Прагляд крыніцы для Расея

{{Перанакіроўваецца сюды|Маскоўшчына||}}{{Іншыя значэньні}}
{{Краіна
|Назва                 = Расея
|НазваЎРоднымСклоне    = Расеі
|НазваНаДзяржаўнайМове = Российская Федерация
|Сьцяг                 = Flag of Russia.svg
|Герб                  = Coat of Arms of the Russian Federation.svg
|НацыянальныДэвіз      = 
|Месцазнаходжаньне     = Russian Federation (orthographic projection).svg
|ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = 
|АфіцыйнаяМова         = [[Расейская мова|Расейская]]
|Сталіца               = [[Масква]]
|НайбуйнейшыГорад      = Масква
|ТыпУраду              = Прэзыдэнцкая рэспубліка
|ПасадыКіраўнікоў      = [[Прэзыдэнт Расеі|Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]]
|ІмёныКіраўнікоў       = [[Уладзімер Пуцін]]<br />[[Міхаіл Мішусьцін]]
|Плошча                = 17 098 246
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 1-е
|АдсотакВады           = 4,22%
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2014
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 9-е
|Насельніцтва = 143 657 134<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul.xls Афіцыйная ацэнка]</ref>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 8,36
|ГодАцэнкіСУП = 2008
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 6-е
|СУП = $2,376 трлн
|СУПНаДушуНасельніцтва = $16 687
|Валюта             = [[Расейскі рубель]]
|КодВалюты          = RUB
|ЧасавыПас          =
|ЧасРозьніцаUTC     = ад +3 да +12
|ЧасавыПасУлетку    =
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = 
|НезалежнасьцьПадзеі =
|НезалежнасьцьДаты = 12 чэрвеня 1990
|ДзяржаўныГімн       = Гімн Расейскай Фэдэрацыі
|АўтамабільныЗнак    = RUS
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = ru
|ТэлефонныКод        = 7
|Дадаткі             =
|Лацінка=Rasieja}}
'''Расе́я''' або '''Маскóўшчына<ref name=":0" />''', афіцыйна '''Расе́йская Фэдэра́цыя''' ({{мова-ru|Росси́йская Федера́ция, Росси́я|скарочана}}) — [[дзяржава]] ва [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]] і Паўночнай [[Азія|Азіі]]. Паводле [[Канстытуцыя Расеі|канстытуцыі]], фэдэрацыйная паўпрэзыдэнцкая рэспубліка. З паўночнага захаду на паўднёвы ўсход мае сухапутныя граніцы з [[Нарвэгія]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Эстонія]]й, [[Латвія]]й, [[Летува|Летувой]] і [[Польшча]]й ([[Калінінградзкая вобласьць]]), [[Беларусь]]сю, [[Украіна]]й, [[Грузія]]й, [[Азэрбайджан]]ам, [[Казахстан]]ам, [[Кітай|Кітаем]], [[Манголія]]й і [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|Паўночнай Карэяй]]. Апроч таго, мае марскую мяжу зь [[Японія]]й [[Ахоцкае мора|Ахоцкім морам]], і з штатам [[Аляска (штат)|Аляска]] праз [[Бэрынгаў праліў]]. Паводле плошчы, якая складае 17 млн км², найбольшая краіна ў сьвеце, якая ахоплівае больш за адну восьмую частку плошчы сушы Зямлі. Паводле колькасьці насельніцтва мае дзявяты паказьнік у сьвеце з колькасьцю жыхароў у 143 млн чалавек на 2012 год<ref>[https://web.archive.org/web/20210418145038/https://www.gks.ru/bgd/free/B12_00/IssWWW.exe/Stg/dk10/Image3945.gif Демография] Федеральная служба государственнной статистики</ref>.

Эканоміка Расеі займае дзявятае месца паводле намінальнага [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] і мае шосты паказьнік па велічыні паводле [[парытэт пакупніцкай здольнасьці|парытэту пакупніцкай здольнасьці]] на 2014 год. Краіна мае вялікія запасы энэргарэсурсаў, што зрабілі яе адным з найбуйнейшых вытворцаў [[нафта|нафты]] і [[прыродны газ|прыроднага газу]] ва ўсім сьвеце<ref>[http://omrpublic.iea.org/omrarchive/18jan12sup.pdf Oil Market Report]. International Energy Agency. 18.01.2012</ref>.

== Назва ==
Беларускія назвы ''Расея'' і ''Расейшчына'' як адпаведныя да {{мова-ru|Россия, Великороссия|скарочана}} падае [[Беларуска-расійскі слоўнік Байкова і Некрашэвіча|Беларуска-расейскі слоўнік]] [[Мікола Байкоў|Міколы Байкова]] і [[Сьцяпан Некрашэвіч|Сьцяпана Некрашэвіча]] (1925 год)<ref name=":0">{{Літаратура/Беларуска-расейскі слоўнік (1925, 1993)|к}} С. 273.</ref>. Гэты ж слоўнік да перакладу {{мова-ru|Великороссия|скарочана}} прапануе таксама варыянт ''Маскоўшчына''. Раней назву ''Расея'' (у арыгінале [[лацінка]]й ''Rasieja'') як адзіны магчымы беларускі адпаведнік зафіксаваў [[Сямімоўны слоўнік]] (1918 год)<ref>Sieben-Sprachen-Wörterbuch. — Leipzig: Spamer, 1918. S. 270.</ref>, гэтая ж назва (у арыгінале ''Росея'') як адпаведная да {{мова-ru|Великороссия|скарочана}} прыводзіцца ў «Слоўніку беларускай гаворкі» [[Іван Насовіч|Івана Насовіча]] (1870 год). Назва ''Расея'' — нарматыўная ў сучаснай нармалізацыі [[Беларускі клясычны правапіс|Беларускага клясычнага правапісу]] (2005 год)<ref>{{Літаратура/Беларускі клясычны правапіс (2005)|к}} Пункт 33, з): ''расейскі (ад Расе[й|а])''</ref>. 

Паводле [[Этымалягічны слоўнік беларускай мовы|Этымалягічнага слоўніка беларускай мовы]] [[Нацыянальная акадэмія навук Беларусі|НАН Беларусі]], словы ''Расея'', ''расейскі'', ''расеец'' не нясуць абражальнай [[Сэмантыка|сэмантыкі]] і, магчыма, прыйшлі ў беларускую мову з расейскіх дыялектаў (або ў выніку ўласных фанэтычных працэсаў — паводле той жа мадэлі, што і беларускія народныя формы імёнаў ''Аўдакея'' і ''Захвея'' / ''Сахвея'' ад ''Еўдакія'' і ''Сафія''<ref name="Viacorka-2019">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/29752180.html Расейская, маскоўская, руская? Як называць мову ўсходніх суседзяў], [[Радыё Свабода]], 5 лютага 2019 г.</ref>), дзе лічыліся першаснымі, народнымі словамі ў адрозьненьне ад штучнай назвы ''Расія'' ({{мова-ru|Россия|скарочана}}), што пашыралася ў [[Маскоўская дзяржава|Масковіі]] з пачатку XVI ст. як слова высокага стылю беспасярэдне пад уплывам [[Грэцкая мова|грэцкай мовы]]<ref>{{Літаратура/ЭСБМ|11к}} С. 114.</ref>. Форма ''Расея'' — заканамерная з пункту гледжаньня [[акцэнталёгія|акцэнталёгіі]]: ужываньне «е» замест «і» вызначаецца пазыцыяй націску (напрыклад, ''Карэ́я'', ''Гвіне́я'', ''Эрытрэ́я'', ''Дагаме́я'' ды іншыя) і яго замена на «і» ў расейскай літаратурнай мове, відаць, адбылася пад уплывам назваў эўрапейскіх краінаў (''А́нглія'', ''Галя́ндыя'', ''Швэ́цыя'' ды іншыя)<ref>Гліннік А. [https://by-mova.livejournal.com/1134398.html Расея або Расія?] // Роднае слова. № 9, 1993. С. 27.</ref>.

