Прагляд крыніцы для Уганда

{{Краіна2
 | СУП ППЗ                             = 129,48 млрд $
 | Год падліку СУП ППЗ                 = 2022
 | СУП ППЗ на чалавека                 = 2 960,52 $
 | Год падліку СУП ППЗ на чалавека     = 2022
 | СУП намінал                         = 46,38 млрд $
 | Год падліку СУП намінал             = 2022
 | СУП намінал на чалавека             = 1 060,43 $
 | Год падліку СУП намінал на чалавека = 2022
}}
'''Уга́нда''', '''Уґа́нда''' ({{мова-en|Uganda}}; {{мова-sw|Jamhuri ya Uganda}}) — краіна ва ўсходняй [[Афрыка|Афрыцы]], якая ня мае выхаду да мора. Краіна мяжуе на ўсходзе з [[Кенія]]й, на поўначы з [[Паўднёвы Судан|Паўднёвым Суданам]], на захадзе з [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга|Дэмакратычнай Рэспублікай Конга]], на паўднёвым захадзе з [[Руанда]]й і на поўдні з [[Танзанія]]й. Паўднёвая частка краіны ўключае значную частку возера [[Вікторыя (возера)|Вікторыі]], якое сумесна дзеліцца таксама з Кеніяй і Танзаніяй. Уганда знаходзіцца ў рэгіёне [[Вялікія Афрыканскія азёры|Вялікіх Афрыканскіх азёраў]] і таксама месьціцца ў басэйне [[Ніл]]у і мае разнастайны, але ў цэлым зьменлівы экватарыяльны клімат. Насельніцтва краіны складае больш за 42 мільёнаў чалавек, зь якіх 8,5 мільёнаў жывуць у сталіцы і найбуйнейшым горадзе краіны [[Кампала|Кампале]]. Уганда названа ў гонар каралеўства [[Буганда]], якое ахоплівала значную частку поўдня краіны, улучаючы сталіцу Кампалу. Пачынаючы з 1894 году, рэгіён знаходзіўся пад пратэктаратам [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], які быў усталяваны на ўсёй тэрыторыі сучаснае краіны. Уганда атрымала незалежнасьць ад Вялікабрытаніі 9 кастрычніка 1962 году. З тых часоў гісторыя краю была адзначаная жорсткімі канфліктамі, у тым ліку васьмігадовай вайсковай дыктатурай на чале зь [[Ідзі Амін]]ам. Афіцыйнымі мовамі ёсьць [[ангельская мова|ангельская]] і [[суахілі]], хоць канстытуцыя Ўганды пастанаўляе, што любая іншая мова можа выкарыстоўвацца ў якасьці сродку навучаньня ў школах або іншых навучальных установах, або ў заканадаўчых, адміністрацыйных, або судовых мэтах, як гэта прадугледжана законам<ref>[https://web.archive.org/web/20220312040325/https://statehouse.go.ug/sites/default/files/attachments/Constitution_1995.pdf «Uganda Constitution»]. The State House of Uganda.</ref>. Мова [[луганда]] ёсьць шырока распаўсюджанай у цэнтральных і паўднёва-ўсходніх рэгіёнах краіны, гэтак жа як шэраг іншых рэгіянальнах моваў.

== Гісторыя ==

=== Дакаляніяльны час ===
Большая частка Ўганды была заселеная земляробамі і пастухамі, якія размаўлялі на [[цэнтральнасуданскія мовы|цэнтральнасуданскіх]] і [[куляцкія мовы|куляцкіх мовах]], перш чым сюды з поўначы прыбылі носьбіты мову [[банту]]. Да 1500 году тубыльцы былі поўнасьцю асыміляваныя прадстаўнікамі мовы і культуры банту на поўдзень ад гары [[Элган]], ракі [[Ніл]] і возера [[К’ёга]]<ref>Schoenbrun, David L. (1993). [https://www.jstor.org/stable/183030 «We Are What We Eat: Ancient Agriculture between the Great Lakes»]. The Journal of African History. 34 (1): С. 1—31. [[doi]]:[https://doi.org/10.1017%2FS0021853700032989 10.1017/S0021853700032989].</ref>.

