Прагляд крыніцы для Францішак Кушаль

{{Асоба
|лацінка             = Francišak Kušal
}}
'''Франці́шак Вінцэ́нтавіч (Вікенцьевіч)<ref name="а"/> Ку́шаль'''{{Заўвага|Часам падпісваўся як «Франц Кушэль»}} (16 лютага 1895, вёска [[Пяршаі]] [[Менскі павет|Менскага павету]], цяпер у [[Валожынскі раён|Валожынскім раёне]] — 25 траўня 1968, [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]]) — беларускі вайсковы і палітычны дзяяч.

Афіцэр расейскага і польскага войскаў, кіраўнік штабу [[Беларускі корпус самааховы|Беларускай самааховы]], камэндант [[Беларуская краёвая абарона|Беларускай краёвае абароны]] (''Вафэн-[[штурмбанфюрэр]] [[СС]]'') падчас [[Другая сусьветная вайна|II сусьветнай вайны]]. Муж паэткі [[Натальля Арсеньнева|Натальлі Арсеньневай]].

== Жыцьцяпіс ==
У 1915 годзе быў мабілізаваны ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|войска Расейскай імпэрыі||ru|Вооружённые силы Российской империи}}. Па сканчэньні школы маладых камандзіраў у тым самым року быў накіраваны ў [[Вільня|віленскую]] [[пяхота|пяхотную]] вучэльню. Служыў на Заходнім фронце ў шэрагах 155-га Астраханскага запаснога палку, а з 1916 году — 276-га Купянскага палку стральцоў камандзірам роты; даслужыўся да чыну [[штабс-капітан]]у.

Па распадзе царскага войску вярнуўся на [[Беларусь]], дзе прыняў актыўны ўдзел у дзеяньні беларускіх нацыянальных арганізацыяў. У 1918 годзе ўзначаліў беларускую моладзевую арганізацыю ў [[Івянец|Івянцы]], а ў сярэдзіне 1919 году ўвайшоў у склад [[Цэнтральная беларуская рада Віленшчыны і Гарадзеншчыны|Цэнтральнае беларускае рады Віленшчыны і Гарадзеншчыны]], за што быў арыштаваны польскімі акупацыйнымі ўладамі.

З пачаткам [[Польска-савецкая вайна|польска-савецкай вайны]] стаўленьне Польшчы да беларусаў зьмянілася, і [[Юзэф Пілсудзкі]] пагадзіўся на стварэньне беларускага войска. Вызвалены Кушаль са жніўня 1919 году працаваў намесьнікам старшыні [[Беларуская Вайсковая Камісія|Беларускай Вайсковай Камісіі]]; у вайсковых дзеях на фронце ўдзелу ня браў.

Па сканчэньні вайны застаўся ў [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]], з 1922 году на службе ў [[Польскае войска|польскім войску]]. Скончыў афіцэрскую школу ў [[Варшава|Варшаве]], пасьля шмат гадоў зьяўляўся афіцэрам [[66-ы Кашубскі полк пяхоты|66-га Кашубскага палку пяхоты]] ў [[Хэлмна|Хэлмне]], у якім акрамя ўсяго выконваў абавязкі камэнданта [[унтэр-афіцэр]]скай школы. У 1932—1936 гадох быў выкладчыкам у [[3-ці Кадэцкі корпус|Корпусе кадэтаў №3]] ў [[Равіч]]ы, а пасьля ў школе падхаружых пяхоты ў {{Артыкул у іншым разьдзеле|Камарова (Астроўскі павет)|Камарове|pl|Komorowo (powiat ostrowski)}} каля [[Оструў-Мазавецка|Оструві-Мазавецкай]]. Атрымаў чыны [[паручнік]]а і [[Капітан (ранг)|капітана]]; быў узнагароджаны [[Крыж заслугі|срэбным Крыжам заслугі]].

