Прагляд крыніцы для Тахары

{{Этнас
|Назва           = Тахары
|Выява           = 
|Подпіс да выявы = 
|Колькасьць      = 
|Рэгіёны         = [[Тарымская западзіна]] (паўночны захад суч. [[Кітай|Кітаю]])
|Мовы            = [[тахарскія мовы|тахарскія]]
|Рэлігія         = [[будызм]], [[маніхейства]]
|Блізкія этнасы  = іншыя [[індаэўрапейскія народы]]
}}
[[Файл:QizilDonors.jpg|thumb|right|251пкс|Тахарскія ахвяравальнікі. Фрэска, VI ст. н.э., Кізільскія пячоры.]]
'''Таха́ры''' (таксама ''псэ́ўдатаха́ры'') — тэрмін у гістарыяграфіі, пад якім вядомыя індаэўрапейскамоўныя насельнікі аазісных местаў-дзяржаваў на паўночнай ускраіне Тарымскае западзіны, што ў сучасным [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскім]] аўтаномным раёне, паўночны захад [[Кітай|Кітаю]]. Размаўлялі на мовах, вядомых у лінгвістычнай і гістарычнай літаратуры пад аднайменным тэрмінам, якія належалі да індаэўрапейскае сям’і моваў і былі вядомыя дзякуючы пісьмовым помнікам пэрыяду [[6 стагодзьдзе|VI]]—[[8 стагодзьдзе|VIII]] стст. н.э., пасьля чаго былі выцесьненыя [[цюрскія мовы|цюрскімі]] дыялектамі старажытных уйгураў, якія ўварваліся ў рэгіён.

Тэрмін ''таха́ры'' замацаваўся ў літаратуры ў сучасным разуменьні прыкладна з канца [[19 стагодзьдзе|ХІХ]] ст., будучы запазычаным ад старажытнагрэцкага ''Τόχαροι'', пад якім, аднак, меўся на ўвазе іншы індаэўрапейскі этнас, які насяляў [[Бактрыя|Бактрыю]] (сучасныя заходні [[Таджыкістан]] і паўднёва-ўсходні [[Узбэкістан|Ўзбэкістан]]). Нягледзячы на памылковы характар падобнага атаясамліваньня, тэрмін стаўся трывалым у гістарычнай і лінгвістычнай літаратуры.

Шэраг дасьледчыкаў зьвязваюць тахараў з насельніцтвам Афанасьеўскай культуры (усходняя [[Сыбір]], 3500 — 2500 тыс. гг. да н.э.), г.зв. Тарымскімі муміямі (1800 гг. да н.э.) і вядомымі паводле кітайскіх хронікаў плямёнамі ''юэчжы'', большая частка якіх мігравала з захаду сучаснае правінцыі [[Ганьсу]] ў Бактрыю ў ІІ ст. да н.э., затым — на паўночны захад Індыйскага субкантынэнту, дзе імі было заснаванае [[Кушанскае царства]].

== Тэрміналёгія ==
Прыкладна напачатку [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст. у Тарымскай западзіне археолягамі былі зьдзейсьненыя адкрыцьці вялікага корпусу пісьмовых помнікаў, перадусім рукапісаў, якія ўтрымлівалі тэксты на дзьвюх генэтычна блізкіх, але раней невядомых мовах [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскага]] паходжаньня. Іншым тэкстам, знойдзеным на гэтай жа тэрыторыі, была будыйская праца на [[старажытнацюрская мова|старажытнацюрскай]] мове, каляфон (прадмова) якой уключаў згадваньне пра пераклад гэтага тэксту з санскрыту праз мову ''toxrï'', якую нямецкі ўсходазнаўца Фрыдрых Мюлер суаднёс зь невядомым маўленьнем новаадкрытых тэкстаў<ref name=ks>{{артыкул|аўтар=Todd B. Krause and Jonathan Slocum.|загаловак=Tocharian Online. Series Introduction|арыгінал=|спасылка=http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/tokol-0-X.html|аўтар выданьня=|выданьне=Linguistics Research Center. The College of Liberal Arts. UT Austin|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>.