Арабскія гандляры перасяліліся ўглыб тэрыторыі сучаснай краіны з узьбярэжжа [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяна]] ва Ўсходняй Афрыцы ў 1830-х гадах дзеля пашырэньня свайго гандлю. У канцы 1860-х гадоў каралеўства Ўньёра, што месьцілася ў заходняй частцы Ўганды, апынулася пад загрозай з поўначы з боку наймітаў Эгіпту. У адрозьненьні ад арабскіх гандляроў з усходнеафрыканскага ўзьбярэжжа, якія кіраваліся толькі эканамічнымі чыньнікамі, гэтыя найміты былі скіраваныя на заваёвы. У 1869 годзе кіраўнік Эгіпту [[хэдыў]] [[Ісмаіл-паша]], імкнучыся далучыць тэрыторыі на поўнач ад возера [[Вікторыя (возера)|Вікторыя]] і на ўсход ад возера [[Альбэрт (возера)|Альбэрт]]<ref>Baker, Samuel White (1879). [http://archive.org/details/ismailianarrativ00bake «Ismailia; a narrative of the expedition to Central Africa for the suppression of the slave trade, organized by Ismail, Khedive of Egypt»]. Robarts — University of Toronto. London, Macmillan.</ref>, даў дазвол брытанскаму дасьледніку [[Сэм’юэл Бэйкер|Сэм’юэлу Бэйкеру]] на вайсковую экспэдыцыю ў межы паўночнай Уганды, з мэтай здушыць там гандаль рабамі і адкрыць шлях да цывілізацыі і гандлю. Бэйкер, аднак, посьпеху ня меў. Пазьней брытанцы яшчэ некалькі разоў спрабавалі замацавацца ў рэгіёне, нават склаўшы дамову з каралеўствам [[Буганда]], якая ў якасьці падарунка атрымала захопленыя ў Буньёры тэрыторыі. У канцы 1870-х гадоў сюды накіраваліся брытанскія англіканскія і францускія каталіцкія місіянэры. З 1886 году ў Бугандзе трывала сэрыя рэлігійных войнаў, спачатку паміж мусульманамі і хрысьціянамі, а затым з 1890 году паміж пратэстантамі і каталікамі<ref>Beachey, R. W. (1962). «The Arms Trade in East Africa in the Late Nineteenth Century». The Journal of African History. 3 (3): С. 451. [[doi]]:[https://doi.org/10.1017%2Fs0021853700003352 10.1017/s0021853700003352].</ref>. Пагроза брытанскім камэрцыйным інтарэсам, якія канцэнтраваліся вакол гандлёвых шляхоў ля Нілу, падштурхнула брытанскі ўрад да далучэньня Буганды і прылеглых да яе тэрыторыі, у выніку чаго ў 1894 годзе быў створаны [[Уганда (пратэктарат)|пратэктарат Уганды]]<ref>Pulford, Cedric (2011). «Two Kingdoms of Uganda: Snakes and Ladders in the Scramble for Africa». Daventry: Ituri Publications.</ref>.

=== Пратэктарат ===
[[Файл:Flag of the Uganda Protectorate.svg|значак|зьлева|Сьцяг [[Уганда (пратэктарат)|пратэктарату Ўганды]].]]
Цягам свайго існаваньня пратэктарат зазнаў шэраг пашырэньняў праз падпісаньні дамоваў аб далучэньні з каралеўствамі [[Тоора]] ў 1900 годзе<ref>Steinhart, Edward I. (1973). [https://www.jstor.org/stable/216778 «Royal Clientage and the Beginnings of Colonial Modernization in Toro, 1891—1900»]. The International Journal of African Historical Studies. 6 (2): С. 265—285. [[doi]]:[https://doi.org/10.2307%2F216778 10.2307/216778].</ref>, [[Анколе]] ў 1901 годзе і Буньёра ў 1933 годзе<ref>[http://www.nzdl.org/gsdlmod?e=d-00000-00---off-0unescoen--00-0----0-10-0---0---0direct-10---4-------0-1l--11-en-50---20-about---00-0-1-00-0--4----0-0-11-10-0utfZz-8-00&cl=CL1.10&d=HASHc3697d0c37be5024d365b7.14&x=1 «A Thousand Years of Bunyoro-Kitara Kingdom — The People and the Rulers»]. Fountain Publishers. — 1994. — С. 153. Appendix III: The Bunyoro Agreement 1955.</ref>. У гэты час вобласьць утварэньня стала прыкладна адпавядаць тэрыторыі сучаснай Уганды. Статус пратэктарату меў істотна іншыя наступствы для Уганды, чым калі б рэгіён стаў калёніяй накшталт суседняй [[Кенія|Кеніі]], паколькі Ўганда захавала такую ступень самакіраваньня, якая ў іншым выпадку была б абмежаваная пры поўнай каляніяльнай адміністрацыі<ref>Dietz, A. J.; Studiecentrum, Afrika (2017). [https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/52081 «Uganda Protectorate 1895—1902»]. African Postal Heritage (APH) papers.</ref>. У 1890-х гадах 32 тысяч працаўнікоў з [[Брытанская Індыя|Брытанскае Індыі]] былі прыцягнутыя ва Ўсходнюю Афрыку паводле працоўных дамоваў з мэтай будаўніцтва Ўгандскай чыгункі<ref>Evans, Ruth (24 May 2000). [http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/762515.stm «Kenya’s Asian heritage on display»]. BBC.</ref>. Большасьць выжылых індыйцаў вярнуліся дадому, але 6724 чалавекі вырашылі застацца ва Ўсходняй Афрыцы<ref>Chao (26 October 2014). [https://web.archive.org/web/20160422095958/http://www.theeagora.com/the-lunatic-express-a-photo-essay-on-the-uganda-railway/ «The Lunatic Express — a photo essay on the Uganda railway»]. Thee Agora.</ref>. Пазьней некаторыя зь іх сталі гандлярамі і ўзялі пад кантроль бавоўнаачышчальную прамысловасьць і гандаль вопраткі<ref>West, Stewart (February 2012). [https://web.archive.org/web/20150930230140/http://www.open.ac.uk/Arts/ferguson-centre/working-papers/working-paper-draft-3-stewart-west.pdf «Policing, Colonial Life and Decolonisation in Uganda, 1957—1960»]. The Ferguson Centre for African and Asian Studies, Working Paper No. 3. — С. 3—4.</ref>. У часы [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў брытанскае афрыканскае войска было зрэкрутавана да 77 тысяч жаўнераў, якія выкарыстоўваліся ў кампаніях у Афрыцы і Азіі.

