Прагляд крыніцы для Рэформа беларускага правапісу 1933 году

'''Рэфо́рма белару́скага пра́вапісу 1933 го́ду''' — штучнае, ненатуральнае і прымусовае<ref name="Plotnikau-88">{{Літаратура/Беларуская мова. Лінгвістычны кампэдыюм|к}} С. 88.</ref> набліжэньне [[Беларуская мова|беларускай]] [[Моўная норма|моўнай нормы]] да [[Расейская мова|расейскай]] паводле праекту [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіі]] [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]], праведзенае пастановай [[Савет народных камісараў Беларускай ССР|Саўнаркаму БССР]]{{Заўвага|Апублікаваная 26 жніўня 1933 году}} ва ўмовах [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|жорсткага тэрору савецкіх уладаў]] без грамадзкага і навуковага абмеркаваньня. Разглядаецца як адзін з захадаў [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі Беларусі]], якая праводзілася ў двух асноўных кірунках: па-першае, бесьперапыннай русіфікацыі дазволенай да ўжытку беларускай мовы і, па-другое, сыстэматычнага выцісканьня з ўжытку гэтай русіфікаванай мовы і замены яе расейскай мовай<ref name="Barsceuskaja-167-168">{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 167—168.</ref>.

Галоўным наступствам палітычнай рэформы стала зьяўленьне двух правапісаў (шырэй — стандартаў або нормаў) беларускай мовы, адзін зь якіх — [[наркамаўка]] — пачаў афіцыйна выкарыстоўвацца ў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкім Саюзе]]{{Заўвага|Уведзены збор правілаў [[Граматыка|граматыкі]] выйшаў з друку ў 1934 годзе і дзеяў да 1959 году}}, а другі — [[Беларускі клясычны правапіс|традыцыйны клясычны правапіс]] — працягваў ужывацца [[Беларусы|беларусамі]] па-за межамі СССР.

== Палітычны праект рэформы беларускага правапісу ==
Нягледзячы на заўважны [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыйны]] ўхіл [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|акадэмічнага праекту 1933 году]], ён не задаволіў кіраўніцтва СССР праз занадтую памяркоўнасьць у справе набліжэньня беларускай мовы да расейскай<ref name=klimaw-2004>[[Ігар Клімаў|Клімаў І.]] [https://web.archive.org/web/20131217215848/http://mab.org.by/materyjaly/publikacyi/dva-standarty-bielaruskaj-litaraturnaj-movy Два стандарты беларускай літаратурнай мовы. — 2004] // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). Магілёў, ГА МТ «Брама».</ref>. Да таго ж, новы этап змаганьня зь беларускім нацыяналізмам задаў артыкул «Под фальшиво-национальным флагом», надрукаваны 3 лютага 1933 году ў маскоўскай газэце «[[Правда]]». Спэцыяльны карэспандэнт выданьня А. Давідзюк паведаміў зь Менску<ref name="Sauka-2-15">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 15.</ref>:
{{Цытата|Размова ідзе аб актывізацыі буржуазных нацыяналістаў у Беларусі, аб палітычнай існасьці іх выступаў, якія адлюстроўваюць супраціў мерапрыемствам пралетарскай дзяржавы з боку кулацтва, якое гіне.
{{Арыгінал|ru|Речь идет об активизации буржуазных националистов в Белоруссии, о политической сущности их выступлений, отражающих сопротивление мероприятиям пролетарского государства со стороны гибнущего кулачества.|Газета «Правда», 3 февраля 1933 г.}}
}}

Адразу па гэтай публікацыі Акадэмічны праект пасьпешліва разгледзелі і абмеркавалі ў Наркамаце асьветы пад кіраўніцтвам новапрызначанага (замест рэпрэсаванага) народнага камісара, [[Аляксандар Чарнушэвіч|Аляксандра Чарнушэвіча]], Пэдагагічным інстытуце, розных савецкіх і партыйных арганізацыях. У выніку чаго да дакумэнту дадалі выразна русіфікацыйныя прапановы, што мела сьведчыць пра ляяльнасьць, «правільную ідэалягічную арыентацыю» і стваральнікаў, і абмеркавальнікаў Праекту. Але нягледзячы на гэта, дакумэнт цалкам перапрацавалі<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 15—16.</ref>.