Падчас сваіх дасьледаваньняў Мюлер прыйшоў да высновы пра мэтазгоднасьць зьвязваньня назвы ''toxrï'' са старажытнагрэцкім экзаэтнонімам Τόχαροι, згаданым у ІІ ст. да н.э. [[Пталемэй|Пталемэем]] і які датычыў апісаньняў [[Страбон]]а адных з [[скіфы|скіфскіх]] плямёнаў, якія ў сярэдзіне гэтага ж стагодзьдзя захапілі Грэка-Бактрыйскае царства. Кіруючыся ўласнымі меркаваньнямі, Мюлер акрэсьліў новаадкрытыя мовы тэрмінам ''тахарскія мовы'' ({{мова-de|Tocharisch|скарочана}}). Уласна старажытнагрэцкі тэрмін, запазычаны Мюлерам, меў [[індаіранскія мовы|індаіранскую]] этымалёгію (параўн. [[старажытнапэрсыдзкая мова|ст.-пэрс.]] ''tuxāri-'', [[хатанасацкая мова|хат.-сацк.]] ''ttahvāra'', [[санскрыт|санскр.]] ''tukhāra''), у сваю чаргу, значэньне старажытнагрэцкага Τόχαροι сучаснымі гісторыкамі часта асацыюецца з кітайскім тэрмінам ''юэчжы'', якім пазначаліся плямёны, што сталі заснавальнікамі Кушанскага царства і размаўлялі на бактрыйскай мове (або на іншых ўсходнеіранскіх паўночных дыялектах) — мове, якая таксама належала да індаэўрапейскае сям’і моваў, але, у адрозьненьне ад моваў Тарымскае западзіны, уваходзіла ў склад індаіранскае галіны і была роднасная дыялектам скіфаў<ref>{{Кніга|аўтар = Bertold Laufer.|частка = |загаловак = The Language of the Jue-chi or Indo-Scythi-ans|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Chicago|выдавецтва = |год = 1917|том = |старонкі = 14|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref name=mm>Mallory & Mair (2000), pp. 270–297.</ref><ref name=beckwith>{{Кніга|аўтар = Beckwith, Christopher.|частка = |загаловак = Empires of the Silk Road: A History of Central Asia from the Bronze Age to the Present|арыгінал = |спасылка = https://archive.org/details/EmpieresOfTheSilkRoad|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Princeton University Press|год = 2009|том = |старонкі = 380-383|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-691-15034-5|наклад = }}</ref>. Іншы індаэўрапейскі этнас Тарымскае западзіны ня меў падобнае саманазвы, азначэньне ''тахар'' было перанесенае на іх памылкова кітайскімі й індыйскімі аўтарамі, дзякуючы якім гэты этнас і вядомы пад тэрмінам ''тахары''. Такім чынам, тэрмін ''тахары'' ў больш дакладным дачыненьні дарэчны адносна этнасу індаіранскага паходжаньня, але ў сучасным, хоць і памылковым значэньні — у значэньні індаэўрапейскіх жыхароў Тарымскае западзіны, ён стаў трывалым у сучаснай літаратуры<ref name=ks/><ref>{{Кніга|аўтар = Mallory, J.P.; Adams, Douglas Q.|частка = |загаловак = Encyclopedia of Indo-European Culture|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Fitzroy Dearborn|год = 1997|том = |старонкі = 509|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Неіранскі народ, які нацяпер вядомы як ''тахары'', у мэтах адрозьненьня ад сапраўдных тахараў, таксама можа згадвацца як ''псэўдатахары''.

У адпаведнасьці з сучасна прынятым азначэньнем індаэўрапейскага насельніцтва Тарымскае западзіны, мовы, вядомыя паводле пісьмовых крыніцаў рэгіёну і якія прыпісваюцца гэтаму насельніцтву, вядомыя пад тэрмінам ''таха́рскія мовы''. Паасобку мовы вядомыя пад умоўнымі тэрмінамі ''тахарская А мова'' (або ''ўсходнетахарская'' ці ''турфанская'') і ''тахарская В мова'' (або ''заходнетахарская'' ці ''кучанская''). Паводле амэрыканскага археоляга Джэймза Мэлары з [[6 стагодзьдзе|VI]] па [[8 стагодзьдзе|VIII]] стст. н.э. саманазвай тахарскае В мовы меркавана быў прыметнік ''kuśiññe'' (літаральна ''кучанская'' або ''[мова] царства Кучы й Агні''), тахарскай А — ''ārśi'', якое гіпатэтычна можа мець значэньне «зіхатлівы, бліскучы», у прыватнасьці, тэксты на тахарскай А мове зьмяшчаюць выраз ''ārśi-käntwā'' («на мове Арсі»). Згодна з Дугласам Адамсам, у якасьці саманазвы тахараў выступала лексэма ''ākñi'' зь літаральным значэньнем памежных жыхароў або ўдзельнікаў выправаў. Францускі гісторык Бэрнар Сэржан прапаноўваў тэрмін ''аршы-кучанскія мовы'', пазьней замяніўшы яго на ''агні-кучанскія''<ref>{{Кніга|аўтар = Sergent, Bernard.|частка = |загаловак = Les Indo-Européens: Histoire, langues, mythes|арыгінал = |спасылка = |адказны = 2nd ed|выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = (2005) [1995]|том = |старонкі = 113-117|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