Камандаваў батальёнам падчас [[Нямецка-польская вайна 1939 году|Нямецка-польскай вайны 1939 году]], у баях у раёне [[Львоў|Львова]] трапіў у [[Бальшавікі|бальшавіцкі]] палон. 22 верасьня 1939 году інтэрнаваны ў [[СССР]]. Разам зь іншымі польскімі афіцэрамі трапіў у {{Артыкул у іншым разьдзеле|Старабельскі лягер||ru|Старобельский лагерь военнопленных}}, дзе ўтрымліваліся 4 тыс. чалавек. У лістападзе 1939 году супрацоўнікі [[Народны камісарыят унутраных справаў|Народнага камісарыяту ўнутраных справаў]] СССР завэрбавалі яго ў якасьці інфарматара пра «па-антысавецку настроеных асобаў сярод [[ваеннапалонны]]х Старабельскага лягеру» (фонд Р-9401с/ч, [[Дзяржаўны архіў Расейскай Фэдэрацыі]])<ref name="а">{{Артыкул|аўтар=[[Натальля Голубева]].|загаловак=Калябаранты. Цана адраджэньня|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20210312/1615518267-kalabaranty-cana-adradzhennya|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=13 сакавіка 2021|нумар=[https://zviazda.by/be/number/47-29416 47 (29416)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/13sak-5_optim_2.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>. Амаль усе Старабельскія вязьні былі расстраляныя, аднак Францішак Кушаль быў пераведзены ў «[[Бутырская турма|Бутырку]]», дзе мешкаў у камэрах з рознымі высокапастаўленымі польскімі афіцэрамі, у тым ліку і з генэралам [[Уладыслаў Андэрс|Уладыславам Андэрсам]]. У пачатку 1941 году вызвалены, адначасова яго жонцы [[Натальля Арсеньнева|Н. Арсеньневай]] было дазволена вярнуцца са ссылкі.

Да пачатку [[Вялікая Айчынная вайна|нямецка-савецкай вайны]] ў 1941 годзе пражываў у [[Беласток]]у. У часе нямецкай акупацыі Кушаль супрацоўнічаў зь немцамі. Сьпярша быў камэндантам навучальных курсаў [[Беларуская дапаможная паліцыя|Беларускай дапаможнай паліцыі]] у акупаваным [[Менск]]у. З кастрычніка 1941 году быў шэфам аддзелу самааховы Цэнтральнае рады [[Беларуская народная самапомач|Беларускай народнай самапомачы]]. 15 сьнежня 1941 году загадам Менскай гарадзкой паліцыі прызначаны начальнікам паліцэйскай школы<ref name="а"/>. У чэрвені — ліпені 1942 году на загад [[Іван Ермачэнка|Івана Ермачэнкі]], шэфа Беларускай самааховы, распрацаваў праект стварэньня [[Беларускі корпус самааховы|Вольнага корпусу Беларускай самааховы]]. Са жніўня да канца лістападу быў камэндантам афіцэрскіх курсаў у Менску, а пад канец лістапада стаў галоўным вайсковым рэфэрэнтам Беларускай самааховы, на гэтай пасадзе кіраваў працай акруговых і павятовых рэфэрэнтаў. У красавіку 1943 году спыніў гэтую дзейнасьць у сувязі з расфармаваньнем немцамі Беларускай самааховы. Са жніўня 1943 году быў галоўным упаўнаважаным па пытаньнях [[Беларуская дапаможная паліцыя|беларускіх аддзелаў дапаможнай паліцыі]]. 6 лістапада 1943 году спэцгрупа «Мсьціўцы» Галоўнай управы контарвыведкі «[[Сьмерш]]» [[НКА СССР]] накіравала ў дом Францішка Кушаля сувязную «Арлову», бо «было даручана аднавіць сувязь з Кушалем». Аднак той адмовіўся прыняць сувязную, якой пакаёўка празь 2 гадзіны паведаміла, што Кушаль вырашыў данесьці пра яе ў [[Служба бясьпекі (Трэці райх)|Службу бясьпекі Нямеччыны]]<ref name="а"/>. У студзені 1944 году стаў начальнікам аддзелу вайсковых справаў [[Беларуская Цэнтральная Рада|Беларускай Цэнтральнай Рады]], а пасьля камандоўцам [[Беларуская Краёвая Абарона|Беларускай Краёвай Абароны]]. У выніку мабілізацыі ён здолеў сабраць у ейных шэрагах каля 25 тысячаў беларусаў. Удзельнічаў у выданьні часопісу «[[Беларус на варце]]».