5 траўня [[ЦК КПБ|ЦК КП(б)Б]] стварыла адмысловую [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|«'''Палітычную камісію для перагляду руска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы'''»]]<ref>{{Кніга|аўтар = [[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]], [[Ганна Кулеш|Кулеш Г.]]|загаловак = Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918―1941: хрэстаматыя для студэнтаў філалагічнага факультэта: у 2 ч|месца = {{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|год = 2008|том = 2|старонкі = 156|старонак = 258|isbn = 978-985-485-881-4|наклад = 200}}</ref>. Паказальна, што ў склад камісіі не ўвайшоў ніводны лінгвіст, а ейнымі сябрамі сталі пераважна палітыкі<ref name="Sauka-2-16">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 16.</ref>.

Ужо да 21 ліпеня выйшла пастанова Бюро ЦК КП(б)Б, якая сьведчыла пра сканчэньне працы над праектам рэформы: «Згадзіцца з прапановай т. Чарнушэвіча аб перасылцы проэктаў новага беларускага правапісу на разгляд культпропа ЦК УсеКП(б)»<ref name="hrest">{{Кніга|аўтар = [[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]], [[Ганна Кулеш|Кулеш Г.]]|загаловак = Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918―1941: хрэстаматыя для студэнтаў філалагічнага факультэта: у 2 ч|месца = {{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|год = 2008|том = 2|старонкі = 168|старонак = 258|isbn = 978-985-485-881-4|наклад = 200}}</ref>. 26 жніўня дакумэнт сваёй пастановай зацьвердзіў [[Саўнаркам БССР]], а 27 жніўня — беларускі ЦК. Такім чынам, прыняцьце праекту адбылося ў загадным парадку без папярэдняй публікацыі і грамадзкага абмеркаваньня<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 16—17.</ref>.

Пастанова мела назву — «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», аднак у сапраўднасьці артаграфічныя зьмены не прынесьлі спрашчэньня. Некаторыя з уведзеных рэформаю правілаў прапаноўвалася зьмяніць ужо ў наступных правапісных праектах (1939 і 1951 гады), і гэта зрабілі практычна адразу ж у выніку зьмены палітычнага рэжыму — па «разьвянчаньні культу асобы» (1956 год)<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17—18.</ref>.

Дакумэнт пераняў усе прапановы Акадэмічнага праекту 1933 году, якія прадугледжвалі збліжэньне з расейскаю моваю. Пры гэтым тэхнічная падрыхтоўка адпаведнай часткі дакумэнту значна лепшая за наваствораныя разьдзелы, у якіх сустракаюцца шматлікія супярэчнасьці, фактычныя й мэтадалягічныя памылкі ды недагляды<ref name="Sauka-2-18-19">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 18—19.</ref>.

== Існасьць зьменаў ==
Збор складаўся з 84 правілаў граматыкі. Асноўныя адрозьненьні парэформавага правапісу ([[наркамаўка|наркамаўкі]]) ад дарэформавага ([[Тарашкевіца|тарашкевіцы]]):

{| class="wikitable" cellspacing="1" cellpadding="3" style="width: 800px; margin: 0 0 1em 0; border: solid darkgray; border-width: 1px 1px 1px 1px; font-size: 90%; background-color: #fff;"

|- bgcolor={{Колер|Беларусь}} align="center"

| width="270px" | '''Зьмены ў беларускім правапісе <br />(па пераглядзе праекту 1933 году адмысловай [[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы|Палітычнай камісіяй]])''' || width="265px" | '''[[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1930 году|Акадэмічны праект 1930 году]]''' || width="265px" | '''[[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|Акадэмічны праект 1933 году]] <br />(да перагляду Палітычнай камісіяй)'''

|-style="background:#EEEEEE;" align="center"

| colspan="3" | ''' Зьмены ў перадачы пазычаньняў'''

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| 1. Перадача складоў [л’а], [л’о], [л’у]) празь цьвёрдае «л». (''напрыклад'': манал'''о'''г замест манал'''ё'''г) || rowspan="4" | [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Захоўваліся існыя правілы. || rowspan="2" | [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Аўтары праекту характаразуюць гэтыя прапановы, як «вялікадзяржаўніцкія», «уласьцівыя расейскаму вымаўленьню»<ref name="praekt-33">[http://andrejczyk.blogspot.com/2006/03/1933.html Прадмова] // Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году</ref>.

