Прагляд крыніцы для Палякі ў Беларусі

'''[[Палякі|Польская]] меншасьць у [[Беларусь|Беларусі]]''' афіцыйна налічвае 396 тысячаў прадстаўнікоў і складае другую па колькасьці нацыянальную меншасьць у краіне пасьля [[расейцы|расейцаў]]. Пераважная большасьць беларускіх палякаў пражывае ў заходніх рэгіёнах краіны (у тым ліку 294 тысячаў — у [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскай вобласьці]]).

== Гісторыя ==
З канца Х ст. захад сучаснага беларускага Панямоньня пачынае калянізавацца [[славяне|славянамі]], пры гэтым ва ўмовах перавагі ўсходнеславянскіх плямёнаў у працэсе гэтай калянізацыі акрэсьліваецца пэўная прысутнасьць заходніх славянаў, што ўдзельнічалі ў тым ліку ў этнагенэзе польскага этнасу<ref>{{артыкул|аўтар=Піваварчык С.|загаловак=Да этнічных працэсаў на Панямонні ў раннім сярэднявеччы|арыгінал=|спасылка=http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/bzh/11/11_recenzii.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Беларускі Гістарычны Зборнік|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>. Пазьнейшыя гістарычныя зьвесткі паказваюць на практычна поўную адсутнасьць палякаў як карэннай этнічнай групы на тэрыторыях сучаснай Беларусі.

Пад канец XIV ст. у Дарагічынскім, Бельскім, Мельніцкім паветах [[Падляшша]] (тады частка [[Троцкае княства|Троцкага княства]] [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], цяпер у складзе Польшчы) актывізуецца польская калянізацыя, праз што гэтаму рэгіёну неўзабаве надалі мясцовае заканадаўства на польскі ўзор, хоць прыкладна да паловы XV ст. яно існавала толькі ў Бельскім павеце<ref>{{Кніга|аўтар = Любавский М. К.|частка = |загаловак = Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского Статута|арыгінал = |спасылка = |адказны = М. Любавский|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Университетская типография|год = 1892|том = |старонкі = 19-20|старонак = 884|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Некаторая колькасьць шляхты польскага паходжаньня згадваецца таксама ў якасьці каляністаў у 1379 годзе ў дачыненьні да Гарадзенскага павету<ref>{{Кніга|аўтар = Łowmiański H.|частка = |загаловак = Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego|арыгінал = |спасылка = |адказны = H. Łowmiański|выданьне = |месца = Poznań|выдавецтва = Wydawnictwo Naukowe UAM|год = 1983|том = |старонкі = 392|старонак = 579|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Польская этнічная і культурніцкая прысутнасьць на землях сёньняшняй Беларусі пачала фармавацца ў часы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]], галоўным чынам у выглядзе працэсаў добраахвотнай [[Палянізацыя|палянізацыі]] шляхты і найвышэйшых [[Стан (сацыяльная група)|станаў]]<ref name="Kalacynski-55">Калачынскі Ю. Адкуль у Беларусі ўзяліся палякі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 55.</ref>. Пры гэтым адзначаецца адсутнасьць прыкметнай міграціі палякаў у Вялікае Княства Літоўскае, згодна з законамі якога іншаземцам (у тым ліку палякам) забаранялася займаць дзяржаўныя і царкоўныя пасады, а таксама купляць зямлю<ref>Калачынскі Ю. Адкуль у Беларусі ўзяліся палякі? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref>. У час [[Расейская імпэрыя|Расейскае імпэрыі]] [[каталіцтва]] лічылася «польскай верай», а [[праваслаўе]] — «рускай верай», і адпаведна з гэтым насельніцтва зямель сучаснай Беларусі фармальна і нефармальна клясыфікавалася як «польскае» альбо «расейскае». Разам з тым, перапіс насельніцтва Расеі за 1897 год, а таксама статыстычная інфармацыя акупацыйнай адміністрацыі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]] сьведчаць на карысьць прысутнасьці палякаў у Беларусі як відавочнай этнічнай меншасьці ў тым ліку на заходнім памежжы [[Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходніх]] губэрняў; перапіс насельніцтва 1897 году вызначаў нацыянальную прыналежнасьць асобы паводле крытэру [[родная мова|роднае мовы]]. Такім чынам, большасьць беларускіх палякаў — нашчадкі беларускага (літвінскага) сялянства і шляхты [[Каталіцтва|рыма-каталіцкай веры]], якія добраахвотна прымалі польскую ідэнтычнасьць у пэрыяд XVII—ХІХ стагодзьдзяў<ref name="Kalacynski-55"/>. 