== Гісторыя ==
[[Файл:Andronovo culture.png|thumb|right|251пкс|Афанасьеўская (зялёны й хакі) і Андронаўская (аранжавым, чырвоным і ружовым) археалягічныя культуры.]]
У пісьмовых крыніцах тахары вядомыя з [[3 стагодзьдзе|ІІІ]] па [[8 стагодзьдзе|VIII]] стст. н.э.

На думку Дж. Мэлары і Віктара Мэйра носьбіты тахарскіх моваў засялілі тэрыторыі Тарымскае западзіны ў выніку міграцыяў са значна больш паўночных рэгіёнаў, дзе іхныя продкі, як лічыцца, складалі насельніцтва прадстаўнікоў Афанасьеўскае культуры. Дадзеная археалягічная культура адлюстроўвае генэтычныя сувязі зь іншымі індаэўрапейскімі культурамі, якія месьціліся ў стэпавых рэгіёнах [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]], якія пры гэтым існавалі раней за іншую індаэўрапейскую культуру Сярэдняй Азіі — Андронаўскую, якая заклала пачатак індаіранскім народам і існавала ў пэрыяд блізу ХХІ—Х стст. да н.э. Даандронаўскія культуры, імаверна, ізалявалі афанасьеўцаў ад лінгвістычных інавацыяў, якія былі ўласьцівыя індаіранцам, але адсутнічалі ў тахарскіх мовах (у прыватнасьці, ад [[сатэмізацыя|сатэмізацыі]] праіндаэўрапейскіх вэлярных, якая, для параўнаньня, адбылася таксама ў славянскіх мовах)<ref>Mallory & Mair (2000), pp. 260, 294–296, 314–318.</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Anthony, David W.|частка = |загаловак = The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World|арыгінал = |спасылка = http://books.google.com.ua/books?id=nLIufwC4szwC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s|адказны = |выданьне = |месца = Princeton, NJ|выдавецтва = Princeton University Press|год = 2007|том = |старонкі = 264-265|старонак = 568|сэрыя = |isbn = 978-0-691-05887-0|наклад = }}</ref>.

=== Тарымскія муміі ===
Прыкладна на 1800 гг. да н.э. прыпадаюць г.зв. тарымскія муміі, знаходжаньне якіх адбылося ў тым жа рэгіёне, дзе былі адшуканыя тэксты на тахарскіх мовах і фрэскі басэйну ракі Тарым (ІІІ—ІХ стст. н.э.). Абодва тыпы здабыткаў, хутчэй за ўсё, указваюць на індаэўрапейскі тып насельніцтва, зьяўляючыся сьведчаньнямі эўрапэоіднага насельніцтва з вачыма й валасамі сьветлае пігмэнтацыі. Тым ня менш, сувязь фрэсак і муміяў зьяўляецца недаведзенай.