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| 2. Зьмякчэньне зычных [з], [с], [б], [п], [в], [ф], [м], [н] перад галосным [е] (''напрыклад'': каап'''е'''рацыя, фан'''е'''тыка замест каап'''э'''рацыя, фан'''э'''тыка)

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| 3. Замена спалучэньняў -тар, -дар на -тр, -др на канцы словаў (''напрыклад'': лі'''тр''', цэн'''тр''' замест лі'''тар''', цэн'''тар''') || [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Захоўваліся існыя правілы.

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| 4. Перадача літары «θ» у грэцызмах праз «ф» або «т» у залежнасьці ад правілаў расейскай мовы (мі'''ф''', ка'''ф'''едра замест мі'''т''', ка'''т'''эдра) || [[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] Гэты захад мусіў адпавядаць агучанаму партыйным кіраўніцтвам патрабаваньню «па замацаваньні расейскай мовы як пасярэдніка для пазычаньняў з трэціх моваў»<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1к}} С. 21.</ref>

|-style="background:#EEEEEE;" align="center"

| colspan="3" | ''' Зьмены ў артаграфіі ўласнабеларускіх словаў'''

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| 1. Скасаваньне пазначэньня асыміляцыйнага зьмякчэньня зычных [з], [с], [ц] (''напрыклад'': (свет, след замест с'''ь'''вет, с'''ь'''лед)|| [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] [[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] Гэтая прапанова зьявілася толькі ў карэктуры (г. зн. па згортваньні палітыкі беларусізацыі — і гвалтоўнага адхіленьня ад кіраваньня праектам акадэміка [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]], які выступаў катэгарычна супраць яе прыняцьця. Таксама супраць гэтай прапановы быў [[Янка Купала]]<ref name="Sauka-1-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1к}} С. 17.</ref>|| [[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] Аўтары абгрунтоўваюць прыняцьцё гэтай прапановы «палягчэньнем і эканоміяй для паліграфічнай справы»<ref name="praekt-33"/>.

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| 2. Скасаваньне напісаньня мяккага знаку паміж падоўжанымі зычнымі [з], [с], [ц], [н], [л] (''напрыклад'': насе'''нн'''е, га'''лл'''ё, '''зз'''яе, ры'''зз'''ё, кало'''сс'''е, су'''ддз'''я, жы'''цц'''ё замест насе'''ньн'''е, га'''льл'''ё, '''зьз'''яе, ры'''зьз'''ё, кало'''сьс'''е, су'''дзьдз'''я, жы'''цьц'''ё) || [[Файл:Symbol support vote.svg|15пкс]] Камісія прыняла гэтую прапанову як кампрамісны варыянт — пры ўмове захаваньня пазначэньня мяккасьці ўва ўсіх астатніх выпадках<ref name="Sauka-1-17"/>. || [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Прапаноўвалася сьцягненьне падвоеных зычных на манер заходнебеларускіх гаворак (''напрыклад'': насе'''н'''е, га'''л'''ё, '''з'''яе, ры'''з'''ё, кало'''с'''е, су'''дз'''я, жы'''ц'''ё)

|-style="background:#FAFAFA;" align="left"

| 3. Увядзеньне нязьменнага напісаньня часьціцы і прыназоўніка «не» (''напрыклад'': б'''е'''з нас, н'''е''' руш замест б'''я'''з нас, н'''я''' руш) || [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Захоўваліся існыя правілы<ref name="Sauka-1-16">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1к}} С. 16.</ref><ref>{{Кніга|загаловак =Беларускі правапіс (проект) / Апрацаваны Правапіснай Камісіяй Беларускае Акадэміі Навук|месца =Менск|год = 1930|старонкі = 12}}</ref> || [[Файл:Symbol oppose vote.svg|15пкс]] Захоўваліся існыя правілы.

