Прагляд крыніцы для Талін

{{Іншыя значэньні|Талін (неадназначнасьць)}}
{{Населены пункт/Эстонія
|Назва                          = Талін
|Статус                         = горад
|Назва ў родным склоне          = Таліну
|Арыгінальная назва             = Tallinn
|Герб                           = Tallinn wapen.svg
|Шырыня гербу                   = 
|Сьцяг                          = Flag of Tallinn.svg{{!}}border
|Шырыня сьцяга                  = 
|Гімн                           = 
|Дата заснаваньня               = 
|Першыя згадкі                  = 1154
|Статус з                       = 1248
|Магдэбурскае права             = 
|Былыя назвы                    = да 1219 — ''Калывань''<br />1219—1919 — ''Рэвэль''
|Былая назва                    = 
|Мясцовая назва                 = 
|Павет                          = [[Хар’юмаа|Хар’ю]]
|Муніцыпалітэт                  = 
|Воласьць                       = 
|Пасада кіраўніка               = 
|Кіраўнік                       = [[Тааві Аас]]
|Плошча                         = 159.2
|Крыніца плошчы                 = 
|Вышыня                         = 
|Унутраны падзел                = 
|Колькасьць насельніцтва        = 444206
|Год падліку колькасьці         = 2016
|Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref>[http://www.tallinn.ee/est/Tallinna-elanike-arv Tallinna elanike arv] {{ref-et}} Праверана 28 сакавіка 2016</ref>
|Шчыльнасьць насельніцтва       = 
|Год падліку шчыльнасьці        = 
|Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = 
|Год падліку колькасьці аглямэрацыі = 
|Крыніца колькасьці аглямэрацыі = 
|Этнічны склад насельніцтва     = {{згорнуты сьпіс
 |стыль рамкі = border: none; padding: 0;
 |загаловак = 
 |[[эстонцы]] (52,2%)
 |[[расейцы]] (38,6%)
 |[[украінцы]] (3,8%)
 |[[беларусы]] (2%)
 |[[фіны]] (0,6%)
 |[[жыды]] (0,4%)
 |[[татары]] (0,3%)
 |і іншыя
 }}
|Год падліку этнічнага складу   = 
|Нацыянальны склад насельніцтва = 
|Год падліку нацыянальнага складу = 
|Паштовы індэкс                 = 
|Паштовыя індэксы               = 
|Выява                          = 
|Апісаньне выявы                = 
|Шырата градусаў                = 59
|Шырата хвілінаў                = 26
|Шырата сэкундаў                = 14
|Даўгата градусаў               = 24
|Даўгата хвілінаў               = 44
|Даўгата сэкундаў               = 43
|Назва мапы                     = 
|Варыянт мапы                   = 
|Пазыцыя подпісу на мапе        = 
|Водступ подпісу на мапе        = 
|Сайт                           = [http://www.tallinn.ee www.tallinn.ee]
}}
'''Та́лін''' ({{мова-et|Tallinn}}) — сталіца і галоўны марскі порт [[Эстонія|Эстоніі]]. Ён разьмешчаны на ўсходнім узьбярэжжы [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]], на паўднёвым беразе [[Талінская затока|Талінскай затокі]] [[Фінскі заліў|Фінскага заліва]], у 80 км на поўдзень ад [[Хэльсынкі]], на ўсход ад [[Стакгольм]]а і на захад ад [[Санкт-Пецярбург]]у. З XIII стагодзьдзя па 1918 год і на кароткі час падчас нацысцкай акупацыі Эстоніі з 1941 па 1944 год, горад быў вядомы як Рэвэль<ref>[https://books.google.com/?id=aMEnNczUZLsC&dq=tallinn+reval World and Its Peoples, Volume 8 of Estonia, Latvia, Lithuania, and Poland]. Marshall Cavendish. 2010. p. 1069. ISBN 9780761478966.</ref>. Талін займае плошчу ў 159,2 км² і мае насельніцтва ў 444 215 чалавек. Прыкладна 33% ад агульнай колькасьці насельніцтва Эстоніі жыве ў Таліне.