У [[2008]] годзе паблізу Турфану былі знойдзеныя чарговыя рэшткі, якія належалі мужчыну. Як мяркуецца, астанкі належаць да прадстаўнікоў культуры Гушы, уласна астанкі былі пахаваныя з шэрагам паўсядзённых і культавых прадметаў ([[арфа]], лук, [[каноплі]]). Генэтычны аналіз і радыёвугляродны аналіз сьведчаць, што пахаваньне адбылося прыкладна ў VIII ст. да н.э. У выніку раскопак было адшукана прыкладна 500 магілаў, зь якіх толькі дзьве ўтрымлівалі каноплі, што навяло дасьледчыкаў на думку пра пахаваньне на гэтых месцах [[шаманізм|шаманаў]]. У [[2009]] годзе рэшткі трыццаці чалавек, знойдзеных у іншым раёне (г.зв. магільны комплекс Сяохэ) былі абсьледаваныя на Y-храмасому й мітахандрыяльную [[ДНК]], у выніку чаго дасьледчыкі прыйшлі да высновы пра пражываньне ў Тарымскай западзіне насельніцтва як заходняга, так і ўсходняга паходжаньня ўжо з раньняга [[Бронзавы век|Бронзавага веку]]. Людзі зь Сяохэ па матчынай лініі характарызуюцца пераважна ўсходнеазіяцкай гаплягрупай C і невялікімі дадаткамі паўднёвазаходнеазіяцкай H і заходнеазіяцкай K, тады як па бацькоўскай лініі адлюстраваная галоўным чынам заходнеэўразійская гаплягрупа R1a1a<ref>{{артыкул|аўтар=Hui Zhou.|загаловак=Evidence that a West-East admixed population lived in the Tarim Basin as early as the early Bronze Age|арыгінал=|спасылка=http://www.biomedcentral.com/1741-7007/8/15/abstract|аўтар выданьня=|выданьне=BMC Biology|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2010|выпуск=8|том=|нумар=15|старонкі=|isbn=}}</ref>.

=== Заняпад ===
У часы прыблізна [[6 стагодзьдзе|VI]]—[[7 стагодзьдзе|VII]] стст. н.э., будучы выцесьненымі з тэрыторыяў сучаснае [[Манголія|Манголіі]], у Тарымскую западзіну ўварваліся цюрскія плямёны. Прыкладна ў гэты ж час адзначаецца выхад з ужываньня тахарскае В мовы, тахарскае насельніцтва, як мяркуецца, зазнала асыміляцыю й легла ў аснову будучага цюрскага [[уйгуры|ўйгурскага]] этнасу. Хутчэй за ўсё, тахарская А мова вымерла яшчэ раней, але захоўвалася да цюрскага ўварваньня ў функцыі літургічнае мовы.

== Мова ==
[[Файл:Tocharian.JPG|thumb|right|251пкс|Драўляная таблічка з надпісам па-тахарску.]]
Зыходзячы з гістарычных крыніцаў, тахары Тарымскае западзіны размаўлялі на дзьвюх асобных, але блізкароднасных мовах індаэўрапейскага паходжаньня, якія не ўваходзілі ў склад індаіранскае галіны індаэўрапейскае сям’і і ўтваралі ўласную галіну — [[тахарскія мовы|тахарскую]]. У лінгвістычнай літаратуры тахарскія мовы могуць таксама ўпамінацца як дыялекты адзінае мовы. Асобныя тахарскія мовы вядомыя пад умоўнымі тэрмінамі ''тахарская А мова'' ды ''тахарская В мова''. На думку некаторых мовазнаўцаў сярод усіх індаэўрапейскіх моваў тахарскія мовы асабліва збліжаюцца з [[анаталійскія мовы|анаталійскімі]] мовамі: у фаналёгіі, гэта, напрыклад, адсутнасьць паляталізацыі, прысутная ў геаграфічна блізкіх тахарскім мовам індаіранскіх.

Тахарская мова А вызначалася перш за ўсё арэалам, які месьціўся на ўсходзе Тарымскае западзіны, у той час як тахарская В засьведчаная ў асноўным на захадзе рэгіёну. Некаторыя моўныя сьляды, існыя ў тэкстах на [[пракрыт|пракрыце]], складзеных у Тарымскай западзіне, ускосна сьведчаць пра наяўнасьць трэцяе тахарскае мовы, незафіксаванай ва ўласных пісьмовых помніках, гэтая мова вядомая пад умоўным тэрмінам ''тахарская С мова'' (або ''краранская''). Першыя сьведчаньні тахарскіх моваў адносяцца толькі да [[6 стагодзьдзе|VI]] ст. н.э., але ўскосныя сьведчаньні, напрыклад, розьніца між мовамі А і В і адсутнасьць рэштак тахарскіх моваў за межамі тахарскага арэалу дазваляюць лічыць, што гэтыя мовы існавалі ў паселішчах тахараў ужо напрыканцы І тыс. да н.э.