=== Незалежнасьць ===
[[Файл:Uganda Printers Kampala 1950s.jpg|значак|зьлева|На вуліцы ў Кампале ў 1950-х гадах.]]
9 кастрычніка 1962 году на хвалі дэкалянізацыі Афрыкі Ўганда атрымала незалежнасьць ад [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], але ангельская каралева [[Лізавета II]] фармальна засталася на пасадзе каралевы Ўганды. Але ўжо ў кастрычніку 1963 году краіны стала рэспублікай, але захавала сяброўства ў [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьці нацыяў]]. Першыя пасьля па абвяшчэньні незалежнасьці выбары, якія адбыліся ў 1962 годзе, былі пераможнымі для альянсу рухаў [[Народны кангрэс Уганды]] (НКУ) і [[Кабака Ека]]. Яны ўдвух і стварылі першы ўрад, які ачоліў першы прэм’ер-міністар краіны [[Мілтан Аботэ]], а кароль Буганды [[Мутыса II]] заняў пераважна цырыманіяльную пасаду прэзыдэнта дзяржавы<ref>[https://web.archive.org/web/20100220164706/http://www.parliament.go.ug/index.php?option=com_content&task=view&id=4&Itemid=3 «History of Parliament»]. The Parliament of Uganda</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20220813102456/http://www.buganda.com/crisis66.htm «Buganda Kingdom: The Uganda Crisis, 1966»]. Buganda.com</ref>.

[[Файл:Kabaka Palace in Kampala.jpg|значак|Палац кабакі ў [[Кампала|Кампале]].]]
Яшчэ з часоў пратэктарату ў каралеўства Буганда быў асаблівы статус, які захаваўся і па здабыцьці незалежнасьці. Буганда ніколі не імкнулася да незалежнасьці, але фармальна ставілася да сваіх абавязкаў, пры гэтым карыстаючыся асаблівымі прывілеямі. Унутры Буганды існаваў падзел паводле бачаньня будучыні краіны. Адныя жадалі каб [[кабака]] заставаўся дамінуючым манархам Буганды, а іншыя жадалі большай інтэграцыі з астатняй Угандай, каб стварыць сучасную сьвецкую дзяржаву. Раскол прывёў да стварэньня дзьвюх дамінуючых партыяў, то бок Кабака Ека, якая падтрымлівала кабаку, і [[Дэмакратычная партыя (Уганда)|дэмакратычнай партыі]], якая мела падтрымку мясцовай [[Каталіцкая Царква|каталіцкай царквы]]. За межамі Буганды палітык з паўночнай частцы Ўганды Мілтан Аботэ стварыў альянс небугандзкіх палітыкаў, сфармаваўшы Народны кангрэс Уганды. НКУ жадалі выправіць рэгіянальную няроўнасьць, за што партыя атрымала шырокую падтрымку па-за межамі Буганды. У выніку Ўганда стала адной зь нешматлікіх дзяржаваў Афрыкі, дзе фактычна не існавала дамінаваньня адной партыі над іншымі. Тым ня менш, зь цягам часу пазыцыі НКУ ў краіне ўзмацніліся. Аднак унутры НКУ насьпявалі праблемы. З ростам ейных шэрагаў партыю пачалі скалынаць этнічныя, рэлігійныя, рэгіянальныя і асабістыя канфлікты. Відавочная сіла партыі была размытая ў складанай паслядоўнасьці фракцыйных канфліктаў у ейных цэнтральных і рэгіянальных структурах. Распад альянсу НКУ і Кабакі Екі выявіў незадаволенасьць Аботэ ды іншых угандзкіх палітыкаў адносна асаблівага статусу Буганды. У 1964 годзе ўрад, адказваючы на патрабаваньні некаторых прадстаўнікоў каралеўства Буганды, заўважыў, што яны ня ёсьць падданымі кабакі. Канфлікт прайшоў ня толькі паводле лініі Буганды і астатняй часткі Уганды, але і паводле лініі поўнач—поўдзень у той частцы Ўганды, якая не ўваходзіла да складу Буганды. У выніку партыя НКУ развалілася, а шэраг ейных палітыкаў, якія належалі да паўднёвай кааліціі, былі арыштаваныя Аботэ, які належыў да паўночнай кааліцыі. Дамінаваньне паўночнікаў у краіне значна ўзрасло, улічваючы, што касьцяк як арміі, гэтак і цывільнай адміністрацыі складалі вышлыя з поўначы краіны.