Талін быў заснаваны ў 1248 годзе, але самыя раньнія чалавечыя паселішчы датуюцца 5000 гадоў таму, што робіць яго адным з найстарэйшых гарадоў Паўночнай Эўропы. У 1219 годзе пасьля пасьпяховага налёту на чале з каралём Даніі [[Вальдэмар II|Вальдэмарам II]] навакольлі былі захоплены данцамі, а затым пераходзіў пад скандынаўскі, нямецкі і расейскі кантроль. Дзякуючы свайму стратэгічнаму разьмяшчэньню, горад стаў буйным гандлёвым цэнтрам, асабліва з XIV да XVI стагодзьдзя, калі ён пашырыў свой уплыў у [[Ганзэйскі зьвяз|Ганзэйскім зьвязе]].

Стары горад Таліна зьяўляецца адным з найбольш добра захавалых сярэднявечных гарадоў Эўропы. Ён быў ўнесены ў [[сьпіс Сусьветнай спадчыны]] [[ЮНЭСКО]]. Талін зьяўляецца буйным палітычным, фінансавым, культурным і адукацыйным цэнтрам Эстоніі. Часьцяком яго называюць Сыліконавай далінай Эўропы, мае найбольшую колькасьць стартапаў на чалавека ў Эўропе і зьяўляецца радзімай многіх міжнародных кампаніяў, у тым ліку [[Skype]]. Талін быў культурнай сталіцай Эўропы ў 2011 годзе, разам з [[Турку]], што месьціцца ў Фінляндыі.

== Назва ==
[[Файл:Tallinn (town sign).jpg|зьлева|міні|Талін]]
Мяркуецца, што назва «Tallinn (a)» у [[эстонская мова|эстонскай мове]] ідзе ад словаў «taani linn» («дацкі град»), «tali linn» («зімовы град») або «talu linn» («дом, сядзіба-замак»). [[Корань]] «linna» азначае тое ж самае, што і расейскі «град» або нямецкі «burg» — напачатку значыла «[[крэпасьць]]», а цяпер выкарыстоўваецца для фармаваньня назваў гарадоў.

== Гаспадарка ==
Сваю галаўную сядзібу ў Таліне мела «[[Эстонская энэргія]]».

== Гісторыя ==
[[Файл:Danmarks flag 1219 Lorentzen.jpg|міні|зьлева|Дацкі сьцяг у небе пасьля [[Бітва пры Лінданісэ|бітвы пры Лінданісэ]] ў 1219 годзе]]
Паселішча, якое існавала на месцы цяперашняга Таліна, упершыню згадваецца ў 1154 годзе, у працы арабскага географа [[Аль-Ідрысі]] як ''Quoluwany'', які ахарактарызаваў яго як «маленькі горад, хутчэй падобны на цьвердзь», адзначыўшы пры гэтым вялікую [[гавань]]. У расейскіх летапісах крэпасьць згадваецца як Калыванаў.

У 1219 годзе захоплены датчанамі. «[[Кроніка Лівоніі Генрыха Латвійскага|Лівонская кроніка]]» [[Генрых Латвійскі|Генрыха Латвійскага]] абвяшчае, што летам 1219 г. вялікае войска пад камандаваньнем самога караля [[Вальдэмар ІІ|Вальдэмара II]] (''Waldemar II'') высадзіліся на бераг у зямлі Равала, і датчане «разьмясьціліся ў Лінданісе, які раней быў гарадзішчам раваласцаў, і разбурылі старыя гарадзішчы, і сталі іншае, новае будаваць».

Стаўшы дацкім, горад перажываў пастаянныя набегі эстаў і нямецкага [[Ордэн мечаносцаў|Ордэну мечаносцаў]], які да гэтага часу ўжо авалодаў тэрыторыямі сучаснай [[Латвія|Латвіі]] і сучаснай паўднёвай [[Эстонія|Эстоніі]].

У 1227 годзе Рэвэль быў захоплены мечаносцамі. У 1238—1346 гадох зноў належаў [[Данія|Даніі]]. У 1346 годзе [[Данія]] прадала сваю частку [[Эстляндыя|Эстляндыі]] [[Хохмайстар|вялікаму магістру]] [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]], які неўзабаве перадаў яе ландмайстэру Тэўтонскага ордэна ў [[Лівонія|Лівоніі]]. У 1347 годзе гораду Рэвэль былі пацьверджаны ягоныя прывілеі.