Асаблівасьцю тахарскіх моваў сярод іншых індаэўрапейскіх моваў усходняе часткі індаэўрапейскага арэалу была наяўнасьць у тахарскіх [[кентум]]ных рысаў, што адрозьнівала іх ад астатніх усходніх індаэўрапейскіх моваў, якія належалі да ізаглёсы сатэм. Адкрыцьцё тахарскіх моваў паклала канец ранейшым гіпотэзам, згодна зь якімі падзел індаэўрапейскіх моваў на мовы кентум і сатэм супадаў з дыфэрэнцыяцыяй захаду й усходу адпаведна.

Тахарская А мова, верагодна, у параўнаньні з тахарскай В раней выйшла з ужытку, што тлумачыцца больш ізаляваным, а значыць, больш абароненым разьмяшчэньнем арэалу тахарскае В мовы<ref>{{Кніга|аўтар = Winter, Werner.|частка = |загаловак = Tocharian|арыгінал = |спасылка = |адказны = Ramat, Anna Giacalone and Paolo Ramat (eds)|выданьне = The Indo-European languages|месца = London|выдавецтва = Routledge|год = 1998|том = |старонкі = 154-168|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Характар пісьмовага ўжываньня тахарскае А мовы ў літаратуры выключна на рэлігійную тэматыку сьведчыць на карысьць таго, што тахарская А мова пасьля свайго выміраньня працягвала функцыянаваньне як літургічная мова мясцовага [[будызм]]у, а тахарская В працягвала прымяняцца як жывая мова паўсядзённых зносінаў, пры гэтым на тэрыторыях носьбітаў тахарскае В мовы ў рэлігійным выкарыстаньні ўжываліся абедзьве мовы<ref>{{Кніга|аўтар = Kim, Ronald.|частка = |загаловак = Introduction to Tocharian|арыгінал = |спасылка = http://enlil.ff.cuni.cz/system/files/tocharian.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2012|том = |старонкі = 30|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Запісваліся сылябічным пісьмом, мадыфікацыяй сылябічнай індыйскай азбукі [[брагмі]]. Прынцып пісьма засноўваўся на тым, што кожны знак пазначаў камбінацыю тыпу Ca (дзе C — любы зычны), зьмяненьне галоснага або яго прыбраньне ажыцьцяўлялася пры даданьні дыякрытычных знакаў. Брагмі было занесенае дзякуючы культурным кантактам з індыйцамі (якія дадаткова паспрыялі зварачэньню ў будызм), тахары [[маніхейства|маніхейскага]] вызнаньня карысталі маніхейскае пісьмо.

== Культура ==
Тахары, пражываючы ў мясцовасьцях уздоўж [[Вялікі шоўкавы шлях|Вялікага шоўкавага шляху]], мелі кантакты з кітайцамі, пэрсамі, індусамі й плямёнамі цюрак. У І ст. н.э., дзякуючы кушанскім місіянэрам, якія прыйшлі з поўначы Індыі, тахары былі зварочаныя ў будызм, пасьля чаго тахары й кушаны, верагодна, адыгралі ролю ў распаўсюджваньні будызму ў Кітаі. Іншая частка тахараў вызнавала маніхейства<ref>{{артыкул|аўтар=Daniel C. Waugh.|загаловак=The Oases of the Northern Tarim Basin|арыгінал=|спасылка=http://depts.washington.edu/silkroad/exhibit/religion/buddhism/tarim/tarim.html|аўтар выданьня=|выданьне=UW Departments Web Server|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. Паводле зьвестак кітайскіх летапісцаў падчас кіраваньня кітайскага імпэратара [[Цынь Шыхуандзі]] побач з сапраўднымі тахарамі (то бок, юэчжы) суіснавалі псэўдатахары (то бок, этнас, вядомы цяпер як ''тахары''), якія актыўна ўзаемадзейнічалі зь першымі.