=== Шэраг пераваротаў ===
У 1966 годзе ў парлямэнце краіны адзін з дэпутатаў прадстаўнікоў партыі Кабака Ека выкрыў незаконнае рабаваньне слановай косьці і золата з Конга, якое было арганізаванае начальнікам штабу арміі Аботэ палкоўнікам [[Ідзі Амін]]ам. Акрамя таго, як сьцьвярджалася, найвышэйшае кіраўніцтва краіны, і ў тым ліку сам Аботэ, атрымалі карысьць ад гэтае схемы<ref>Somerville, Keith (2017). «Ivory: Power and Poaching in Africa». London: Hurst. ISBN 9781849046763.</ref>. Парлямэнт пераважнай большасьцю галасоў прагаласаваў за прапанову аб асуджэньні Аміна і расьсьледаванньі датычнасьці да злачынства Аботэ. Сам Аботэ пасьля арыштаваў шэраг міністраў, зьвязаных з Бугандай. У лютым 1966 году Аботэ на паседжаньні кабінэта міністраў прыняў асблівыя паўнамоцтвы, скасаваўшы ў наступным месяцы пасады прэзыдэнта і віцэ-прэзыдэнта, а таксама скасаваўшы дзейнасьць канстытуцыі і адмяніўшы выбары. Амін быў прызначаны на пасаду вайскавода краіны, пашырыўшы ягоныя паўнамоцтвы. Кабака страціў магчымасьць прызначаць дзяржаўных службоўцаў унутры Буганды. Быў ліквідаваны Высокі суд Буганды, а таксама была скасаваная эканамічная незалежнасьць каралеўства. У траўні 1966 году кабака запрасіў замежную дапамогу, а парлямэнт Буганды запатрабаваў ад ураду Ўганды пакінуць Буганду, уключна і сталіцу [[Кампала|Кампалу]]. У адказ Аботэ загадаў Ідзі Аміну захапіць палац кабакі. Жорсткая бітва скончылася перамогай угандзкага ўраду<ref>Kasozi (1994). «The social origins of violence in Uganda, 1964—1985». — С. 85.</ref>, а кабака быў вымушаны зьбегчы ў [[Лёндан]], дзе памёр праз тры гады. У 1967 годзе з ухваленьнем новай канстытуцыі Ўганда скасавала традыцыйныя каралеўствы, а Аботэ заняў пасаду прэзыдэнта<ref>[https://2001-2009.state.gov/r/pa/ei/bgn/2963.htm «Background Note: Uganda»]. Bureau of African Affairs, United States Department of State.</ref>.

Па вайсковым перавароце 25 студзеня 1971 году Аботэ быў адхілены ад улады, а генэрал Ідзі Амін захапіў кантроль над краінай. Амін кіраваў Угандай як дыктатар пры падтрымцы вайскоўцаў на працягу наступных васьмі гадоў<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/ugtoc.html «A Country Study: Uganda»]. Library of Congress Country Studies.</ref>. Ён чыніў масавыя забойствы ўнутры краіны, каб захаваць сваю ўладу. Паводле ацэнак, падчас ягонага рэжыму загінулі ад 80 тысяч да 500 тысяч жыхароў дзяржавы<ref>Keatley, Patrick (18 August 2003). [https://www.theguardian.com/news/2003/aug/18/guardianobituaries «Obituary: Idi Amin»]. The Guardian.</ref>. Акрамя сваёй жорсткасьці, ён гвалтам выгнаў прадпрымальніцкую індыйскую меншасьць з Уганды<ref>[http://www.theage.com.au/news/business/uk-indians-taking-care-of-business/2006/03/07/1141701511987.html «UK Indians taking care of business»]. The Age.</ref>. Кіраваньне Аміна скончылася па [[угандзка-танзанская вайна|вайне паміж Угандай і Танзаніяй]] у 1979 годзе, падчас якой танзанійскія сілы пры дапамозе ўгандзкіх выгнанцаў уварваліся ва Ўганду.