Пачатак XV — сярэдзіна XVI стагодзьдзя — залаты век старажытнага Рэвэлю: горад уваходзіў у склад [[Ганза|Ганзейскай лігі]] і граў важную ролю ў рэгіёне [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]. Эканамічны ўздым тых часоў спрыяў ня толькі грунтоўнаму ўмацаваньню межаў гораду, але таксама стварыў усе перадумовы для актыўнай творчасьці — стварэньня архітэктурных і мастацкіх каштоўнасьцяў. Аднак паслабленьне [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]] і эканамічны заняпад падчас [[Лівонская вайна|Лівонскай вайны]] прывялі да страты горадам былога значэньня.

У 1561—1710 гадох Рэвэль у складзе [[Швэцыя|Швэцыі]]. У гэты пэрыяд горад перажываў новы ўздым, пашырылася дзейнасьць талінскіх рамесьнікаў, зьявіліся першыя мануфактуры. Атрымаў распаўсюд рэфармацыйны рух. Вырасла колькасьць навучальных установаў, да канца швэдзкага пэрыяду большасьць мяшчанаў валодалі граматай. Зьявіліся друкарні. У 1637 годзе была выдадзена першая кніга на [[эстонская мова|эстонскай мове]].

[[Файл:Tallinn Vana Toomas 1530 (2009).JPG|міні|зьлева|Стары Тоомас лічыцца сымбалем і абаронцам гораду]]
У 1710 годзе падчас [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] горад быў заваяваны [[Расея]]й. 18 жніўня 1710 году да гораду падступілі расейскія войскі пад кіраўніцтвам генэрала Р. Х. Боўра і захапілі горад 30 верасьня 1710 году падчас аблогі актыўных баявых дзеяньняў не вялося. Да пачатку 1711 году ў горадзе памерла ад [[чума|чумы]] каля 15 тысячаў чалавек.

Пасьля заканчэньня [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікай Паўночнай вайны]] Рэвэль хутка чуняе, нягледзячы на тое, што галоўным цэнтрам [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] на [[Балтыка|Балтыцы]] пасьля [[Санкт-Пецярбург]]у стала [[Рыга]]. Да канца XIX стагодзьдзя пачалося бурнае разьвіцьцё рэвэльскай прамысловасьці, узрасло значэньне порту.

У 1918 годзе ў Рэвэлі была абвешчаная [[незалежнасьць]] [[Эстонія|Эстоніі]]. Аднак па ўмовах [[Берасьцейская мірная дамова|Берасьцейскай мірнай дамовы]] (артыкул IV) паміж [[Нямеччына]]й і [[Бальшавікі|бальшавікамі]], што прыйшлі ў 1917 годзе да ўлады ў [[Расея|Расеі]], краіна была акупаваная немцамі.

У 1919 годзе Рэвэль упершыню атрымаў сучасную эстонскую назву — Талін ({{мова-ee|Tallinn}}).

Падчас [[Вайна за незалежнасьць Эстоніі|Вызваленчай вайны 1918—1920 гадоў]] маладая Эстонская рэспубліка прыняла ўдзел у паходзе на [[Петраград]] белагвардзейскай Паўночна-Заходняй арміі — усяго 20 тысячаў штыкоў і шабляў: 17 500 расейцаў і 2,5 тысячы эстонцаў. Пасьля закулісных перамоваў з бальшавікамі з кастрычніка 1919 году (у разгар баёў за Петраград), паразы Паўночна-Заходняй арміі і інтэрнаваньня яе на тэрыторыі [[Эстонія|Эстоніі]], 2 лютага 1920 году была падпісаная [[Тартуская мірная дамова (расейска-эстонская)|Тартуская мірная дамова]] паміж [[РСФСР]] і [[Эстонія]]й — Талін стаў сталіцай дзяржавы, прызнанае ў гэты момант толькі ўрадам [[Савецкая Расея|Савецкай Расеі]].