|}

Апроч гэтага:
# Рэглямантаваўся правапіс уласных імёнаў, адбывавалася адступленьне ад народнага іменаслову, калі замест народных формаў пачыналі ўжывацца кананічныя імёны [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]], прынятыя ў расейскай мове (напрыклад: ''Юрый'' замест ''Юрка'', ''Юры'', ''Юра'', ''Юрась'').
# У марфалёгіі рэглямантаваны правапіс канчаткаў '''-а/-у''' ў родным склоне, перавага надавалася канчатку '''-а''', як у расейскай мове, а не народнаму '''-у'''. На манер расейскай мовы ўніфікавалася напісаньне канчаткаў назоўнікаў у давальным і месным склонах.

Увогуле, у выніку [[Ператварэньне мовы|рэформы]] ў беларускую мову ўводзілася больш за 30 фанэтычных і марфалягічных асаблівасьцяў, уласьцівых расейскай мове<ref name="Barsceuskaja-169">{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 169.</ref>, якія былі чужымі і дагэтуль неўжыванымі ў беларускай мове і былі проста перанесеныя ў яе з расейскай<ref>{{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)|к}}</ref>.

Правапісная рэформа 1933 году закранула ня толькі [[Фанэтыка беларускае мовы|фанэтычныя]] і [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалягічныя]] асаблівасьці, але таксама і [[Лексыка|лексыку]] беларускае мовы. Так, напрыклад, калі дарэформавы «Расейска-беларускі слоўнік» С. Некрашэвіча і М. Байкова (1928) для перакладу расейскага слова «государство» прапаноўваў сынонімы «дзяржава», «гаспадарства», «панства», то парэформавы «[[Руска-беларускі слоўнік Александровіча|Руска-беларускі слоўнік]]» [[Андрэй Александровіч|Александровіча]] (1937) — толькі «дзяржава», тым жа словам перакладалася і расейскае «держава», эквівалентам расейскага «город» у першым слоўніку былі «места», «горад», а ў другім — толькі «горад»<ref name="Шыманскі">{{артыкул|аўтар=Шыманскі Д.|загаловак=Хто знішчыў беларускую мову?|аўтар выданьня=|выданьне=Дзедзіч|год=2003|нумар=5 (24)}}</ref>. У гэтым жа слоўніку ёсьць такія неўласьцівыя для беларускай мовы дзеепрыметнікавыя формы, як «забыўчывы», «неўстрашымы», «брадзячы». Падобную практыку працягнулі ў наступным «[[Руска-беларускі слоўнік (1953)|Руска-беларускім слоўніку]]» 1953 году, калі на першым месцы ставілася калька з расейскае мовы, а арыгінальнае беларускае слова, як правіла, за ёй<ref>{{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы|к}} С. 176.</ref>.

Пра мэтанакіраваную працу ў русіфікацыі беларускіх слоўнікаў сьведчыць апошні пункт (№ 27) Пастановы СНК «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу»:

{{Цытата|Даручыць Народнаму Камісарыяту Асьветы і Прэзыдыуму Беларускай Акадэміі Навук арганізаваць сыстэматычную навуковую працу па далейшым разьвіцьці і ўпарадкаваньні беларускага правапісу, усяе граматыкі і тэрміналёгіі, а таксама арганізаваць новае выданьне беларуска-рускіх слоўнікаў, вытраўляючы з беларускай мовы ўсялякія буржуазна-нацыяналістычныя плыні і скажэньні.|[http://pravapis.info/Change1933doc.html Пастанова Савету Народных Камісараў БССР «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу»], г. Менск, 26 жніўня 1933 г.}}

Тым часам рукапісы раней падрыхтаваных акадэмічных слоўнікаў савецкія ўлады загадалі зьнішчыць, сярод іх — шматтомны «Слоўнік жывой беларускай мовы», двухтомныя расейска-беларускі і беларуска-расейскі слоўнікі, польска-беларускі і беларуска-польскі, эспэранцка-беларускі і беларуска-эспэранцкі, латыска-беларускі, гістарычны і артаграфічны<ref name="Vojnic-1993">Войніч Я. Як бальшавікі рэфармавалі беларускую мову? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 67—68.</ref>.