=== Усталяваньне ўлады Мусэвэні ===
[[Файл:Yoweri Museveni 2015 2.jpg|значак|Шматгадавы кіраўнік Уганды [[Ёвэры Мусэвэні]].]]
Новым лідэрам краіны ў студзені 1986 году стаў [[Ёвэры Мусэвэні]]. Пачынаючы з гэтага году доўгі час у краіне трывала абмежаваньне на дзейнасьць палітычных партыяў, нібыта накіраваныя на зьмяншэньне канфэсійнага гвалту. Партыі ўсё яшчэ маглі існаваць, але яны мусілі мець толькі штаб-кватэру без утрыманьня філіяў. Таксама ім было забаронена праводзіць мітынгі або абіраць кандыдатаў непасрэдна. Прэзыдэнцтва Мусэвэні было азмрочанае ўварваньнем і акупацыяй [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга|Дэмакратычнай Рэспублікі Конга]] падчас [[Другая конгаўская вайна|Другой конгаўскай вайны]], у выніку якой з 1998 году загінулі прыкладна 5,4 мільёнаў чалавек, а таксама ўдзелам у іншых канфліктах у раёне Вялікіх азёраў у Афрыцы. На працягу многіх гадоў ён таксама змагаўся ў грамадзянскай вайне супраць [[Войска боскага супраціву]], што прывяло да забойства тысяч чалавек. У 1993 годзе рымскі біскуп [[Ян Павал II]] наведаў Уганду падчас свайго шасьцідзённага візыту, каб заклікаць угандыйцаў да прымірэньня. Падчас масавых урачыстасцяў ён аддаў пашану забітым хрысьціянскім пакутнікам.

У лютым 2006 году трывалі вулічныя сутыкненьні апазыцыі, якія падтрымлівалі палкоўніка [[Кіза Бэсайджы|Кізы Бэсайджы]] з Форума за дэмакратычныя перамены, зь сіламі правааховы. Масэвэні абвінаваціў апазыцыю ў сувязях з тэрарыстычнымі групоўкамі. У студзені 2021 году на выбарах ён зноўку быў пераабраны на пасаду прэзыдэнта. Паводле афіцыйных вынікаў, ён перамог на выбарах з 58% галасоў, у той час як поп-зорка і палітык [[Бобі Ўайн]] атрымаў толькі 35%. Апазыцыя аспрэчыла вынікі праз абвінавачваньні ў шырока распаўсюджаных махлярствах і парушэньнях<ref>[https://www.dw.com/en/uganda-election-bobi-wine-challenges-result-in-court/a-56405583 «Uganda election: Bobi Wine challenges result in court»]. Deutsche Welle.</ref><ref>[https://www.bbc.com/news/world-africa-55675887 «Uganda elections 2021: Museveni takes lead as Bobi Wine cries foul»]. BBC News.</ref>.

== Палітыка ==

=== Унутраная палітыка ===
У краіне трывае аўтакратычны рэжым, уся ўлада засяроджаная ў руках [[прэзыдэнт Уганды|прэзыдэнта]]. Прэзыдэнт прызначае на пасады віцэ-прэзыдэнта і [[прэм’ер-міністар Уганды|прэм’ер-міністра]]. Розныя супольнасьці прадстаўленыя ў 449-мясцовым парлямэнце — [[Нацыянальная Асамблея (Уганда)|Нацыянальнай Асамблеі]]. Сярод гарантаваных месцаў квоты маюць студэнцкія асацыяцыі, жанчыны, прадстаўнікі войска, працоўных і інвалідаў. У краіне і суседніх дзяржавах дзейнічае хрысьціянскі паўстаніцкі рух — [[Войска боскага супраціву]], які сфармаваўся за часам [[грамадзянская вайна ва Ўганда|грамадзянскай вайны ва Ўгандзе]].

=== Замежная палітыка ===
Уганда ёсьць сябрам [[Усходнеафрыканская супольнасьць|Усходнеафрыканскай супольнасьці]] поруч з [[Кенія]]й, [[Танзанія]]й, [[Руанда]]й, [[Бурундзі]] і [[Паўднёвы Судан|Паўднёвым Суданам]]. Згодна з пратаколам аб агульным рынку Ўсходняй Афрыкі ад 2010 году, гарантуюцца свабодны гандаль і свабоднае перамяшчэньне людзей, у тым ліку з мэтай працаўладкаваньня ў іншай краіне арганізацыі. Аднак гэты пратакол ня быў рэалізаваны празь бюракратычныя, юрыдычныя і фінансавыя перашкоды.

=== Карупцыя ===
[[Транспарэнсі Інтэрнэйшнл]] ацаніла дзяржаўны сэктар Уганды як адзін з самых [[карупцыя|карумпаваных]] у сьвеце. На 2021 год Уганда займала 144-ы радок з 180 краінаў, маючы на сваім рахунку 27 пунктаў паводле ўласнай шкалы ад 0, уважанага да наагул карумпаванай краіны, да 100, што адпавядае чыстай краіне<ref>[https://www.transparency.org/en/countries/uganda «Corruption Perceptions Index 2021»]. Transparency International.</ref>. Паказчыкі кіраваньня, складзеныя [[Сусьветны банк|Сусьветным банкам]], улучылі Ўганду паводле стану на 2015 год да ліку 12% найгоршых у гэтай справе краінаў сьвету.