== Гісторыя ==

=== Раньняя гісторыя — да X стагодзьдзя ===
На частцы тэрыторыі сучаснае Расеі ў 1-м тысячагодзьдзі н. э. існавалі: [[Баспорская Дзяржава]] (Баспорскае княства), [[Скіцкая Дзяржава]]. На асноўнай тэрыторыі эўрапейскае Расеі жылі [[Балты|балцкія]] ды [[Фіна-вугорскія народы|фіна-вугорскія]] плямёны. У 552—745 гадах частку тэрыторыі Расеі ў верхнім цячэньні Волгі паміж Чорным і Касьпійскім марамі займала дзяржава плямённага зьвязу цюркаў — [[Цюрцкі Каґанат|Цюрцкі Каганат]]. Ад сярэдзіны VII да X стагодзьдзя ў ніжнім цячэньні [[Волга|Волгі]], на [[Паўночны Каўказ|Паўночным Каўказе]], у Прыазоўі ляжала дзяржава [[Хазарскі каганат]], якая стрымлівала набегі качэўнікаў з Азіі. Ад пачатку VIII стагодзьдзя да 926 году на [[Далёкі Ўсход|Далёкім Усходзе]] існавала [[Дзяржава Бахай]].

=== Станаўленьне і разьвіцьцё расейскай дзяржавы — X—XIX стагодзьдзі ===
У X стагодзьдзі заходняя частка сёньняшняе эўрапейскае Расеі ўваходзіла ў г. зв. «[[Старажытнаруская дзяржава|Старажытнарускую дзяржаву]]» ці «Кіеўскую Русь» з цэнтрам у Кіеве. Улада належала дынастыі Рурыкавічаў, якія праводзілі пасьлядоўную палітыку ўмацаваньня сваёй дзяржавы. Кіеўскі князь Алег ўзначаліў два паходы на [[Канстантынопаль]]. А ў 988 годзе Кіеўскі князь Уладзімер прыняў хрысьціянства паводле грэцкага абраду. У X—XIV стагодзьдзях на сярэднім цячэньні Волгі ды ў Прыкам’і знаходзілася [[Волская Булґарыя|Волская Булгарыя]]. У XII—XIV стагодзьдзях на тэрыторыі Расеі ўтварыліся [[Наўгародзкая рэспубліка]], [[Уладзіміра-Суздальскае княства|Уладзімера-Суздальскае]] ды іншыя княствы. У XII стагодзьдзі гэтыя славянскія княствы, Валжанская Булґарыя і іншыя дзяржавы Ўсходняе [[Эўропа|Эўропы]] трапілі пад нашэсьце [[манголы|манголаў]] (1237—1242), на 250 гадоў на тэрыторыі ўсходніх славянаў усталявалася [[мангольскае іга]]. У пэрыяд ад 1300 да 1323 году галоўным цэнтрам рускіх зямель быў Уладзімер, барацьбу зь якім вялі Масква ды [[Цьвер]]. Адначасова з усіх рускіх зямель даніну зьбірала [[Залатая Арда]]. Пад мангольскім ігам паўстала [[Маскоўскае княства]]. З дапамогаю інтрыгаў, заваяваньня ляяльнясьці манголаў, пераводу рэліґійнага цэнтру Расеі ў [[Масква|Маскву]], маскоўскія князі атрымалі вялікі аўтарытэт. З маскоўскага княства пачала сваю гісторыю расейская дзяржаўнасьць. Мангольскае іга закончылася выгнаньнем захопнікаў аб’яднанымі сіламі расейскіх княстваў ([[Кулікоўская бітва]], 1380 г.; «стаяньне на рацэ Ўгры», 1480 г.).

[[Файл:Ivan the Terrible (cropped).JPG|міні|200пкс|зьлева|[[Іван Жахлівы]] працы [[Віктар Васьняцоў|Васьняцова]].]]
У 14—16 стагодзьдзях, пасьля заваёву Наўгародзкае рэспублікі, Масква канчаткова стала адзіным цэнтрам аб’яднаньня ўсходнеславянскіх княстваў паўночнага ўсходу. З пачатку 15 стагодзьдзя пачынаецца вайсковае супрацьстаяньне Маскоўскай дзяржавы і [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Каб абараніцца ад Масковіі, ВКЛ будзе вымушана заключыць унію з Польшчай і ўтварыць Рэч Паспалітую.

Сярэдзіна 16 стагодзьдзя — праўленьне [[Іван Жахлівы|Івана Жахлівага]], пэрыяд цэнтралізацыі ўлады і жорсткага кантролю (Апрычніна). Разам з гэтым актыўна праводзілася агрэсіўная вонкавая палітыка — на працягу 1454—1467 гадоў ішла Лівонская вайна за выход да Балтыйскага мора. Напрыканцы 16 — у сярэдзіне 17 стагодзьдзя аформілася прыгоннае права. У пачатку 17 стагодзьдзя Маскоўскае княства перажыла швэдзкую і польска-літоўскую інтэрвэнцыі. У сярэдзіне 17 стагодзьдзя [[Украіна|Ўкраіна]] ўвайшла ў склад Расеі на правох аўтаноміі.

[[Файл:Peter der-Grosse 1838.jpg|значак|[[Пётар I]] быў першым расейскім імпэратарам.]]
Рэформы, праведзеныя імпэратарам [[Пётар I|Пятром I]] (канец XVII стагодзьдзя — першая чвэрць XVIII стагодзьдзя) мелі вялізны ўплыў на сацыяльна-эканамічнае разьвіцьцё краіны, паспрыялі значнай мадэрнізацыі Расеі. Перамога ў [[Вялікая Паўночная вайна|Паўночнай Вайне]] 1700—1721 гг. дала Расеі выйсьце да [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]].

Да пачатку XIX стагодзьдзя ў выніку шматвяковай вайсковай агрэсіі да [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], Расея атрымала асноўную частку тэрыторыі скоранай дзяржавы.

У выніку далучэньня ў XVI—XIX стагодзьдзі тэрыторыяў Поўначы, Паволжа, [[Урал]]у, [[Сыбір]]ы, Далёкага Ўсходу, Каўказу, уваходжаньня ў склад Расеі шэрагу народаў утварылася шматнацыйная [[Расейская імпэрыя]]. Расея адбіла нашэсьце францускіх войскаў у [[Вайна 1812 году|Вайне 1812 году]].

Захоп Расеяй Каўказу суправаджаўся [[Генацыд чаркесаў|генацыдам чаркесаў]].

Сялянская рэформа 1861 году, што адмяніла прыгон, і іншыя рэформы пахутчылі разьвіцьцё капіталізму.

Напрыканцы 19 — напачатку 20 стагодзьдзя ўзьніклі палітычныя партыі.

=== 20—21 стагодзьдзі ===
[[Расейска-японская вайна]] 1904-05 гадоў каталізавала разьвіцьцё рэвалюцыйных настрояў у грамадзтве, што прывяло да [[Рэвалюцыя 1905 году|Рэвалюцыі 1905 году]]. Пасьля рэвалюцыі заснаваная [[Дзяржаўная Дума]]. Расея брала ўдзел у [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай Вайне]] 1914—1918 гг. на баку краінаў [[Антанта|Антанты]].

Вайна, эканамічная крыза разам з правакатыўнымі дзеяньнямі ўлады прывялі да зьвяржэньня манархіі падчас [[Лютаўская рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|Лютаўскае рэвалюцыі 1917 году]].

25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 адбыўся [[кастрычніцкі пераварот]] 1917 году. Была абвешчаная ўлада Саветаў (радаў) рабочых, жаўнерскіх і сялянскіх дэпутатаў. У краіне была ўсталяваная манапольная палітычная ўлада [[Камунізм|Камуністычнае партыі]], што паступова зьлілася з цэнтралізаваным дзяржаўным апаратам.