Беспрынцыпнасьць рэфарматараў, а таксама іх тагачасную рыторыку добра адлюстроўвае наступная цытата<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 20.</ref>:

{{Цытата|Шмат нацдэмы нашкодзілі ў пытаннях «окання» ў словах іншамоўнага паходжання. Такія словы, як «кааперацыя, калгас, трактар» і іншыя, пісалі праз «о», матывуючы гэта правіла тым, што слова «калгас, кааперацыя» і другія не прыняты беларускай мовай, не ўвашлі ў быт, што яны па сваёй прыродзе чужыя беларускай мове. Што словы «калгас» і падобныя ім чужыя і варожыя нацдэмам, гэта зразумела, як і зразумела буржуазна-класавая «апрацоўка» правапіса нацдэмаўскімі «слупамі мовазнаўства».

''Улічваючы працэс асваення шырокімі працоўнымі масамі слоў іншамоўнага паходжання, мы абавязаны гэтыя словы перадаваць згодна іх вымаўлення, г. зн. праз «аканне», што ў пастанове СНК аб зменах у правапісе і праведзена.''

''Інтэрнацыянальна-рэволюцыйныя словы, словы, якія народжаны пролетарскай рэволюцыяй і якія ва ўсіх мовах сусвета пашырыліся вымаўленнем праз «о», і ў нашым новым правапісе гэтая рэволюцыйная якасць захована. Словы «комуна»… [далей — фактычна цытата з Дадаткаў да Пастановы-1933, пра які гл. ніжэй] — пішуцца і ў нас праз «о», г. зн. захоўваецца ў корані іх першакрыніца і гэтым мова ўздымаецца на новую вышэйшую ступень развіцця па шляху пролетарскага інтэрнацыяналізма''|[[Андрэй Александровіч]]| {{Кніга|частка =Класавая барацьба на мовазнаўчым фронце і рэформа правапіса беларускай мовы|загаловак =Пісьменнікі БССР аб рэформе правапісу беларускай мовы|месца =Менск|выдавецтва =Выд-ва БАН|год =1934|старонкі =21}}}}

Праз тры месяцы па прыняцьці першай «правапіснай» пастановы 3 сьнежня 1933 году, старшыня Саўнаркаму БССР [[Мікалай Галадзед]] падпісаў новую пастанову СНК «Дадаткі да пастановы СНК БССР „Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапіса“», якая выпраўляла памылкі ў жнівеньскім дакумэнце. На гэтым скончыўся першы этап палітычнай рэформы 1933 году<ref>{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 22.</ref>.

Такім парадкам, палітычная рэформа напраўду кіравалася на зьліцьцё народаў і культураў у адну культуру з адзінай мовай і адлюстравала ня столькі нацыянальную спэцыфіку [[Беларуская мова|беларускай мовы]], як асаблівасьці [[Расейская мова|расейскай мовы]], у адпаведнасьці зь якой праводзіліся зьмены артаграфічных і граматычных прынцыпаў і нават лексыкі беларускай мовы.

== Наступствы ==
{{Асноўны артыкул|Русіфікацыя Беларусі|Беларускі афіцыйны правапіс}}
[[Файл:Пратэст Беларускага навуковага таварыства супраць дэкрэту Саўнаркаму аб рэформе беларускага правапісу 1933 году.jpg|220пкс|значак|Першая старонка Пратэсту [[Беларускае навуковае таварыства (1918)|Беларускага навуковага таварыства]] ў Вільні супраць дэкрэту [[Саўнаркам БССР|Саўнаркаму]] аб рэформе беларускага правапісу]]

Беларусы за межамі [[СССР]], у першую чаргу ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], а таксама беларускія цэнтры ў [[Латвія|Латвіі]], [[Прага|Празе]] і [[Бэрлін]]е не прынялі ўведзеных у беларускую мову зьменаў<ref name="klimaw-2004" />. У прыватнасьці, [[Беларускае навуковае таварыства (1918)|Беларускае навуковае таварыства]] ў [[Вільня|Вільні]] на сваім надзвычайным паседжаньні 31 кастрычніка 1933 году прыняло рэзалюцыю супраць рэформы, дзе зазначыла ейную русіфікацыйную скіраванасьць і кволы навуковы фундамэнт.