== Геаграфія ==
На тэрыторыі Ўганды знаходзяцца азёры [[Джордж (возера)|Джордж]], [[К’ёга]], а таксама часткова азёры [[Вікторыя (возера)|Вікторыя]], [[Альбэрт (возера)|Альбэрт]] і [[Эдўард (возера)|Эдўард]]. Галоўная рака краіны — [[Ніл]] — працякае ад возера Вікторыі да паўднёвасуданскай мяжы. Тэрыторыя краіны мае даволі разнастайны рэльеф: ад горных плята да засушлівых нізінаў, ад вялікіх лясоў ды балотаў. На паўднёвым захадзе краіны разьмешчаны горны ланцуг [[Рувэнзоры]], дзе находзіцца найвышэйшая кропка краіны гара [[Маргарыта (гара)|Маргарыта]] (5109 м). Вялікая частка паўднёвага рэгіёну пакрытая лясамі, на поўначы ж пераважаюць [[саванна|саванны]]. Ва Ўгандзе налічваюцца каля 60 ахоўных зонаў, зь якіх 10 ёсьць нацыянальнымі паркамі. Край ёсьць домам для вялікай колькасьці розных відаў, у тым ліку папуляцыі [[горная гарыла|горных гарылаў]] у непраходны нацыянальным парку [[Бвіндзі]], гарылаў і [[залацістая малпа|залацістых малпаў]] у нацыянальным парку [[Мгагінга]], гарыл і [[бэгэмот]]аў у нацыянальным парку [[Мэрчысан-Фолз]].

Зьмяненьне [[клімат]]у ва Ўгандзе ўсё больш уплывае на жыцьцё грамадзянаў краіны і на навакольнае асяродзьдзе наагул<ref name="reliefWeb">[https://reliefweb.int/report/uganda/climate-change-profile-uganda «Climate Change Profile: Uganda»]. Relief Web.</ref>. Гэта прывяло да экстрэмальных пагодных зьяваў, як то працяглая сухмень і ападкі, якія ёсьць незвычайнымі, нерэгулярнымі і непрадказальнымі<ref name="reliefWeb"/>.

== Эканоміка ==
Уганда ёсьць з большага аграрнай краінай. Асноўным артыкулам экспарту ёсьць [[кава]], а таксама [[нафта]], [[мэтал]]ы, [[рыбы|рыба]], [[кукуруза]], [[цэмэнт]] і [[тытунь]]. У краіне маюцца паклады [[медзь|медзі]] і [[кобальт]]у. Банк Уганды выконвае функцыі цэнтральнага банку дзяржавы і займаецца грашова-крэдытнай палітыкай разам з друкаваньнем [[угандыйскі шылінг|угандыйскага шылінга]]<ref>[https://web.archive.org/web/20171012091607/https://www.bou.or.ug/bou/bou-downloads/acts/other_acts_regulations/BoUAct2000.pdf «Section 4(2) of The Bank of Uganda Act»]. Bank of Uganda.</ref>. З пачатку 1990-х гадоў ва Ўгандзе ўсьцяж трывае сталы эканамічны рост, аднак, краіна ўсё яшчэ ўваходзіць да ліку найбяднейшых дзяржаваў сьвету.

Краіна мае нявыкарыстаныя заклады як нафты, гэтак і [[прыродны газ|прыроднага газу]]<ref>[http://www.economist.com/businessfinance/displayStory.cfm?story_id=14177583&source=hptextfeature «Uganda’s oil rush: Derricks in the darkness»]. Economist.</ref>. У той час як у 1986 годзе [[сельская гаспадарка]] складала 56 адсоткаў эканомікі, а асноўным экспартным артыкулам была кава, цяпер яе абышоў сэктар паслуг, на долю якога ў 2007 годзе прыпадала 52 адсоткаў СУП<ref>[https://web.archive.org/web/20091223050309/http://devdata.worldbank.org/AAG/UGA_aag.pdf «Uganda at a Glance»]. World Bank.</ref>. Яшчэ ў 1950-я гады брытанскі каляніяльны рэжым заахвоціў каля 500 тысяч натуральных земляробаў да аб’яднаньня ў каапэратывы. З 1986 году ўрад пры падтрымцы замежных краінаў і міжнародных агенцыяў дзейнічаў на аднаўленьне эканомікі, разбуранай падчас рэжыму [[Ідзі Амін]]а і наступнай [[грамадзянская вайна ва Ўгандзе|грамадзянскай вайны]]. Уганда традыцыйна залежыць ад кенійскага порту [[Мамбаса]] на беразе [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяну]]. У апошнія гады распрацоўваецца альтэрнатыўны маршрут праз азёрны порт [[Букаса|Букасу]] ва Ўгандзе ў порт [[Мусома|Мусому]] з боку [[Танзанія|Танзаніі]], адкуль потым цягніком можна перавозіць грузы да порту [[Танга (горад)|Танга]] на беразе Індыйскага акіяну<ref>Mbunga, Paskal. [http://www.businessdailyafrica.com/Corporate+News/Tanzania+and+Uganda+agree+to+speed+up+railway+project/-/539550/1268910/-/1364j49/-/ «Tanzania And Uganda Agree To Speed Up Railway Project»]. Business Daily Africa.</ref>. Уганда ёсьць сябрам [[Усходнеафрыканская супольнасьць|Усходнеафрыканскай супольнасьці]] і патэнцыйным сябрам заплянаванай [[Усходнеафрыканская фэдэрацыя|Усходнеафрыканскай фэдэрацыі]].