З 1917 па 1920 у Расеі ішла грамадзянская вайна, камуністы ажыцьцяўлялі інтэрвэнцыю на новыя незалежныя дзяржавы Ўсходняе Эўропы і Сярэдняе Азіі. У дзяржаве замацоўваліся ваенна-камуністычныя і тэрарыстычныя прынцыпы арґанізацыі грамадзтва, сыстэмы вырабніцтва і разьмеркаваньня.

У студзені 1918 году ўтвораная [[Расейская Савецкая Фэдэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка]] (РСФСР). У 1921 г. была прынятая [[Новая эканамічная палітыка]] (нэп), што ўяўляла сабою часовае і частковае вяртаньне рынкавых прынцыпаў у эканоміку. 30 сьнежня 1922 Расея разам з камуністычнымі [[Украіна|Ўкраінаю]], [[Беларусь|Беларусяй]] і Закаўкаскаю Фэдэрацыяй утварылі [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік]] (СССР). Далейшае разьвіцьцё Расеі ў ХХ стагодзьдзі непарыўна зьвязанае з СССР.

12 чэрвеня 1990 Зьезд народных дэпутатаў Расеі прыняў Дэклярацыю аб Дзяржаўным Сувэрэнітэце Расейскае Фэдэрацыі. У 1991 годзе ўведзеная пасада [[Прэзыдэнт Расеі|прэзыдэнта РФ]]. У верасьні 1993 указам прэзыдэнта ліквідаваная сыстэма Саветаў, у сьнежні 1993 прынятая [[Канстытуцыя Расеі]].

== Дзяржаўны лад ==
=== Форма праўленьня і органы дзяржаўнай ўлады ===
[[Файл:Moscow Kremlin from Kamenny bridge.jpg|міні|230пкс|[[Маскоўскі Крэмль]]. Працоўная рэзыдэнцыя прэзыдэнта Расейскай фэдэрацыі.]]
Паводле формы праўленьня Расея зьяўляецца [[прэзыдэнцкая рэспубліка|прэзыдэнцкай рэспублікай]]. Дзейная Канстытуцыя была прынята 12 сьнежня 1993 году на рэфэрэндуме. Дзяржаўная ўлада ў Расейскай Фэдэрацыі зьдзяйсьняецца на аснове падзелу на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Органы заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады самастойныя. Глава дзяржавы — [[Прэзыдэнт Расеі|Прэзыдэнт Расейскай Фэдэрацыі]]. Прэзыдэнт абіраецца на 4 году на аснове ўсеагульнага роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаваньні. Адна і тая ж асоба ня можа займаць пасаду Прэзыдэнта больш за два тэрміна запар. Пасьля паправак да Канстытуцыі, якія ўступілі ў сілу 31 сьнежня 2008 году, на ўсіх наступных выбарах Прэзыдэнт будзе выбірацца на тэрмін шэсьць гадоў<ref>Фэдэральны закон Расейскай Фэдэрацыі — папраўка да Канстытуцыі Расейскай Фэдэрацыі ад 30 сьнежня 2008 году № 6-ФКЗ «Аб зьмяненьні тэрміну паўнамоцтваў Прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі і Дзяржаўнай Думы»</ref>.

Заканадаўчы (прадстаўнічы) орган дзяржаўнай улады (парлямэнт) Расейскай Фэдэрацыі — двухпалатны [[Фэдэральны Сход Расейскай Фэдэрацыі]]. Палатамі Фэдэральнага Сходу зьяўляюцца [[Савет Фэдэрацыі]] — верхняя палата і [[Дзяржаўная Дума Фэдэральнага Сходу Расейскай Фэдэрацыі|Дзяржаўная Дума]] — ніжняя палата. У склад Савета Фэдэрацыя ўваходзяць па аднаму прадстаўніку ад заканадаўчай і выканаўчай улады кожнага суб’екта фэдэрацыі, якія дэлегуюцца адпаведна заканадаўчым органам суб’екта фэдэрацыі і яго главой на сталай аснове, а ў склад Дзяржаўнай Думы — 450 дэпутатаў, абіраецца на аснове ўсеагульнага роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаваньні па партыйным сьпісам (прахадны бар’ер 7%). Срок паўнамоцтваў Дязржаўнай Думы — 4 гады.

Выканаўчую ўладу зьдзяйсьняе [[Урад Расейскай Фэдэрацыі]]. Старшыня Ўраду прызначаецца Прэзыдэнтам са згоды Дзяржаўнай Думы. У склад Ураду ўваходзяць, апроч Старшыні, яго намесьнікі і фэдэральныя міністры. Урад узначальвае сыстэму фэдэральных органаў выканаўчай улады: міністэрстваў, фэдэральных службаў і фэдэральных агенстваў.

Судовая ўлада ў Расеі ажыцьцяўляецца судамі. У сыстэму фэдэральных судоў уваходзяць суды агульнай юрысдыкцыі (уключаючы ваенныя суды), арбітражныя суды і [[Канстытуцыйны Суд Расейскай Фэдэрацыі]]. Суды агульнай юрысдыкцыі зьдзяйсьняюсь правасудзьдзе па грамадзянскіх, крымінальных справах і справах, якія ўзьнікаюць з адміністрацыйных правапарушэньняў. Да іх адносяцца [[Вярхоўны Суд Расейскай Фэдэрацыі]], вярхоўныя суды рэспублікаў у складзе РФ, краявыя, абласныя суды, суды аўтаномных вобласьцей, аўтаномных акругаў, Маскоўскі і Санкт-Пецярбурскі гарадзкія суды, раённыя (гарадзкія) суды. Арбітражныя суды займаюцца разглядам спрэчак, зьвязаных з прафэсійным удзелам у грамадзянскім абарачэньні, у прыватнасьці, зьвязаных з прадпрымальніцкай дзейнасьцю, і некаторых іншых катэгорыяў спрэчак. Яны ўключаюць [[Вышэйшы арбітражны суд Расейскай Фэдэрацыі]], фэдэральныя арбітражныя суды акруг (арбітражныя касацыйныя суды), арбітражныя апэляцыйныя суды, арбітражныя суды суб’ектаў фэдэрацыі.

=== Рэгіянальная і муніцыпальная ўлада ===
Сыстэма органаў дзяржаўнай улады суб’ектаў фэдэрацыі ўсталёўваецца суб’ектамі Расейскай Фэдэрацыі самастойна ў адпаведнасьці з асновамі канстытуцыйнага ладу Расейскай Фэдэрацыі і агульнымі прынцыпамі арганізацыі прадстаўнічых і выканаўчых органаў дзяржаўнай улады, усталяванымі фэдэральным законам. Глава суб’екта фэдэрацыі зацьвярджаецца заканадаўчым ораганам па прадстаўленьні прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі. Заканадаўчы (прадстаўнічы) орган суб’екта фэдэрацыі фармуецца шляхам прамога тайнага ўсеагульнага галасаваньня па партыйных сьпісах. Выканаўчы орган — урад суб’екта фэдэрацыі фармуецца галавой суб’екта пры ўдзеле заканадаўчага органа. Судовая ўлада суб’екта фэдэрацыя складаецца з Канстытуцыйнага (Статутнага) суда суб’екта фэдэрацыі і міравых судоў. Гэтыя суды не ўвахожзяць у фэдэральную судовую сыстэму.