Сярод прычынаў непрыняцьця палітычнай рэформы 1933 году былі наступныя:
* Перад рэформай праводзіліся ўзмоцненыя [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|сталінскія чысткі і рэпрэсіі]] ў асяродку беларускай інтэлігенцыі<ref name="klimaw-2004" /><ref name="pa">{{Кніга|аўтар =Потехина Е. А.|частка =Обучение белорусскому языку в условиях белорусско-белорусского двуязычия (проблемы обучения белорусскому языку как иностранному)|загаловак =Исследование славянских языков и литератур в высшей школе: достижения и перспективы: Информационные материалы и тезисы докладов международной научной конференции|адказны =Под ред. В. П. Гудкова, А. Г. Машковой, С. С. Скорвида|месца =М.|выдавецтва =Филологический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова|год =2003|старонкі =170—173}}</ref>.
* Праект рэформы распрацавала адмысловая «[[Палітычная камісія для перагляду расейска-беларускага слоўніка і новых правілаў правапісу беларускай мовы]]», у склад якой не ўвайшоў ні адзін лінгвіст<ref name="hrest"/>. Як зазначаюць сучасныя беларускія філёлягі, складальнікі збору правілаў кіраваліся ў першую чаргу палітычнымі, а не філялягічнымі матывамі<ref name="Plotnikau-88"/>.
* Зацьверджаньне праекту правёў Савет народных камісараў БССР без грамадзкага абмеркаваньня<ref name="Sauka-2-17">{{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2к}} С. 17.</ref><ref name="klimaw-2004"/>.
* Рэформа праводзілася ва ўмовах жорсткага тэрору. Так, філёляг [[Сяргей Запрудзкі]] зазначае:
{{Цытата|Пастанова СНК сімвалізавала для сучаснікаў неадхільную волю наблізіць беларускую мову да расійскай „любой цаной“<ref>{{артыкул|аўтар=[[Сяргей Запрудзкі|Запрудскі С.]]|загаловак=Беларуская мова ў яе кантактах з расійскай: у цісках аднімальнага білінгвізму|выданьне=Lětopis|год=2003|том=50|нумар=1|старонкі=81}}</ref>.}}
* Беларускія філёлягі і гісторыкі зьвяртаюць увагу на тое, што рэформа штучна<ref name="Plotnikau-88"/><ref name="panou">{{Літаратура/Матэрыялы па гісторыі Беларусі (2003)|к}} С. 254.</ref><ref>{{Кніга|аўтар =[[Леанід Лыч|Лыч Л.]]|загаловак =Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект|спасылка =https://kamunikat.org/?pubid=10842|месца ={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва =Навука і тэхніка|год =1993|isbn =5-343-01453-4}}</ref><ref>Мова мяняецца, бо жывая! // [[Звязда]]. 8 верасьня 2009 г.</ref> наблізіла беларускую мову да расейскай. [[Зьміцер Саўка]] адзначае, што палітычная камісія, якая праводзіла рэформу, узяла з [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году|акадэмічнага праекту рэформы беларускага правапісу 1933 году]], распрацаванага раней, усе пункты, што прадугледжвалі менавіта збліжэньне з расейскай мовай, а астатнія альбо кардынальна перапрацавала ў бок набліжэньня да нормаў расейскай мовы, альбо ўвогуле не ўзяла да разгляду<ref name="Sauka-2-18-19"/>. Кандыдат філялягічных навук [[Ігар Клімаў]] піша:
{{Цытата|Бальшавіцкая дзяржава, якая ўпершыню ў гісторыі ажыцьцяўляла экспэрымэнт па стварэньні новага грамадзтва і новага чалавека, разглядала і мову як аб’ект адмысловых маніпуляцыяў, накіраваных на дасягненьне пэўных, зусім не лінгвістычных мэтаў. Важным кірункам такіх маніпуляцыяў з 1930 году было замацаваньне расейскага ўплыву ў нормах літаратурных моваў іншых народаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]]. Гэта падвышала культурную гамагеннасьць сярод народаў савецкай імпэрыі, прыглушала іх памкненьні да сэпаратызму, спрыяла іх культурнай і моўнай асыміляцыі. Ахвярай такой палітыкі з 1930-х гадоў зрабілася і беларуская мова. Яе далейшае разьвіцьцё адбывалася не ў выніку ўнутранай неабходнасьці ці рэальнага ўжытку, а прадвызначалася палітычнай [[каньюнктура]]й савецкай дзяржавы<ref name="klimaw-2004"/>.}}