З 1925 году афіцыйнай назвай гораду стала форма ''Tallinna''. У 1933 годзе была вернутая назва ''Tallinn''.

У пэрыяд незалежнасьці Талін разьвіваўся ў цэлым даволі пасьпяхова. Былі заснаваныя Талінскі пэдагагічны і Талінскі політэхнічны інстытуты, Акадэмія мастацтваў. Буйныя прадпрыемствы эпохі [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], арыентаваныя пераважна на расейскі рынак, у 1920-я гады былі альбо зачыненыя, альбо перапрафіляваныя. У пачатку 1920-х гадоў вялікае значэньне для гораду меў транзыт савецкіх грузаў, які ў 1924 годзе дасягнуў максымуму (346 тыс. тон), але пасьля падаўленьня паўстаньня эстонскіх камуністаў 1 сьнежня 1924 году аб’ём транзытных перавозак ужо ў наступным годзе скараціўся ў 2,6 разы, а да 1938 году да 1,6 тыс. тон. Зь сярэдзіны 1930-х гадоў пасьля выхаду з найцяжэйшага эканамічнага крызісу 1929—1933 гадоў пачаўся ўздым прамысловасьці.

У выніку падпісаньня сакрэтнага дадатковага пратаколу аб разьмежаваньні сфэраў інтарэсаў да [[Пакт Молатава-Рыбэнтропа|Дамовы пра ненапад]] паміж [[Нямеччына]]й і [[СССР]] ад 23 жніўня 1939 году ў тым ліку і [[Эстонія]] была аднесена да сфэры інтарэсаў [[СССР]]. 6 жніўня 1940 году [[Эстонія]] была далучана да [[СССР]], і Талін стаў сталіцай [[Эстонская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Эстонскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (ЭССР)]].

У гады [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] горад быў моцна разбураны. Савецкія войскі абаранялі Талін 23 дні — з 5 па 28 жніўня 1941 году, пасьля чаго вымушаны былі яго пакінуць 9, і 10 сакавіка 1944 году савецкая авіяцыя нанесла бомбавы ўдар па нямецкіх войсках, разьмешчаных у горадзе.

Вызвалены ад нямецкай акупацыі і акупаваны савецкімі войскамі 22 верасьня 1944 году падчас [[Талінская апэрацыя|Талінскай апэрацыі]]. 7 траўня 1984 году ўказам Прэзыдыюму [[Вярхоўны Савет СССР|Вярхоўнага Савету]] [[СССР]] «за мужнасьць і стойкасьць, праяўленыя працоўнымі гораду ў барацьбе зь нямецкімі захопнікамі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, посьпехі, дасягнутыя ў гаспадарчым і культурным будаўніцтве», Талін узнагароджаны [[Ордэн Айчыннай вайны|ордэнам Айчыннай вайны I ступені]].

[[Файл:EE-TLN-Endla street.JPG|міні|На вуліцах гораду]]
У 1988 годзе ў Таліне паўстаў першы ў [[СССР]] антыкамуністычны грамадзка-палітычны рух [[Народны фронт]]. З 1991 году, пасьля распаду [[СССР]] і па сапраўдны момант Талін — сталіца незалежнай дзяржавы [[Эстонія]]. У 1997 годзе гістарычная частка Таліна — [[Старое места (Талін)|Старое места]] — быў уключаны ў [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|сьпіс Сусьветнай спадчыны]] [[ЮНЭСКО]].

== Адукацыя ==
У Таліне маюцца 3 [[унівэрсытэт]]ы і некалькі вышэйшых школаў.

Унівэрсытэты Таліну:
* [[Талінскі тэхнічны ўнівэрсытэт]]
* [[Талінскі ўнівэрсытэт]]
* Міжнародны ўнівэрсытэт Audentes

Вышэйшыя школы:
* Эстонская вышэйшая камэрцыйная школа (''Estonian Business School'')
* Эстонская акадэмія музыкі і тэатру
* Эстонская акадэмія мастацтваў
* Эстонская марская акадэмія
* Акадэмія ўнутранай абароны МУС Эстоніі
* Вышэйшая школа Майнора
* Эўраакадэмія
* Талінская вышэйшая тэхнічная школа
* Акадэмія Норд
* Талінскі каледж інфармацыйных тэхналёґіяў
* Талінская школа эканомікі

== Спорт ==
У Таліне базуюцца футбольныя клюбы: «[[Аякс Талін|Аякс]]», «[[Флёра Талін|Флёра]]», «[[Левадыя Талін|Левадыя]]».