[[Мясцовае самакіраваньне]] ў Расеі — гэта форма ажыцьцяўленьня народам сваёй улады, якая забясьпечвае самастойнае і пад сваю адказнасьць рашэньне насельніцтвам непасрэдна і (ці) праз органы мясцовага самакіраваньня пытаньняў мясцовага значэньня зыходзячы з інтарэсаў насельніцтва з улікам гістарычных і іншых мясцовых традыцый. Мясцовае самакіраваньне зьдзяйсьняецца грамадзянамі шляхам рэфэрэндуму, выбараў, іншых формаў прамога волевыяўленьня, праз выбарныя і іншыя органы мясцовага самакіраваньня. Мясцовае самакіраваньне зьдзяйсьняецца на ўсёй тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі. Тэрытарыяльную аснову мясцовага самакіраваньня складаюць муніцыпальныя ўтварэньні. Усяго ў Расеі каля 25 тысячаў муніцыпальныў утварэньняў. У Расейскай Фэдэрацыі існуюць 6 відаў муніцыпальных утварэньняў:
* [[Сельскае паселішча (Расея)|сельскае паселішча]]
* [[Гарадзкое паселішча (Расея)|гарадзкое паселішча]]
* [[Муніцыпальны раён (Расея)|муніцыпальны раён]]
* [[Гарадзкая акруга (Расея)|гарадзкая акруга]]
* [[Міжсяленныя тэрыторыі|міжсяленная тэрыторыя]]
* [[унутрыгарадзкая тэрыторыя горада фэдэральнага значэньня]]
Органы мясцовага самакіраваньня не ўваходзяць у сыстэму органаў дзяржаўнай улады. У структуру органаў мясцовага самакіраваньня, якая ўсталёўваецца статутам муніцыпальнага ўтварэньня, уваходзяць наступныя органы і службовыя асобы мясцовага самакіраваньня: прадстаўнічы орган муніцыпальнага ўтварэньня, галава муніцыпальнага ўтварэньня, мясцовая адміністрацыя, кантрольны орган муніцыпальнага ўтварэньня, іншыя органы мясцовага самакіраваньня.

=== Палітычныя партыі і прафсаюзы ===
Па стане на люты 2008 году ў Расеі было зарэгістравана 15 палітычных партыяў (у 2006 годзе іх было 35). Да ліку найбуйнейшых адносяцца: праўладныя — [[Адзіная Расея]]; лаяльныя — [[Справядлівая Расея]], [[Лібэральна-дэмакратычная партыя Расеі]] (ЛДПР); апазыцыйныя — [[Камуністычная партыя Расейскай Фэдэрацыі]] (КПРФ), [[Народны саюз (партыя)|Народны Саюз]], [[Расейская дэмакратычная партыя «Яблык»|Яблык]], [[Правая справа]]. У Дзярждуму, выбраную ў 2007 годзе, прайшлі Адзіная Расея, КПРФ, Справядлівая Расея і ЛДПР.

Да ліку буйнейшых прафсаюзных аб’яднаньняў агульнарасейскага ўзроўню адносяць [[Фэдэрацыя незалежных прафсаюзаў Расеі|Фэдэрацыю незалежных прафсаюзаў Расеі]] (найбуйнейшае прафсаюзнае аб’яднаньне, уваходзяць каля 29 млн чалавек, ці 95% ад усіх членаў прафсаюзаў у Расеі), [[Канфэдэрацыя працы Расеі|Канфэдэрацыю працы Расеі]], [[Усерасейская канфэдэрацыя працы|Усерасейскую канфэдэрацыю працы]]. Усе яны ўваходзяць у [[Міжнародная канфэдэрацыя прафсаюзаў|Міжнародную канфэдэрацыю прафсаюзаў]].

=== Замежная палітыка ===
==== Дачыненьні зь Беларусьсю ====
Дыпляматычныя дачыненьні ўрады ўстанавілі 28 чэрвеня 1992 году<ref>[http://president.gov.by/by/press46998.html#doc Беларусь гатова на цеснае супрацоўніцтва з Расіяй, з улікам інтарэсаў беларускага народа]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}// Афіцыйны інтэрнэт-партал прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь. 28 чэрвеня 2007</ref>.

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
{{Асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Расеі}}
[[Файл:Map of federal subjects of Russia (2014).svg|значак|Фэдэральныя суб’екты разам з [[Расейская акупацыя Аўтаномнай Рэспублікі Крым і Севастопаля|акупаваным]] [[Рэспубліка Крым|Крымам]], які належыць [[Украіна|Украіне]]|450пкс]]

Расея ёсьць [[фэдэрацыя]]й, у складзе Расейскае Фэдэрацыі 86 роўнапраўных суб’ектаў, у тым ліку:

* рэспублікі ([[Адыгея]], [[Алтай (рэспубліка)|Алтай]], [[Башкартастан]], [[Буратыя]], [[Дагестан]], [[Інгушэтыя]], [[Кабардзіна-Балкарыя]], [[Калмыкія]], [[Карачаева-Чаркесія]], [[Рэспубліка Карэліі|Карэлія]], [[Рэспубліка Комі|Комі]], [[Марый Эл]], [[Мардовія]], [[Паўночная Асэтыя]], [[Татарстан]], [[Тува]], [[Удмуртыя]], [[Хакасія]], [[Чачэнія]], [[Чувашыя]], [[Якутыя]]);
* 9 краёў ([[Алтайскі край|Алтайскі]], [[Забайкальскі край|Забайкальскі]], [[Камчацкі край|Камчацкі]], [[Краснадарскі край|Краснадарскі]], [[Краснаярскі край|Краснаярскі]], [[Пермскі край|Пермскі]], [[Прыморскі край|Прыморскі]], [[Стаўрапольскі край|Стаўрапольскі]], [[Хабараўскі край|Хабараўскі]]);
* 46 абласьцёў (''области''): ([[Амурская вобласьць|Амурская]], [[Архангельская вобласьць|Арханґельская]], [[Астраханская вобласьць|Астраханская]], [[Белгародзкая вобласьць|Белгародзкая]], [[Бранская вобласьць|Бранская]], [[Уладзімерская вобласьць|Уладзімерская]], [[Валгаградзкая вобласьць|Валгаградзкая]], [[Валагодзкая вобласьць|Валагодзкая]], [[Варонеская вобласьць|Варонеская]], [[Іванаўская вобласьць|Іванаўская]], [[Іркуцкая вобласьць|Іркуцкая]], [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінґрадзкая]], [[Кемераўская вобласьць|Кемераўская]], [[Калуская вобласьць|Калуская]], [[Кіраўская вобласьць|Кіраўская]], [[Кастрамская вобласьць|Кастрамская]], [[Курганская вобласьць|Курґанская]], [[Курская вобласьць|Курская]], [[Ленінградзкая вобласьць|Ленінградзкая]], [[Ліпецкая вобласьць|Ліпецкая]], [[Магаданская вобласьць|Маґаданская]], [[Маскоўская вобласьць|Маскоўская]], [[Мурманская вобласьць|Мурманская]], [[Ніжагародзкая вобласьць|Ніжагародзкая]], [[Наўгародзкая вобласьць|Наўґародзкая]], [[Новасыбірская вобласьць|Новасыбірская]], [[Арэнбурская вобласьць|Арэнбурская]], [[Омская вобласьць|Омская]], [[Арлоўская вобласьць|Арлоўская]], [[Пензенская вобласьць|Пензенская]], [[Пскоўская вобласьць|Пскоўская]], [[Растоўская вобласьць|Растоўская]], [[Разанская вобласьць|Разанская]], [[Самарская вобласьць|Самарская]], [[Саратаўская вобласьць|Саратаўская]], [[Сьвярдлоўская вобласьць|Сьвярдлоўская]], [[Сахалінская вобласьць|Сахалінская]], [[Смаленская вобласьць|Смаленская]], [[Тамбоўская вобласьць|Тамбоўская]], [[Томская вобласьць|Томская]], [[Тульская вобласьць|Тульская]], [[Цьвярская вобласьць|Цьвярская]], [[Цюменская вобласьць|Цюменская]], [[Ульянаўская вобласьць|Ульянаўская]], [[Чалябінская вобласьць|Чалябінская]], [[Яраслаўская вобласьць|Яраслаўская]]);
* [[Места|месты]] фэдэральнага значэньня: [[Масква]], [[Санкт-Пецярбург]], ''[[Севастопаль]]''. Да местаў фэдэральнага значэьня Канстытуцыя Расеі адносіць горад [[Масква]], які не ўваходзіць у склад навакольнае Маскоўскае вобласьці, падобны статус мае [[Санкт-Пецярбург]], які не зьяўляецца часткай Ленінградзкае вобласьці.
* аўтаномная вобласьць — [[Габрэйская аўтаномная вобласьць|Габрэйская]];
* аўтаномныя акругі: [[Ненецкая аўтаномная акруга|Ненецкая]], [[Ханты-Мансійская аўтаномная акруга — Югра|Ханты-Мансыйская]], [[Чукоцкая аўтаномная акруга|Чукоцкая]], [[Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга|Ямала-Ненецкая]].