Галоўным наступствам рэформы стала зьяўленьне двух правапісаў (нормаў) беларускай мовы, адзін зь якіх — [[наркамаўка]] — пачаў афіцыйна выкарыстоўвацца ў Савецкім Саюзе, а другі — традыцыйны клясычны правапіс — працягваў ужывацца беларусамі па-за межамі СССР. Стварэньне наркамаўкі разглядаецца як адзін з захадаў [[Русіфікацыя Беларусі|палітыкі русіфікацыі Беларусі]], якая праводзілася ў двух асноўных кірунках: па-першае, бесьперапыннай русіфікацыі дазволенай да ўжытку беларускай мовы і, па-другое, сыстэматычнага выцісканьня з ўжытку гэтай русіфікаванай мовы і замены яе расейскай мовай<ref name="Barsceuskaja-167-168"/>.

== Ацэнкі ==
Скрайняя непасьлядоўнасьць, і русіфікацыйныя мэты рэформы прызнаваліся афіцыйным савецкім мовазнаўствам за відавочныя яшчэ за часамі г.зв. «Хрушчоўскай адлігі»:
{{Цытата|...не ўрэгуляваным засталося правіла аб перадачы акання і якання. Шматлікія неабгрунтаваныя выключэнні з гэтага правіла не ўносілі жаданай палёгкі пры напісанні іншамоўнай лексікі, вельмі складаным і неўпарадкаваным было правіла напісання складаных слоў. Выклікала цяжкасці і арфаграфічны разнабой правіла аб пераходзе д і т у дз’ і ц’. Блытана і супярэчліва былі сфармуляваны правілы напісання імёнаў, прозвішчаў і геаграфічных назваў…

''Тым не менш, нягледзячы на недахопы, пастанова СНК БССР увогуле выканала сваю задачу…''

''…наколькі гэта магчыма, наблізіць беларускі правапіс да рускага.''<ref>{{Кніга|аўтар =Камароўскі Я. М.|загаловак =Беларускі правапіс|месца =Мінск|год =1965|старонкі =31—32}}</ref>|Яўген Камароўскі|Беларускі правапіс. — {{Менск (Мінск)}}, 1965. С. 31—32. С. 25}}

Рэформа 1933 выклікала крытыку ўжо з пачатку яе правядзеньня. Пад назовам «рэформа правапісу» крылася рэформа ня толькі [[правапіс]]у, але адначасна [[граматыка|граматыкі]] і [[Марфалёгія (мовазнаўства)|марфалёгіі]] беларускай мовы, бо паняцьце «правапіс» мае на ўвазе форму напісаньня, а не адвечнага спосабу вымаўленьня. Рэформа ахоплівала 25 моўных асаблівасьцяў, зь якіх у 24 выпадках адначасна бытавала дачыненьне з граматыкай і правапісам, і толькі адна зьмена (пункт 4) датычыла выняткова правапісу<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] За родную мову й праўдзівы назоў. Выбранае. — Вільня, Інстытут беларусістыкі, 2006. С. 104—105.</ref>.