[[Файл:Polska1912.jpg|значак|Польскае этнічнае насельніцтва згодна з даваенным перапісам, 1912 г., E. Czyński, T. Tilinger's. Выразна адлюстраваная польская меншасьць на Падляшшы — каля 35%.]]

Падобная сытуацыя цалкам захавалася па захопе [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшча]]й захаду сучаснай Беларусі. Афіцыйна перапісы Польскай Рэспублікі (1919, 1921, 1931 гады) адзначалі істотную дзель польскага насельніцтва і, у прыватнасьці, абсалютную большасьць палякаў у насельніцтве цэлага шэрагу паветаў (у прыватнасьці, Гарадзенскага, Лідзкага, Віленска-Троцкага). Пры гэтым адзначаецца, што афіцыйная польская статыстыка штучна завышала колькасьць польскага насельніцтва<ref name="Kalacynski-55"/>. Паводле падлікаў беларускага дасьледніка Р. Паўстынскага, на сукупнай тэрыторыі тых паветаў Польшчы, якія збольшага абдымалі асноўны абсяг [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] Польшчы (усе паветы [[Наваградзкае ваяводзтва (1921—1939)|Наваградзкага]] ваяводзтва, [[Палескае ваяводзтва|Палескае]] ваяводзтва бяз [[Камень-Кашырскі|Камень-Кашырскага]] павету, Гарадзенскі, Ваўкавыскі, Аўгустоўскі паветы і часткі Беластоцкага і Сакольскага паветаў [[Беластоцкае ваяводзтва (1919—1939)|Беластоцкага]] ваяводзтва, Ашмянскі, Браслаўскі, Вялейскі, Дунілавіцкі паветы і часткі Віленска-Троцкага, Сьвянцянскага, Дзісьненскага паветаў [[Віленскае ваяводзтва (1926—1939)|Віленскага]] ваяводзтва), агульнае насельніцтва пасьля 1921 году складала 3 171 тыс. чал., зь якіх палякі складалі больш за 311 тыс. (каля 9,81%), пры гэтым беларусы — 2 371 тыс. (звыш 74% ад насельніцтва згаданага рэгіёну), складаючы большасьць у сельскай мясцовасьці (88%). Дзеля параўнаньня, польскае насельніцтва такім чынам сталася толькі трэцяй этнічнай групай, саступаючы ў гэтым дачыненьні [[жыды ў Беларусі|габрэям]] (385 109 чал., 12,1%)<ref>{{Кніга|аўтар = Ладысеў У.|частка = Заходняя Беларусь у складзе Польшчы|загаловак = Гісторыя Беларусі. Курс лекцый: у 2 ч.|арыгінал = |спасылка = |адказны = П. Брыгадзін [і інш.]|выданьне = |месца = {{Менск (Мінск)}}|выдавецтва = РІВШ БДУ|год = 2002|том = 2. ХІХ—ХХ стст|старонкі = 396|старонак = 655|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

У той жа час, некалькі гадоў [[польская мова]] мела дзяржаўны статус у раньняй у [[БССР]], разам зь [[Беларуская мова|беларускай]], [[Расейская мова|расейскай]] і [[ідыш]]. Ва Ўсходняй Беларусі дзейнічалі арганізацыі польскай меншасьці, [[Чырвоны касьцёл]] у [[Менск]]у быў польскім нацыянальным тэатрам. У рамках палітыкі арганізацыі была разгорнутая сетка адукацыйных установаў для патрэбаў польскае меншасьці, у рэгіёнах прыкметнай прысутнасьці польскай меншасьці дзейнічалі нацыянальныя органы мясцовага самакіраваньня (некалькі дзясяткаў польскіх сельсаветаў і [[Польскі аўтаномны раён імя Дзяржынскага|раён]]).

У пачатку 1930-х гадоў большасьць польскіх арганізацыяў ва Ўсходняй Беларусі былі ліквідаваныя савецкімі ўладамі, а іх кіраўніцтва — рэпрэсаванае, распушчаныя нацыянальныя органы мясцовага самакіраваньня. У той жа час польскія статыстычныя справаздачы пэрыяду знаходжаньня ў складзе Польшчы [[Заходняя Беларусь|захаду]] беларускага этнічнага арэалу паказваюць неабгрунтаваны рэзкі рост адсоткавае дзелі этнічных палякаў у Віленскім, Беластоцкім, Наваградзкім і, у меншай ступені, Палескім ваяводзтвах.

Пасьля савецкага нападу на Польшчу ў 1939 годзе, Заходняя Беларусь была далучаная да [[БССР]]. Многія прадстаўнікі польскай меншасьці былі рэпрэсаваныя, адбыліся масавыя дэпартацыі палякаў па ўсходнія часткі [[СССР]] — у [[Расея|Расею]], [[Казахстан]], [[Узбэкістан]].