На 2005 г. у Расеі налічвалася 1110 гарадоў, 2070 пасёлкаў гарадзкога тыпу.

З моманту распаду СССР у Расеі вядзецца працэс скарачэньня колькасьць суб’ектаў фэдэрацыі. У рамках гэтае палітыкі скасаваныя Агінская Бурацкая, Усьць-Ардынская Бурацкая, Карацкая, Таймырская (Далгана-Ненецкая), Комі-Пярмяцкая аўтаномная акругі, Камчацкая, Пермская ды Чыцінская вобласьці; скасаваныя суб’екты звычайна ўваходзілі ў склад іншых (Усьць-Ардынская Бурацкая, Таймырская (Далгана-Ненецкая) акругі) або ўтваралі новыя суб’екты шляхам аб’яднаньня зь іншымі (Карацкая, Комі-Пярмяцкая, Агінская Бурацкая акругі, Камчацкая, Чыцінская, Пермская вобласьці). У 2006 годзе праведзеная адміністрацыйная рэформа, паводле якой ажыцьцяўлялася зьмена назваў адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак другога ўзроўню.

Асаблівы статус паводле фэдэральнага заканадаўства Расеі мае аўтаномная акруга, якая, нягледзячы на тое, што зьяўляецца суб’ектам фэдэрацыі, уваходзіць у склад іншага суб’екту фэдэрацыі (напрыклад, Ненецкая аўтаномная акруга, якая ўваходзіць у склад Архангельскае вобласьці). Тым ня менш, аўтаномная акруга мае права выйсьці са складу вобласьці ці краю, у склад якога ўваходзіць, і стаць непасрэдным суб’ектам Расейскае Фэдэрацыі: адзінай падобнай акругай зьяўляецца Чукоцкая.

У сакавіку 2014 году цягам г.зв. [[крымскі крызіс (2014)|крымскага крызісу]] Расея зьдзейсьніла фактычную анэксію ўкраінскіх тэрыторыяў [[Аўтаномная Рэспубліка Крым]] і [[Севастопаль]]. У лютым гэтага ж году на гэтых тэрыторыях была зацьверджаная мясцовая самаабвешчаная ўлада, якая паставіла на мэце правядзеньне рэфэрэндуму аб уваходжаньні рэгіёнаў у склад Расеі. У сакавіку 2014 году атрымаў большасьць варыянт «За ўзьяднаньне з Расеяй», у выніку чаго АРК і Севастопаль утварылі незалежную Рэспубліку Крым, утвораную з мэтаю ўваходжаньня ў склад Расеі. У сакавіку гэтага ж году прэзыдэнт Расеі Ўладзімер Пуцін падпісаў указ аб прыняцьці Рэспублікі Крым у склад Расеі ў якасьці двух суб’ектаў фэдэрацыі — Рэспублікі Крым і места фэдэральнага значэньня Севастопаль, абодва тэрытарыяльна адпавядаюць Аўтаномнай Рэспубліцы Крым і Севастопалю адпаведна. Украіна, а таксама большасьць краінаў сьвету не прызнае фактычнай анэксіі паўвостраву Крым, што тлумачыцца парушэньнем украінскага заканадаўства адносна гэтых тэрыторыяў.

Кожны від суб’екту фэдэрацыі Расеі мае розныя правы, якія агаворваюцца ў канстытуцыі краіны. Найбольшы спэктар паўнамоцтваў мае рэспубліка, якая характарызуецца як ''дзяржава'', можа прымаць уласную канстытуцыю й мець [[дзяржаўная мова|дзяржаўную мову]]. Дзяржаўная мова рэспублікі мусіць мець афіцыйную пісьмовасьць на аснове [[кірылічны альфабэт|кірылічнага альфабэту]], у адваротным выпадку мова ня можа атрымаць дзяржаўны статус. Прэцэдэнтам дзеяньня заканадаўства ў гэтай сфэры зьяўляецца [[карэльская мова]], якая з прычыны наяўнасьць лацінскага альфабэту ня мае дзяржаўнага статусу ў Рэспубліцы Карэлія.

Кожны з суб’ектаў Расеі аб’яднаны ў фэдэральныя акругі, якія, між тым, не зьяўляюцца адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі або суб’ектамі фэдэрацыі. У 2014 годзе зацьверджаная новая фэдэральная акруга, Крымская, якая [[дэ-факта]] ўключае тэрыторыі ўкраінскага паўвостраву Крым.

== Геаграфія ==
[[Файл:Elbrus North 195.jpg|міні|220пкс|Гара [[Эльбрус]] — найвышэйшы пункт [[Каўкаскія горы|Каўказ]]у]]
[[Файл:Archangelsk taiga.JPG|міні|240пкс|зьлева|Зіма ў [[Архангельская вобласьць|Архангельскай вобласьці]].]]
Расейская Фэдэрацыя — самая вялікая па плошчы дзяржава сьвету і мае самыя працяглыя ў сьвеце сухапутныя і марскія межы. На захадзе Расея амываецца [[Чорнае мора|Чорным]] і [[Балтыйскае мора|Балтыйскім морамі]], мяжуе з [[Украіна]]ю, [[Беларусь|Беларусяй]], [[Польшча]]ю і [[Летува|Летувой]] (сваім эксклявам [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьцю]]), [[Латвія]]й, [[Эстонія]]й, [[Фінляндыя]]й, [[Нарвэгія]]й; на поўначы амываецца [[Арктычны акіян|Арктычным акіянам]]; на ўсходзе амываецца [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]]; на поўдні мяжуе з [[Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка|КНДР]], [[Кітай|Кітаем]], [[Манголія]]й, [[Казахстан]]ам (самая працяглая міждзяржаўная сухапутная мяжа), [[Азэрбайджан]]ам і [[Грузія]]й. Агульная працягласьць межаў Расеі — 60 933 км (зь іх 38 808 км — марскія межы).

Крайні паўночны пункт Расеі — [[мыс Флігелі]] на [[Зямля Франца-Іосіфа|Зямлі Франца-Іосіфа]] (81°51’ пн ш.), крайні ўсходні пункт — востраў [[Востраў Ратманова|Ратманова]] ў [[Бэрынгаў праліў|Бэрынгавым праліве]] (заходні з двух [[Астрава Дыяміда|астравоў Дыяміда]], 169°0’ з. д.). Крайнія паўночны і ўсходні мацерыковыя пункты Расеі: [[мыс Чалюскіна]] на паўвостраве [[Паўвостраў Таймыр|Таймыр]] (77°43’ пн ш.) і [[мыс Дзяжнёва]] на [[Чукотка|Чукотцы]] (169°39’ з. д.). Гэтыя чатыры крайнія пункты адначасова зьяўляюцца і адпаведнымі крайнімі пунктамі [[Эўразія|Эўразіі]]. Крайні паўднёвы пункт Расеі (41°11’ з. ш.) знаходзіцца на паўднёвым захадзе ад гары [[Гара Базардзюзю|Базардзюзю]], на мяжы [[Дагестан]]у з [[Азэрбайджан]]ам. Крайні заходні пункт ляжыць у [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкай вобласьці]] пад 19°38’ у. д., на [[Балтыйская каса|Балтыйскай касе]] [[Гданьскі заліў|Гданьскага заліва]] [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]; але Калінінградзкая вобласьць зьяўляецца анклявам, і асноўная тэрыторыя Расеі пачынаецца ўсходней, пад 27°17’ у. д., на мяжы Расеі з [[Эстонія]]й, на беразе ракі Педэдзе. Такім чынам, працягласьць тэрыторыі Расеі з поўначы на поўдзень перавышае 4 тыс. км, з захаду на ўсход — набліжаецца да 10 тыс. км.