1 траўня 1944 году Галоўная ўправа контарвыведкі «[[Сьмерш]]» [[Народны камісарыят абароны СССР|Народнага камісарыяту абароны СССР]] накіравала [[шыфр]]аграму спэцгрупе «Мсьціўцы»: «У Кушалі і Арсеньневай мы вельмі зацікаўленыя, таму прыміце ўсе захады да захопу іх жывымі. Толькі пры немагчымасьці захопу жывымі, калі ўсе захады да гэтага будуць вычарпаныя, дайце загад фізычна іх зьнішчыць»<ref name="а"/>. У часе наступу [[Чырвоная Армія|Чырвонай Арміі]] эвакуяваўся ў сярэдзіне 1944 году ў [[Трэці Райх|Нямеччыну]]. Там удзельнічаў у справе фармаваньня чыста беларускай вайсковай адзінкі. Увесну 1945 году стаў камандоўцам аднаго з палкоў [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|30-й грэнадэрскай дывізіі СС]], таксама называнай дывізіяй «Беларусь», якая бяз бою [[Капітуляцыя|капітулявала]] амэрыканцам 30 красавіка. Перабываў у лягеры для інтэрнаваных у [[Рэгенсбург]]у, начальнікам якога быў прызначаны<ref name="а"/>.

Пазьбег [[Рэпатрыяцыя|рэпатрыяцыі]] ў [[СССР]]. У 1947 годзе ў [[Нямеччына|Нямеччыне]] заснаваў [[Аб’яднаньне беларускіх вэтэранаў (Нямеччына)|Аб’яднаньне беларускіх вэтэранаў]]. У 1950 годзе выехаў у [[ЗША]]. У 1952—1954 гадох узначальваў [[Беларуска-амэрыканскае задзіночаньне]]; удзельнічаў у выданьні яго газэты «[[Беларус (газэта)|Беларус]]». Адзін з заснавальнікаў газэты «[[Бацькаўшчына (1947)|Бацькаўшчына]]». Выступаў у друку з публіцыстычнымі матэрыяламі (таксама па пытаньнях ваеннай гісторыі Беларусі), аўтар успамінаў пра дзеячаў беларускай культуры. Выконваў функцыі ваеннага міністра [[Беларуская Цэнтральная Рада|Беларускай Цэнтральнай Рады на выгнаньні]].

Сын Ф. Кушаля Яраслаў Кушаль загінуў ад выбуху закладзенай савецкімі партызанамі бомбы ў менскім тэатры падчас прадстаўленьня.

== Вайсковыя годнасьці ==

* 1916 год{{Няма крыніцы}} — [[штабс-капітан]] [[Расейская імпэратарская армія|Расейскай імпэратарскай арміі]].
* 1922 год{{Няма крыніцы}} — [[паручнік]] [[Войска Польскае|Войска Польскага]] (годнасьць паніжаная па пачатку службы паводле кантракту)
* 1931 год{{Няма крыніцы}} — [[Капітан (вайсковая годнасьць)|капітан]] Войска Польскага (захаваў падчас [[Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)|нямецкай акупацыі]] як [[гаўптштурмфюрэр]])
* 1944 год{{Няма крыніцы}} — [[маёр]] [[Беларуская краёвая абарона|Беларускай краёвай абароны]] (з 1945 году [[штурмбанфюрэр]] у [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|30-й грэнадэрскай дывізіі СС]])
* На эміграцыі быў вайсковым міністрам [[Беларуская цэнтральная рада|БЦР]] у годнасьці генэрал-маёра<ref>{{Кніга|назва=КОРИЧНЕВЫЕ ТЕНИ В ПОЛЕСЬЕ. БЕЛОРУССИЯ 1943—1945|аўтар=[[Алег Раманько|Олег Романько]].|горад=[[Масква|Москва]]|выдавецтва=«Вече»|год=2008|сэрыя=Военные тайны ХХ века|isbn=978-5-9533-1909-6|старонак=432|спасылка=http://militera.lib.ru/research/0/pdf/romanko_ov06.pdf|старонкі=344}}</ref>.