У час [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]] на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі атрады [[Армія Краёва|Арміі Краёвай]], у якой, аднак, значную частку байцоў складалі беларусы, у тым ліку праваслаўныя.

Пасьля вайны, многія жыхары Беларусі, якія заявілі пра сваю польскую нацыянальнасьць, у 1944—1946 гады былі пераселеныя ў Польшчу ў рамках савецка-польскага абмену насельніцтвам. Узамен адбылося [[перасяленьне]] ў Беларусь этнічных беларусаў зь перадаванай Сталіным Польшчы заходняй часткі Беластоцкай вобласьці.

Пры канцы існаваньня СССР на фоне палітыкі [[перабудова|перабудовы]] абмяркоўвалі мажлівасьць стварэньня Ўсходняпольскай ССР, якая праектавалася як шаснаццатая савецкая рэспубліка, складзеная з тэрыторыяў Віленшчыны й Гарадзеншчыны.

== Сучаснасьць ==
[[Файл:Poles in Belarus share 2009.png|значак|Палякі ў Беларус, 2009 г.]]
[[Файл:Poles in Belarus distribution, Census 2009.png|значак|Палякі ў Беларусі, 2009 г.]]
На сёньняшні дзень лічыцца, што ва ўмовах беларусізацыі і дэ-палянізацыі беларускага [[Касьцёл]]а назіраецца тэндэнцыя да асыміляцыі палякаў.

Найбольшая польская арганізацыя ў Беларусі — [[Зьвяз палякаў на Беларусі]] ({{мова-pl|Związek Polaków na Białorusi|скарочана}}), які ў сярэдзіне 1990-х гадоў меў каля 20 тысячаў сяброў. Аднак пасьля ануляваньня з боку ўладаў вынікаў VI зьезду арганізацыі, які адбыўся ў сакавіку 2005 году, унутры ЗПБ адбыўся раскол. Большая частка сяброў арганізацыі засталася на баку новаабранай старшыні арганізацыі [[Анжаліка Борыс|Анджалікі Борыс]]. У той жа час пэўная частка сябраў ЗПБ пасьля правядзеньня ў жніўні таго ж году паўторнага зьезду і абраньня сваім старшынём Юзэфа Лучніка ўтварыла ЗПБ, цалкам кантраляваны [[Рэжым Лукашэнкі|рэжымам Лукашэнкі]]. Цягам апошніх гадоў арганізацыя на чале якой стаіць Анджаліка Борыс зазнае рэпрэсіі з боку рэжыму. Арганізацыя выдае часопіс [[Magazyn Polski]] і газэту [[Głos znad Niemna]].

Увядзеньне [[Карта паляка|Карты паляка]] ў 2007 годзе дало магчымасьць тысячам жыхароў Беларусі атрымаць яе, пацьвердзіўшы сваю прыналежнасьць да польскага народу ў польскім кансуляце ў [[Менск]]у, [[Горадня|Горадні]] або [[Берасьце|Берасьці]]. Увядзеньне карты выклікала пратэсты з боку афіцыйных уладаў Беларусі. У беларускіх дзяржаўных СМІ неаднаразова праходзілі кампаніі, скіраваныя супраць Карты Паляка і супраць Польшчы. Апошні выпадак — жнівень 2009 году, калі ў газэце «[[Звязда]]» зьявіўся артыкул пад назваю «Карта паляка: хто маўчыць, а хто і крычыць»<ref>http://zvyazda.minsk.by/ru/issue/article.php?id=41030{{Недаступная спасылка|date=February 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, прыкладна ў гэты ж час на тэлеканалах ОНТ і СТВ зьявіліся відэарэпартажы падобнага зьместу.

== Глядзіце таксама ==
* [[Беларусы ў Польшчы]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20090227082251/http://www.zpb.org.pl/ Зьвяз Палякаў на Беларусі]
* [http://www.polonia.org/bialorus.htm http://www.polonia.org/bialorus.htm]
* [https://web.archive.org/web/20090212161035/http://polishroots.org/history/belarus_history.htm Poles in Belarus: Revival of Heritage and Search for Ancestors]
* [https://web.archive.org/web/20121028010611/http://www.kartapolaka.by/ Веб-портал по Карте Поляка]
* [https://web.archive.org/web/20141021191714/http://thepointjournal.com/fa/library/brwp-01.pdf Tichomirow A. (2014) Polish National Minority in Belarus as a Research Problem, Belarusian Review Working Paper, #1]{{ref-en}}

{{Насельніцтва Беларусі}}

[[Катэгорыя:Палякі]]
[[Катэгорыя:Насельніцтва Беларусі]]
[[Катэгорыя:Беларуска-польскія стасункі]]