Большая частка Эўрапейскае тэрыторыі Расеі знаходзіцца на [[Усходне-Эўрапейская раўніна|Ўсходне-Эўрапейскай раўніне]]. Па поўдні — [[Каўкаскія горы]], на паўночным захадзе — горы [[Хібіны]]. На ўсход ад [[Урал]]у ляжыць [[Заходне-Сыбірская раўніна]], на поўдзень ад якое горы Паўднёвай Сыбіры: [[Алтай]], [[Саяны]], горы Прыбайкальля й Забайкальля і іншыя. Між рэкамі [[Енісей|Енісеем]] і [[Лена]]ю ляжыць Сярэднесыбірсае плято, між Ленаю і Ціхім Акіянам — горы Паўночна-Ўсходняе Азіі.

[[Клімат]] мяняецца ад марскога на крайнім паўночным захадзе да рэзка кантынэнтальнага ў Сыбіры і мусоннага на Далёкім Усходзе. Сярэднія тэмпэратуры студзеня ад 0 да −50&nbsp;°C, ліпеня ад 1 да 25&nbsp;°C; ападкаў ад 150 да 2000 мм штогод. Шматгадовая мярзлата (раёны Сыбіры і Далёкага Ўсходу). Буйныя рэкі — [[Волга]], [[Паўночная Дзьвіна]], [[Дон]], [[Пячора (рака)|Пячора]], [[Об]], [[Іртыш]], [[Енісей]], [[Ангара]], [[Лена]], [[Амур]], [[Праголя]], [[Нява]]; буйныя азёры — [[Касьпійскае мора|Касьпійскае]] (мора), [[Байкал]], [[Ладаскае возера|Ладаскае]], [[Анескае возера|Анескае]]. Лясы займаюць больш за ½ тэрыторыі, маюцца 25 нацыянальных паркаў і 84 [[запаведнік]]і.

== Насельніцтва ==
Паводле [[Усерасейскі перапіс насельніцтва 2021 году|ўсерасейскага перапісу насельніцтва 2021 году]], у Расеі (без акупаванага ўкраінскага [[Крым]]у) пражывала 144,7 млн чалавек, тады як паводле [[Усерасейскі перапіс насельніцтва 2010 году|перапісу 2010 году]] налічвалася 142,8 млн жыхароў. Гэта рабіла Расею найбольшай паводле насельніцтва краінай Эўропы і 9-й у сьвеце. [[Шчыльнасьць насельніцтва]] складала 9 чалавек/кв.км. [[Працягласьць жыцьця]] складала 70,1 гадоў, у тым ліку 65,5 гадоў для [[мужчына]]ў і 74,5 гадоў для [[жанчына]]ў. На 2020 год сярэдні век насельніцтва быў 40,3 гадоў. Нараджальнасьць была 1,5 дзіцяці на жанчыну. [[Расейцы]] складалі 81 % насельніцтва. На 2016 год іншаземныя [[перасяленцы]] налічвалі 11,6 млн чалавек, што было 3-й паводле велічыні колькасьцю іншаземцаў сярод краінаў сьвету.

На 2022 год у Расеі пражывала каля 466 000 [[Беларускае грамадзянства|грамадзянаў Беларусі]], зь іх 176 000 (38 %) ажыцьцяўлялі працоўную дзейнасьць<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Кавалёў: стабільнасьці беларускага і расейскага рубля нічога не пагражае|спасылка=https://blr.belta.by/economics/view/kavaleu-stabilnastsi-belaruskaga-i-rasijskaga-rublja-nichoga-ne-pagrazhae-121026-2022/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=25 кастрычніка 2022|дата доступу=25 кастрычніка 2022}}</ref>.

== Гаспадарка ==
{{Асноўны артыкул|Гаспадарка Расеі}}
[[Файл:MIBC 9th May 2012.jpg|міні|300пкс|Міжнародны бізнэсовы раён «[[Масква-сіці]]».]]
[[Файл:Lada 2107 aka Lada Riva October 1995 1452cc.jpg|міні|300пкс|[[ВАЗ-2107]] сыходзіў з канвэеру з 1980 па 2010 год]]
Расея — некалі прамыслова разьвітая краіна, перажывае крызу пасьля распаду СССР, савецкае эканомікі і эканамічных сувязяў з былымі рэспублікамі і краінамі Ўсходняга блёку. [[Сукупны ўнутраны прадукт]] на душу насельніцтва складае 8900 даляраў у год (2003). Інфляцыя 3% (за студзень-люты 2005 г.)

Большую частку СУП дае дабыча палезных выкапняў: [[Нафта|нафты]] і [[Прыродны газ|прыроднага ґазу]] (асноўныя радовішчы ў Заходнім Сыбіры), каменны [[вугаль]], [[жалезная руда]] (Курская маґнітная анамалія, радовішчы [[Урал|Ўралу]], Заходняга [[Сыбір]]у і інш.), [[апатыты]], [[калійныя солі]], [[фасфарыты]], [[дыямэнт]]ы і інш. У 2010 г. вываз сыравіны склаў 65% агульнага аб’ёму экспарту<ref>{{Артыкул|аўтар=Антон Запольскі.|загаловак=10 гадоў кіраваньня Пуціна. Што адбываецца сёньня ў Расеі|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=61516|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=газэта|год=29 чэрвеня 2010|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2010-06-29 124 (26732)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/61477/29cher-7.indd.pdf 7]|issn=1990-763x}}</ref>. На 31 сьнежня 2011 г. на Расею прыпадала 5,7% даказаных запасаў нафты ў сьвеце (88,2 млрд [[Барэль|барэляў]]). Пагатоў у 2011 г. Расея была найбольшым вытворцам нафты ў сьвеце<ref>{{Артыкул|аўтар=|загаловак=Вэнэсуэла можа лічыцца уладальнікам найбуйнейшых запасаў нафты ў сьвеце|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=98706|выданьне=Зьвязда|тып=|год=16 чэрвеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-06-16 115 (27230)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/98704/16cher-1.indd.pdf 1]|issn=}}</ref>.

Асноўныя галіны прамысловасьці: [[машынабудаўніцтва]] (цяжкае, агульнае, сярэдняе, выраб прыбораў інструмэнтаў, і інш.), чорная (галоўным чынам [[Урал]] і інш.) і каляровая ([[Урал]], [[Сыбір]], Далёкі Ўсход і інш.) [[мэталюргія]]. Разьвітыя хімічная і нафтахімічная прамысловасьці (цантральны і паўночна-заходні рэгіён, Паволжа, Урал), лясная (на поўначы і ўсходзе краіны), лёгкая (галоўным чынам тэкстыльная) і харчовая прамысловасьць.

[[Земляробства]] дае каля 40% агульнае прадукцыі [[Сельская гаспадарка|сельскае гаспадаркі]], [[жывёлаводзтва]]&nbsp;— больш за 60%. Больш як 4/5 пашні прыходзіцца на Цэнтральнае Паволжа, Паўночны [[Каўкаскія горы|Каўказ]], [[Урал]] і Заходнюю [[Сыбір]]. Асноўныя сельскагаспадарчыя культуры: [[зернавыя]], [[цукровы бурак]], [[сланечнік]], [[бульба]], [[лён]].

На тэрыторыі Расеі функцыянуюць аб’яднаныя энэрґетычныя сыстэмы Цэнтру, Паўночнага Захаду, Паволжа, Паўночнага Каўказу, Сыбіру, Далёкага Ўсходу. Расея мае буйную сетку трубаправодаў. Важныя элемэнты водных сыстэмаў: Беламора-балтыйскі канал, канал імя Масквы, Волга-Донскі канал, Волга-Балтыйскі шлях. Важную ролю грае марскі транспарт. Буйныя порты: [[Санкт-Пецярбург]], [[Калінінград]], [[Мурманск]], [[Архангельск]], [[Новарасейск]], [[Уладзівасток]], [[Находка]]. У Расеі ёсьць больш за 100 [[курорт]]аў: на ўзьбярэжжы [[Чорнае мора|Чорнага мора]], група курортаў Каўкаскіх Мінэральных Водаў і інш.

