньне камуністы й украінафілы назвалі «зьяднаным рэфэрэндумам»[10].

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Магочій, Павло Роберт. Формування..., с.85.
  2. ^ А. Пушкаш. Цивилизация или..., с. 91.
  3. ^ А. Пушкаш. Цивилизация или..., с. 92.
  4. ^ Магочій, Павло Роберт. Формування..., с.87.
  5. ^ а б Магочій, Павло Роберт. Формування..., с.88
  6. ^ Атентат на Е. Сабова, с. 46  (укр.)
  7. ^ Pop, Ivan. Malé dejíny Rusínov, с.100.
  8. ^ А. Пушкаш. Цивилизация или..., с. 123.
  9. ^ А. Пушкаш. Цивилизация или..., сс. 123-124.
  10. ^ Годьмаш П., Годьмаш С. История республики Подкарпатская Русь. Гл.10.