Элемэнты тахарскае культуры захоўваліся прынамсі да [[7 стагодзьдзе|VII]] ст. н.э., чаму спрыяла ізаляцыя пустэльняй Такла-Макан. Пазьней у рэгіён уварваліся цюрскія плямёны Манголіі, якія паступова асымілявалі тахараў і заклалі пачатак уйгурскаму этнасу.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = Baldi, Philip.|частка = |загаловак = An Introduction to the Indo-European Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Carbondale|выдавецтва = Southern Illinois University Press|год = 1983|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Barber, Elizabeth Wayland.|частка = |загаловак = The Mummies of Ürümchi|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Pan Books|год = 1999|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Beekes, Robert.|частка = |загаловак = Comparative Indo-European Linguistics: An Introduction|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Philadelphia|выдавецтва = John Benjamins|год = 1995|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Hemphill, Brian E. and J.P. Mallory.|частка = 125|загаловак = Horse-mounted invaders from the Russo-Kazakh steppe or agricultural colonists from Western Central Asia? A craniometric investigation of the Bronze Age settlement of Xinjiang|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = American Journal of Physical Anthropology|месца = |выдавецтва = |год = 2004|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Lane, George S.|частка = |загаловак = On the Interrelationship of the Tocharian Dialects|арыгінал = |спасылка = |адказны = eds. Henrik Birnbaum and Jaan Puhvel|выданьне = Ancient Indo-European Dialects|месца = Berkeley|выдавецтва = University of California Press|год = 1966|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Mallory, J. P.; Mair, Victor H.|частка = |загаловак = The Tarim Mummies: Ancient China and the Mystery of the Earliest Peoples from the West|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Thames & Hudson|год = 2000|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 0-500-05101-1|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Walter, Mariko Namba.|частка = 85|загаловак = Tocharian Buddhism in Kucha: Buddhism of Indo-European Centum Speakers in Chinese Turkestan before the 10th Century C.E|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Sino-Platonic Papers|месца = |выдавецтва = |год = 1998|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Xu, Wenkan.|частка = 23|загаловак = The Discovery of the Xinjiang Mummies and Studies of the Origin of the Tocharians|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = The Journal of Indo-European Studies|месца = |выдавецтва = Fall/Winter|год = 1995|том = 3 & 4|старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Xu, Wenkan.|частка = 9|загаловак = The Tokharians and Buddhism|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Studies in Central and East Asian Religions|месца = |выдавецтва = |год = 1996|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Yu Taishan.|частка = |загаловак = The Earliest Tocharians in China|арыгінал = |спасылка = |адказны = Victor H. Mair, Paula Roberts, Mark Swofford|выданьне = Sino-Platonic Papers|месца = Philadelphia, PA|выдавецтва = Department of East Asian Languages and Civilizations. University of Pennsylvania|год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.omniglot.com/writing/tocharian.htm Апісаньне тахарскае пісьмовасьці й збор некаторых тэматычных рэсурсаў]{{ref-en}}, Omniglot
* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/didact/idg/toch/tochbr.htm Поўнае апісаньне сымбаляў тахарскае пісьмовасьці]{{ref-en}}<small>,</small>{{ref-de}}, TITUS
* [http://www.wordgumbo.com/ie/cmp/toch.htm Пералік некаторых тахарскіх каранёў зь іх праіндаэўрапейскімі кагнатамі й значэньнем]{{ref-en}}, wordgumbo
* [https://web.archive.org/web/20031011101115/http://www.oxuscom.com/eyawtkat.htm Нарыс пра тахарскія мовы з апісаньнем гісторыі іх адкрыцьця, фаналёгіі, марфалёгіі, сынтаксісу, лексыкі й клясыфікацыі]{{ref-en}}, OXUS COMMUNICATIONS
* {{Кніга|аўтар = Douglas Q. Adams.|частка = |загаловак = A dictionary of Tocharian B|арыгінал = |спасылка = http://ieed.ullet.net/tochB.html|адказны = |выданьне = Leiden Studies in Indo-European 10|месца = Amsterdam – Atlanta|выдавецтва = Rodopi|год = 1999|том = |старонкі = xxxiv|старонак = 830|сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Žhivko Voynikov.|частка = |загаловак = Some ancient Chinese names in East Turkestan and Central Asia and the Tocharian question|арыгінал = |спасылка = http://www.bulgari-istoria-2010.com/booksBG/SOME%20ANCIENT%20CHINESE%20NAMES%20IN%20EAST%20TURKESTAN%20-%20final.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}

[[Катэгорыя:Індаэўрапейскія народы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Сіньцзяну]]