Існуюць шмат розных ацэнак наконт фактычнага кошту [[карупцыя|карупцыі]]. Паводле афіцыйнай статыстыкі ўрада «ценявая эканоміка» займала толькі 15% СУП Расеі ў 2011 годзе. Яна ўключала незарэгістраваныя заробныя платы, якія выплочваў наймальнік з мэтай пазьбяганьня выплатаў падаткаў і сацыяльных выдаткаў, а таксама іншыя віды ўхіленьня ад выплаты падаткаў<ref>[https://web.archive.org/web/20120616223602/http://www.interfax.ru/txt.asp?id=242603 «Доля теневой экономики в РФ снизилась почти до 15%, таблицы "затраты-выпуск" уточнят показатель — Росстат»]. Интерфакс.</ref>. Паводле ацэнак Расстату карупцыя ў 2011 годзе склала толькі 3,5—7% ад СУП. Для параўнаньня некаторыя незалежныя экспэрты сьцьвярджаюць, што існая ў Расеі карупцыя дасягае 25% ад СУП краіны<ref>Milov, Nemtsov, Ryzhkov, Shorina (2011). "Putin. Corruption. Independent expert report", p. 6.</ref>. У дакладзе Сусьветнага банка на 2010 год гэтая лічба сягае ажно 48%<ref>[http://www.newsland.ru/news/detail/id/580475/ «Коррупция в России как система "распилки" ВВП»]. Newsland.ru.</ref>. Існуе таксама цікавы зрух у хабарніцтве, у той час як раней чыноўнікі бралі хабар, каб заплюшчыць вочы на юрыдычныя парушэньні, цяпер яны прымаюць хабар проста каб выконваць свае абавязкі<ref>[https://ria.ru/economy/20110201/329132334.html «Средний размер взятки в России в 2010 году вырос с 27 до 47 тысяч руб»]. РИА Новости</ref>. Многія экспэрты прызнаюць, што ў апошнія гады карупцыя ў Расеі стала бізнэсам. У 1990-я гады прадпрымальнікі павінны былі плаціць розным злачынным групоўкам, каб забясьпечыць для сябе гэтак званую абарону.

== Культура ==
[[Файл:Lomonosovportrait.jpg|міні|200пкс|зьлева|[[Міхаіл Ламаносаў]]. Расейскі паэт, вынаходнік і навукоўца]]
Культура Расеі грунтуецца на [[расейская мова|расейскай мове]], якая пачала фармавацца напрацягу 14—15 стагодзьдзяў. Істотны ўнёсак у фармаваньне літаратурнай расейскай мовы зрабілі [[Міхаіл Ламаносаў]] ды [[Аляксандар Пушкін]]. Выдітныя постаці расейскай літаратуры ў 18 стагодзьдзі [[Міхаіл Лермантаў]], [[Мікалай Гогаль]], [[Фёдар Цютчаў]], [[Фёдар Дастаеўскі]] ды [[Леў Талстой]]. Драматычныя творы [[Антон Чэхаў|Антона Чэхава]] займелі шырокую папулярнасьць ва ўсім сьвеце. Літаратура Расеі 20 стагодзьдзя часткова сфармавалася пад уплывам дзяржаўнай камуністычнай ідэалёгіі. З выбітных аўтараў 20 стагодзьдзя можна назваць [[Сяргей Ясенін|Сяргея Ясеніна]], [[Уладзімер Маякоўскі|Уладзімера Маякоўскага]], [[Аляксандар Твардоўскі|Аляксандра Твардоўскага]]. Вялікі ўнёсак у папулярызацыю расейскай культуры зрабілі дзеячы эміграцыі — [[Ёсіф Бродзкі]] ды [[Аляксандар Салжаніцын]] (абодва ляўрэаты [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскае прэміі]]).

На тэрыторыі Расеі выяўленыя помнікі часоў [[палеаліт]]у<ref>Э. А. Петэрсон. Расея (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва) // {{Літаратура/БелЭн|10к}} С.338.</ref>. Культура выяўленчага мастацтва пачынала разьвівацца ў плыні [[Праваслаўе|праваслаўя]] — іконы ды фрэскі ў цэрквах пераважна ананімныя. Вяршыняў іканапіснага майстэрства дасягнулі [[Андрэй Рублёў]], [[Феафан Грэк]], [[Дыянісій]]. У 18 стагодзьдзі [[Фёдар Рокатаў]], [[Зьміцер Лявіцкі]] ды [[Уладзімер Баравікоўскі]] вучацца ў францускіх ды італьянскіх жывапісцаў, закладаюць падмурак расейскага жывапісу. XIX стагодзьдзе — эпоха клясычнага расейскага пэйзажу. Ісак Левітан, Архіп Куінджы, Аляксей Саўрасаў, Васіль Сурыкаў ды Іван Шышкін стварылі непаўторныя паводле калярыту карціны. Напачатку XX стагодзьдзя [[Казімер Малевіч]] стварыў новы мастацкі стыль — супрэматызм.

Расейская музыка — гэта сусьветна вядомыя кампазытары [[Міхаіл Глінка]], [[Пётар Чайкоўскі]] ды [[Сяргей Рахманінаў]]. Сёньняшняя музыка — гэта, у першую чаргу, праява масавай культуры.

Зь сярэдзіны XVIII стагодзьдзя ў [[Санкт-Пецярбург]]у працуюць Акадэмія навук ды ўнівэрсытэт, прафэсар якога [[Дзьмітры Мендзялееў]] адкрыў пэрыядычны закон хімічных элемэнтаў. Вялікі ўнёсак у разьвіцьцё мэдыцыны зрабілі [[Мікалай Пірагоў]] ды Ўладзімер Бехцераў. Напрацягу XX стагодзьдзя расейскія фізыкі ды інжынэры спаборнічалі з эўрапейскімі ды амэрыканскімі фізыкамі ў першынстве (у вынаходніцтве атамнай бомбы, распрацоўцы лазера ды касьмічных тэхналёгіях).

== Узброеныя сілы ==
[[Узброеныя сілы Расеі]] складаюцца з трох відаў Узброеных сілаў (сухапутныя войскі, ваенна-паветраныя сілы і ваенна-марскі флёт), трох родаў войскаў ([[Касьмічныя войскі Расеі|касьмічныя войскі]], [[Ракетныя войскі стратэгічнага прызначэньня Расеі|ракетныя войскі стратэгічнага прызначэньня]] і паветрана-дэсантныя войскі). Тыла ўзброеных сілаў, чыгуначных войскаў і іншых войскаў, якія не ўваходзяць у віды ўзброеных сілаў, а таксама шэраг службаў. Агульная колькасьць УС Расеі складае 1207 тыс. чалавек вайсковаслужбоўцаў і 876 тысячаў грамадзянскіх спэцыялістаў.

Сухапутныя войскі арганізацыйна складаюцца з матастралковых войскаў, танкавых войскаў, ракетных войскаў і артылерыі, войскаў СПА, спэцыяльных войскаў (выведвальных, сувязі, радыёэлектроннай барацьбы (РЭБ), інжынэрных, радыяцыйнай, хімічнай і біялягічнай абароны (РХБА), тэхнічнага забесьпячэньня, аховы тылу, часьцей і арганізацыяў тылу). Сухапутныя войскі дзеляцца па тэрытарыяльным прынцыпе на шэсьць ваенных акругаў: Маскоўская, Ленінградзкая, Паўночна-Каўкаская, Прыволска-Ўральская, Сыбірская і Далёкаўсходняя.

Ваенна-паветраныя сілы арганізацыйна складаюцца з авіяцыі (бамбавальнай, штурмавой, зьнішчальнай, авіяцыі СПА, выведвальнай, транспартнай і спэцыяльнай), зенітна-ракетных войскаў, радыётэхнічных войскаў, спэцыяльных войскаў, часьцей і ўстаноў тылу.