Уганда мае вялікую дыяспару, якая ў асноўным жыве ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] і [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]. Гэтая дыяспара зрабіла значны ўнёсак у эканамічны рост краіны праз грашовыя пераводы і іншыя інвэстыцыі, асабліва ў маёмасьць. Паводле зьвестак [[Сусьветны банк|Сусьветнага банка]], Уганда атрымала ў 2016 годзе грашовыя пераводы з-за мяжы прыкладна на 1,099 млрд даляраў ЗША, саступаючы ў рэгіёне паводле гэтага паказчыку толькі Кеніі<ref>[https://web.archive.org/web/20170105081704/http://www.knomad.org/docs/Migration_Development/remittancedatainflowsoct20160.xls «Annual Remittances Data»]. World Bank.</ref>. Уганда мае шчыльны эканамічныя дачыненьні з шэрагам суседніх краінаў, як то [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга]]<ref>Ondoga, Ayiga (June 2008). [https://archive.today/20120708201935/http://enteruganda.com/brochures/westnile02.html «Arua: West Nile’s business hub»]. The New Vision.</ref>, [[Паўднёвы Судан]]<ref>Yoshino, Yutaka; Ngungi, Grace and Asebe, Ephrem. [https://web.archive.org/web/20120103132721/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/AFRICAEXT/EXTAFRREGTOPTRADE/0,,contentMDK:22946813~pagePK:34004173~piPK:34003707~theSitePK:502469,00.html «Enhancing the Recent Growth of Cross-Border Trade between South Sudan and Uganda»]. Africa Trade Policy Notes.</ref> і [[Руанда]]<ref>Muwanga, David (March 2010). [http://allafrica.com/stories/201003151717.html «Uganda, Rwanda Border to Run 24hrs»]. All Africa.</ref>.

== Насельніцтва ==
[[Файл:Uganda - Ruwenzori Mountain Lady.jpg|значак|Жанчына з захаду Ўганды.]]
Насельніцтва Ўганды ўзрасло з 9,5 млн чалавек у 1969 годзе да 47,1 млн чалавек паводле стану на 2021 год. Сярэдні ўзрост Уганды ў 15 гадоў ёсьць найніжэйшым у сьвеце. Краіна займае пятае месца ў сьвеце паводле паказчыку сумарнай нараджальнасьці — 5,97 дзяцей, народжаных на жанчыну, паводле зьвестак на 2014 год. Асноўнымі этнічнымі групамі на поўдні краіны ёсьць [[ганда]], [[сога]], [[ньёра]], [[нколе]] і [[тоора]]. На поўначы краіны большасьць фармуюць [[аколі]], лянго і [[карамаджонг]]. Ва Ўгандзе налічвалася каля 80 тысяч [[індыйцы|індыйцаў]] да моманту, калі ў 1972 годзе [[Ідзі Амін]] запатрабаваў выгнаць іх з краіны, што скараціла азіяцкае насельніцтва Ўганды да 7 тысяч чалавек. Аднак многія з індыйцаў вярнуліся ва Ўганду пасьля зрынаньня з пасады прэзыдэнта Аміна ў 1979 годзе. Каля 90 адсоткаў з угандзкіх індзыйцаў пражываюць у [[Кампала|Кампале]]<ref> [https://web.archive.org/web/20100611120407/http://www.independent.co.uk/news/world/africa/uganda-return-of-the-exiles-504325.html «Uganda: Return of the exiles»]. Independent.</ref>.

Паводле стану на лістапад 2018 году ва Ўгандзе налічвалася больш за 1,1 мільёнаў уцекачоў<ref name="UNHCR">[https://web.archive.org/web/20180827220904/http://ugandarefugees.org/en/country/uga/ «Uganda Comprehensive Refugee Response Portal»]. Operational Data Portal.</ref>. Большасьць зь іх паходзіць з суседніх краінаў, у прыватнасьці з [[Паўднёвы Судан|Паўднёвага Судану]] (68,0%) і [[Дэмакратычная Рэспубліка Конга|Дэмакратычнай Рэспубліцы Конга]] (24,6%)<ref name="UNHCR"/>.

=== Мовы ===
[[Суахілі]], шырока выкарыставаная мова ў рэгіёне [[Вялікія Афрыканскія азёры|Вялікіх Афрыканскіх азёраў]], была зацьверджана ў якасьці другой афіцыйнай нацыянальнай мовай краіны ў 2005 годзе. [[Ангельская мова]] да таго часу была адзінай афіцыйнай мовай да ўнясеньня паправак у канстытуцыю ў 2005 годзе. Не зважаючы на тое, што суахілі не карыстаецца перавагай насельніцтвам, якое размаўляе на [[банту]] на поўдні і паўднёвым захадзе краіны, суахілі ёсьць важнай міжэтнічнай мовай зносінаў у паўночных рэгіёнах. Яна таксама шырока выкарыстоўваецца ў паліцыі і войску, бо традыцыйна большасьць прадстаўнікоў сілавога блёку паходзіць з поўначы краіны, яшчэ з часоў каляніяльнага пэрыяду.