== Творы ==
Зьяўляецца аўтарам артыкулу «Спробы арганізацыі беларускага войска», датычнага фармаваньня беларускага нацыянальнага войска ў 1918—1920 і 1941—1944 гадох, апублікаванага ў «[[Беларускі гістарычны агляд (часопіс)|Беларускім гістарычным аглядзе]]» ў 1999 годзе. Таксама ён па-польску напісаў успаміны пра падзеі 1939—1940, якія былі апублікаваныя ў перакладзе на беларускую мову ў «[[Спадчына (часопіс)|Спадчыне]]» ў 2000 годзе.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = [[Леанід Маракоў|Маракоў Л.У.]]|частка = |загаловак = Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794-1991. Энц. даведнік. У 10 т.|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 2003|том = 1|старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 985-6374-04-9|тыраж = }}
* {{Літаратура/БелЭн|9}}
* {{Літаратура/ЭГБ|4}}
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Rocznik Oficerski 1924|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Warszawa|выдавецтва = Ministerstwo Spraw Wojskowych, Oddział V Sztabu Generalnego Wojska Polskiego|год = 1924|том = |старонкі = 280, 381|старонак = |сэрыя = |isbn = |тыраж = }}
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Rocznik Oficerski 1928|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Warszawa|выдавецтва = Ministerstwo Spraw Wojskowych|год = 1928|том = |старонкі = 80, 234|старонак = |сэрыя = |isbn = |тыраж = }}
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Rocznik Oficerski 1932|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Warszawa|выдавецтва = Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych|год = 1932|том = |старонкі = 75, 594|старонак = |сэрыя = |isbn = |тыраж = }}
* {{Кніга|аўтар = Залесский К.А.|частка = Кушель Франц|загаловак = Кто был кто во второй мировой войне. Союзники Германии|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = М.|выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |тыраж = }}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://hrono.info/biograf/bio_k/kushel_f.html Біяграфія маёра Францішка Кушаля]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20081120073459/http://jivebelarus.net/history/new-history/bka.html Ф. Кушаль — Спробы арганізацыі беларускага войска пры нямецкай акупацыі Беларусі]
* [http://pawet.net/library/history/bel_history/_memoirs/033/%D0%9A%D1%83%D1%88%D0%B0%D0%BB%D1%8C_%D0%A4._%D0%94%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%B0_%D0%B4%D0%B0_%D0%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B0_%D0%BB%D0%B5%D1%81%D1%83.html Ф. Кушаль — Дарога да Катынскага лесу]

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Кушаль, Францішак}}
[[Катэгорыя:Нарадзіліся ў Валожынскім раёне]]
[[Катэгорыя:Беларускія вайскоўцы]]
[[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў Польскай Рэспубліцы (1918—1939)]]
[[Катэгорыя:Беларуская вайсковая камісія]]
[[Катэгорыя:Рэпрэсаваныя ў СССР]]
[[Катэгорыя:Польскія вайскоўцы]]
[[Катэгорыя:Вайскоўцы Расейскай Імпэрыі]]
[[Катэгорыя:Адзначаныя Крыжам заслугі]]
[[Катэгорыя:Удзельнікі польскай абарончай вайны 1939 году]]
[[Катэгорыя:Жаўнеры СС]]
[[Катэгорыя:Памерлі ў 1968 годзе]]
[[Катэгорыя:Памерлі ў ЗША]]
[[Катэгорыя:Сябры Беларускай цэнтральнай рады]]
[[Катэгорыя:Сябры Беларускага корпусу самааховы]]
[[Катэгорыя:Маёры Беларускай краёвай абароны]]
[[Катэгорыя:Сябры 30-й грэнадэрскай дывізіі СС]]
[[Катэгорыя:Беларусы ў ЗША]]
[[Катэгорыя:Беларусы ў Польскай Рэспубліцы (1918—1939)]]
[[Катэгорыя:Сябры Беларуска-амэрыканскага задзіночаньня]]