Ваенна-марскі флёт арганізацыйна складаецца з родаў сілаў: падводных, надводных, марской авіяцыі, марской пяхоты і берагавых войскаў, часьцей спэцыяльных войскаў і тылу. ВМФ па тэрытарыяльнай прыкмеце дзеліцца на чатыры флёта (Паўночны, Балтыйскі, Чарнаморскі і Ціхаакіянскі) і адну флятылію (Касьпійскую).

За межамі Расейскай Фэдэрацыі ёсьць ваенныя базы ў [[Азэрбайджан]]е (РЛС «Габала»), [[Армэнія|Армэніі]] (102-я ваенная база ў Гюмры), [[Беларусь|Беларусі]] (РЛС «Волга», [[Вузел Баранавічы|вузел «Баранавічы»]] ў Клецкім раёне і 42-і вузел сувязі ВМФ, [[Вялейка]]), [[Казахстан]]е (5-ы Дзяржаўны выпрабавальны касмадром, асобны полк транспартнай авіяцыі, асобны радыётэхнічны вузел Касьмічных войскаў, дзяржаўны выпрабавальны палігон стратэгічнай СПА і СРА Сары-Шара), [[Кыргыстан]]е (ваенна-паветраная база), [[Таджыкістан]]е (Оптыка-электронны вузел сыстэмы кантролю касьмічнай прасторы «Нурэк», 201-я матастрэлковая дывізія), [[Узбэкістан]]е (авіябаза), [[Украіна|Украіне]] (Чарнамарскі флёт, шэраг аэрадромаў, вузлоў сувязі, 219-ы асобны полк радыёэлектроннай барацьбы, 1096-ы зенітны ракетны полк), [[Сырыя|Сырыі]] (база ВМФ), а таксама групоўкі расейскіх войскаў у [[Абхазія|Абхазіі]] і [[Паўднёвая Асэтыя|Паўднёвай Асэтыі]] і групоўка міратворчых сілаў і [[Прыднястроўе|Прыднястроўі]].

== Ахова здароўя ==
Адмоўны ўплыў на працягласьць жыцьця ў Расеі аказвала даступнасьць [[Гарэлка|гарэлкі]] ў разьліку на сярэднюю [[Зарплата|зарплату]]: 10 літраў у 1990 годзе і 47 літраў у 1995-м. Толькі ў 2003 годзе ўжываньне алькаголю ў Расеі зьменшылася на 1/3, бо забаранілі яго продаж пасьля 23-й гадзіны і абмежавалі яго [[Рэкляма|рэкляму]]<ref name="а"/>.

На лістапад 2013 году ў Расеі налічвалася 8,5 млн [[Нарказалежнасьць|нарказалежных]] людзей, што складала 6 % [[насельніцтва Расеі]]. 26 лістапада 2013 году старшыня Фэдэральнай службы кантролю за абарачэньнем наркотыкаў Расеі [[Віктар Іваноў]] з гэтай нагоды заявіў: «Расейская сытуацыя з [[наркотык]]амі катастрафічная»<ref>{{Артыкул|аўтар=Юры Царык.|загаловак=Геапалітыка залежнасьці|спасылка=http://zviazda.by/be/news/20131127/1385528834-geapalityka-zalezhnasci|выданьне=Зьвязда|тып=|год=27 лістапада 2013|нумар=223 (27588)|старонкі=[http://zviazda.by/wp-content/uploads/2013/11/1385527919_1.pdf 1],[http://zviazda.by/wp-content/uploads/2013/11/1385527919_5.pdf 5]|issn=}}</ref>.

У 2021 годзе каля 30 % сьмяротнасьці ў Расеі было зьвязана з ужываньнем [[Сьпіртовы напой|алькаголю]], таму сярэдняя [[працягласьць жыцьця]] расейскіх мужчынаў была на 17 гадоў меншай, чым у мужчынаў [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]]. Пры гэтым, [[прыбытак]] ад продажу сьпіртовых напояў быў 5-кратна меншым за наносімыя яго спажываньнем страты ў выглядзе выдаткаў на [[Ахова здароўя|ахову здароўя]], наступствы ад злачыннасьці пры [[Ап’яненьне|ап’яненьні]], брак і згубу на вытворчасьці<ref name="а">{{Артыкул|аўтар=Алена Кравец.|загаловак=Ключ, які «адкрываў» краіны|спасылка=https://zviazda.by/be/news/20220926/1664198354-yak-z-dapamogay-narkotykau-eurapeyskiya-ulady-zmyanyali-hod-gistoryi|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=|год=27 верасьня 2022|нумар=[https://zviazda.by/be/number/189-29811 189 (29811)]|старонкі=[https://zviazda.by/sites/default/files/27ver-2022-10.pdf 11]|issn=}}</ref>.

== Погляды насельніцтва ==
Паводле дасьледаваньня «Левада-цэнтру», праведзенага ў траўні 2021 году, сярод найвыдатнейшых асобаў у гісторыі, на думку жыхароў Расеі, апынуліся: [[Сталін]] (39%), [[Ленін]] (30%), [[Аляксандар Пушкін]] (23%), [[Пётар I]] (19%) і [[Уладзімер Пуцін|Ўладзімер Пуцін]] (15%). З замежнікаў наперадзе [[Альбэрт Айнштайн]] (9%), [[Напалеон I Банапарт|Напалеон]] і [[Адольф Гітлер]] (па 5%). Падобная карціна зь нязначнымі зьменамі назіраецца ад першага апытаньня, праведзенага ў 1994 годзе<ref>[https://www.levada.ru/2021/06/21/samye-vydayushhiesya-lichnosti-v-istorii/ Самые выдающиеся личности в истории], Левада-центр, 21.06.2021 г.</ref>.

Тым часам паводле апытаньня, праведзенага ў сакавіку 2019 году, 70% расейцаў лічаць, што Сталін меў станоўчую ролю ў гісторыі, 51% ставяцца пазытыўна да асобы Сталіна агулам. Калі ў 2009 годзе 60% апытаных лічылі, што сталінскія рэпрэсіі ніяк нельга апраўдаць, 24% — што можна ў нейкай ступені, а колькасьць упэўненых апраўдальнікаў была ў межах статыстычнай хібнасьці, то ў 2019 годзе толькі 45% казалі, што сталінскія рэпрэсіі ніяк нельга апраўдаць, 33% — што можна апраўдаць у нейкай ступені, 13% упэўнена заявілі, што сталінскія рэпрэсіі можна апраўдаць<ref>[https://www.svaboda.org/a/29883353.html Ухваленьне Сталіна расейцамі пабіла гістарычны рэкорд, — «Левада-цэнтар»], [[Радыё Свабода]], 16 красавіка 2019 г.</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік|Расія}}
* [http://www.gov.ru/ Афіцыйная старонка ўраду Расеі]{{ref-ru}}
* [http://demoscope.ru/weekly/app/popclock/popclock.php Лічыльнік насельніцтва Расеі]{{ref-ru}}
* [[Валер Карбалевіч]], [https://www.svaboda.org/a/31746461.html Як вайна мяняе сьвет. Разьвітаньне зь мітам пра вялікую Расею], [[Радыё Свабода]], 10 сакавіка 2022 г.
* [[Дзьмітры Гурневіч]], [https://www.svaboda.org/a/31793051.html Чаму Расея такая. 25 цытат з кнігі гісторыка, якая стала падручнікам пра расейцаў для ЦРУ], [[Радыё Свабода]], 10 красавіка 2022 г.
* [[Тымаці Снайдэр]], [https://www.nytimes.com/2022/05/19/opinion/russia-fascism-ukraine-putin.html We Should Say It. Russia Is Fascist], [[The New York Times]], 19 траўня 2022 г.

{{Суб’екты Расеі}}
{{Краіны Эўропы}}
{{АБСЭ}}
{{Славянскія краіны}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]