=== Рэлігія ===
Паводле веравызнаньню найвялікшымі рэлігійнымі групамі ёсьць [[каталіцтва|каталікі]] (33%) і [[пратэстанцтва|пратэстанты]]. [[паганства|Паганцы]] складаюць 18% насельніцтва краіны, а чацьвёртай рэлігійнай групай ёсьць [[іслам|мусульмане]] (16%).

== Культура ==
[[Файл:Cultural celebrations resumed with the end of the LRA conflict in Northern Uganda (7269658432).jpg|значак|Сьвяткаваньні ў паўночнай Угандзе.]]
Празь вялікую колькасьць розных народнасьцяў і грамадаў культура ва Ўгандзе ёсьць вельмі разнастайнай. Многія ўгандыйцы з азіяцкага паходжаньня, у асноўным зь [[Індыя|Індыі]], якія былі высланыя падчас рэжыму [[Ідзі Амін]]а, вярнуліся потым ва Уганду<ref>Lorch, Donatella (22 March 1993). [https://www.nytimes.com/1993/03/22/world/kampala-journal-cast-out-once-asians-return-uganda-is-home.html «Kampala Journal; Cast Out Once, Asians Return: Uganda Is Home»]. The New York Times.</ref>.

=== Спорт ===
[[Футбол]] ёсьць нацыянальным відам спорту ва Ўгандзе. [[Зборная Ўганды па футболе]] мае мянушку «жураўлі» і знаходзіцца пад кантролем [[Фэдэрацыя футбольных асацыяцыяў Уганды|Фэдэрацыі футбольных асацыяцыяў Уганды]]. Яны ніколі не кваліфікаваліся на фінал чэмпіянату сьвету па футболе. Іхным найлепшым вынікам было другое месца на турніры [[Кубак афрыканскіх нацыяў|Кубка афрыканскіх нацыяў]] у 1978 годзе. Па стане на 2020 год, Уганда на [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульнях]] здабыла ў агульнай складанасьці два залатыя, тры срэбраныя і два бронзавыя мэдалі, зь якіх чатыры былі ў [[бокс]]е і тры ў [[лёгкая атлетыка|лёгкай атлетыцы]]. Уганда ёсьць сталым удзельнікам [[Гульні Садружнасьці нацыяў|Гульняў Садружнасьці нацыяў]], дзе таксама здабывае мэдылі ў боксе і лёгкай атлетыцы. Сярод вядомых баксэраў краіны ўсіх часоў варта вылучыць [[Карнэліюс Боза-Эдўардс|Карнэліюса Боза-Эдўардса]], [[Джастын Джука|Джастына Джуку]], [[Аюб Калуле|Аюба Калуле]], [[Джон Мугабі|Джона Мугабі]], [[Эрыдадзі Мукванга|Эрыдадзі Муквангу]], [[Джозэф Нсубуга|Джозэфа Нсубугу]], [[Касым Ума|Касыма Уму]], [[Сэм Рукунда|Сэма Рукунду]] і [[Лео Рвабвога|Лео Рвабвогу]].

У лёгкай атлетыцы [[Джон Акій-Буа]] здабыў першы залаты алімпійскі мэдаль для Ўганды. На [[летнія Алімпійскія гульні 1972 году|летніх Алімпійскіх гульнях 1972 году]] ў [[Мюнхэн]]е ён перамог у [[бег зь перашкодамі|бегу зь перашкодамі]] на 400 мэтраў з сусьветным рэкордам у 47,82 сэкунды<ref>[https://www.worldathletics.org/news/news/uganda-to-remember-olympic-hurdler-john-akii «Uganda to remember Olympic hurdler John Akii Bua»]. World Athletics.</ref>. Бягун на 400 мэтраў [[Дэвіс Камога]] здабыў бронзавы мэдаль на [[летнія Алімпійскія гульні 1996 году|летніх Алімпійскіх гульнях 1996 году]] ў [[Атланта|Атланце]] і срэбраны мэдаль на чэмпіянаце сьвету 1997 году. [[Доркус Інзыкуру]] перамог у бегу зь перашкодамі на 3000 мэтраў на чэмпіянаце сьвету 2005 году і на Гульнях Садружнасьці нацыяў ў 2006 годзе. У [[крыкет|крыкеце]] гульцы з Уганды раней часткова камплектавалі дружыну Ўсходняй Афрыкі, якая кваліфікавалася на чэмпіянат сьвету па крыкеце 1975 году.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Партал|Афрыка}}
* [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/uganda/ Уганда]. The World Factbook.
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/country_profiles/1069166.stm Уганда]. BBC News.
* {{Curlie|Regional/Africa/Uganda}}

{{Краіны Афрыкі}}

[[Катэгорыя:Уганда| ]]