Як зазначыў [[Ян Станкевіч|Янка Станкевіч]] з нагоды рэформы, «''нідзе, дзе няма [[НКВД]], Беларусы іхнае зьмены ня прынялі''»<ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] «Не шануйма русыфікацыі !» // [[Бацькаўшчына (1947)|Бацькаўшчына]]. № 10 (240), 1955.</ref><ref>[[Ян Станкевіч|Станкевіч Я.]] За родную мову й праўдзівы назоў. Выбранае. — Вільня, Інстытут беларусістыкі, 2006. С. 231.</ref>.

Сучасныя беларускія філёлягі падкрэсьліваюць той факт, што новыя правілы, уведзеныя рэформай 1933 году, перакручвалі нормы беларускай літаратурнай мовы шляхам штучнага, ненатуральнага і прымусовага накладаньня на іх правілаў расейскай мовы<ref name="Plotnikau-88"/>.

== Глядзіце таксама ==
{{Праект|Беларуская мова}}
* [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускі клясычны правапіс (тарашкевіца)]]
* [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1930 году]]
* [[Акадэмічны праект рэформы беларускага правапісу 1933 году]]
* [[Наркамаўка]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Беларуская эміграцыя — абаронца роднае мовы}}
* {{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)}}
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] Правапіс — люстэрка гісторыі // [[Спадчына (часопіс)|Спадчына]]. № 4, 1991. С. 2—10.
* {{Кніга|аўтар = [[Сяргей Запрудзкі|Запрудзкі С.]], [[Ганна Кулеш|Кулеш Г.]]|загаловак = Гісторыя беларускага мовазнаўства, 1918―1941: хрэстаматыя для студэнтаў філалагічнага факультэта: у 2 ч|месца = {{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт|год = 2008|том = 2|старонкі = 168|старонак = 258|isbn = 978-985-485-881-4|наклад = 200}}
* [[Ігар Клімаў|Клімаў І.]] Два стандарты беларускай літаратурнай мовы // Мова і соцыум. (TERRA ALBA. Том III). — Магілёў: ГА МТ «Брама», 2004. С. 92—131.
* {{Кніга|аўтар =[[Леанід Лыч|Лыч Л.]]|загаловак =Рэформа беларускага правапісу 1933 года: ідэалагічны аспект|спасылка =https://kamunikat.org/?pubid=10842|месца ={{Менск (Мн.)}}|выдавецтва =Навука і тэхніка|год =1993|isbn =5-343-01453-4}}
* {{Літаратура/Беларуская мова. Лінгвістычны кампэдыюм}}
* {{Літаратура/Мазаічная артаграфія|1}}
* {{Літаратура/Мазаічная артаграфія|2}}
* {{Літаратура/Русіфікацыя беларускай мовы ў БССР і супраціў русіфікацыйнаму працэсу (1994)}}
* Запрудский С. Н. Научный и политический аспекты реформы белорусского языка 1933 года // Славяноведение. 2007. № 3. С. 73—88.
* Запрудський С. М. Ситуаційні чинники здійснення реформи білоруської мови 1933 року // Мовознавство. — 2006. — № 6. — С. 52 — 64.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20090530055255/http://pravapis.info/Change1933doc.html Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу. Пастанова Савету Міністраў БССР] (Тэкст газэты «[[Зьвязда]]» за 28 жніўня 1933)
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/viacorka-miakki-znak/26972870.html За што рэпрэсавалі мяккі знак, або Ці фашыст Васіль Цяпінскі?], [[Радыё Свабода]], 22 красавіка 2015 г.
* [[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/rasstralanyja-movaznaucy/28824837.html Правапіс таксама расстралялі], [[Радыё Свабода]], 30 кастрычніка 2017 г.
* [http://www.diffusion.ens.fr/en/index.php?res=conf&idconf=1181 ''Two Standard Languages within Belarusian: a Case of Bi-cultural Conflict'' by Ihar Klimaŭ (Belarusian State University of Culture and Arts)], лекцыя ва École normale supérieure ([[Францыя]]), 25 сакавіка 2006 г.

{{Русіфікацыя}}
{{Беларуская мова}}

[[Катэгорыя:Рэформы правапісу беларускай мовы]]
[[Катэгорыя:Падзеі 1933 году]]
[[Катэгорыя:1933 год у Беларусі]]