== Насельніцтва ==
Насельніцтва Таліну налічвае 440 тыс. чалавек (ацэнка на сакавік 2016). Па стане на лістапад 2006 году ў Таліне пражывала 399 180 зарэгістраваных жыхароў, у 2012 годзе — адпаведна 417 741 чалавек.

== Транспарт ==
За арганізацыю грамадзкага транспарту ў Таліне адказвае Талінскі дэпартамэнт транспарту. У горадзе дзейнічаюць сыстэмы [[аўтобус|аўтобуснага паведамленьня]] (57 маршрутаў), [[трамвай]]нага (4 маршруты) і [[тралейбус]]нага (8 маршрутаў), якія злучаюць усе часткі гораду і найбліжэйшыя навакольлі. Аплата вырабляецца з дапамогай прадаплочаных квіткоў, якія можна купіць у кіёсках ці ў вадзіцеля (даражэй).

З 2004 году, уладальнікі эстонскай ID-карткі могуць набываць [[электронны квіток]], выкарыстоўваючы [[інтэрнэт]], [[тэлефон]], [[банкамат]]ы або за [[гатоўка|гатоўку]].

Зь першага студзеня 2013 году праезд у аўтобусах, тралейбусах і трамваях для зарэгістраваных жыхароў гораду — бясплатны. Жыхары ўсё роўна павінныя набываць бясплатны электронны квіток. Такі квіток існуе ці то ў выглядзе адмысловай транспартнай плястыкавай карткі, альбо можа быць прывязаны да іншае карткі, што дазваляе бескантактную валідацыю — напрыклад, ISIC.

Паромны рух, які злучае Талін і [[Хэльсынкі]], дазволіў жыхарам абедзьвюх гарадоў выпраўляцца па танныя закупкі, што прывяло да зьяўленьня такога азначэньня, як [[Тальсынкі]].

== Інфармацыя для турыстаў ==
[[Файл:Tallinn asv2022-04 img10 StOlaf Church.jpg|250пкс|міні|Панарама Таліну]]
На 2012 г. захавалася каля 2 км [[Талінскі гарадзкі мур|гарадзкіх муроў]] зь 50 [[вежа]]мі, якіх на пачатак 16-га ст. было 3 км<ref>{{Артыкул|аўтар=Ларыса Цімошык.|загаловак=Вокны Эўропы эстонскага гатунку|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=97192|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=17 траўня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-05-17 92 (27207)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/97210/17may-5.indd.pdf 5]|issn=1990-763x}}</ref>.
 
* [[Старое места (Талін)|Стары горад]]
* [[Сабор Аляксандра Неўскага (Талін)|Сабор Аляксандра Неўскага]]
* [[Царква сьвятога Мікалая Цудатворцы (Талін)|Мікольская царква]]
* [[Домскі сабор (Талін)|Домскі сабор]]
* [[Царква Нігулістэ]]
* [[Царква Олевістэ]]
* [[Манастыр сьвятой Біргіты|Дамініканскі манастыр]]
* Шматлікія музэі
* [[Талінскі заапарк|Заапарк]]
* [[Талінскі батанічны сад|Батанічны сад]]
* парк [[Кадрыёрг]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.tallinn.ee Афіцыйная старонка]{{ref-ee}}
* [https://web.archive.org/web/20160518045605/http://34travel.by/post/tallinn Талін — гайд ад 34travel.by]{{ref-ru}}
* [http://www.tallinn.info Фотагалерэя]{{ref-en}}

{{Славутасьці Таліну}}
{{Навігацыйная група
|назоў = Талін у сучасным [[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Эстоніі|адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзеле]] [[Эстонія|Эстоніі]]
|стыль_назова = background-color: {{Колер|Эстонія}};
|Гарады Эстоніі
|Хар’юмаа
}}

[[Катэгорыя:Талін| ]]