Прагляд крыніцы для Надбярэзінцы

{{Літаратурны твор
| Назва               = Надбярэзінцы
| Назва-арыгінал      = Nadberezyńcy
| Выява               = 
| Памер               = 
| Подпіс выявы        = 
| Жанр                = Аўтабіяграфічная аповесьць
| Аўтар               = [[Флярыян Чарнышэвіч]]
| Мова арыгіналу      = польская
| Напісаны            = 1942
| Публікацыя          = 1942
| Асобнае выданьне    = 
| Выдавецтва          = 
| Пераклад            = 
| Электронная вэрсія  = 
}}
'''Надбярэзінцы''' ({{мова-pl|Nadberezyńcy}}){{Заўвага|У першай рэдакцыі раман меў падзагаловак ''Раман у трох тамах, заснаваны на рэальных падзеях'' («{{мова-pl|Powieść w trzech tomach osnuta na tle prawdziwych wydarzeń}}») і дэвіз ''Мы не ідзем за буржуазыяй'' («{{мова-pl|Nie za burżujów idziemy}}»). У польскім выданьні 2010 году быў вернуты падтытуль.}} — раман [[Флярыян Чарнышэвіч|Флярыяна Чарнышэвіча]] аб лёсе жыхароў [[Засьценак|засьценкаў]] з-за [[Бярэзіна|Бярэзіны]] ў 1911—1920 гадах на тле бурных гістарычных падзей. Упершыню была апублікавана на [[Польская эміграцыйная літаратура пасля 1939 г.|эміграцыі]] ў [[Буэнас-Айрэс]] у 1942 годзе<ref>[https://tworczosc.com.pl/artykul/cienie-platanowej-avenida-de-mayo/ Miesięcznik Twórczość « Cienie platanowej Avenida de Mayo]</ref>. Твор стаў літаратурным дэбютам пісьменьніка, у які ён уключыў элемэнты ўласнай біяграфіі.

Дзеяньне большай часткі рамана адбываецца ў засьценку Смалярня, першаўзорам якога стала шляхецкая вёска Перасека, што каля [[Клічаў|Клічава]], у якой рос аўтар раману й якая на сёньняшні дзень ужо не існуе.

Раман ''Надбярэзінцы'' лічыцца [[народны эпас|эпасам]] [[Ваколічная шляхта|засьценкавай шляхты]], што насяляла тэрыторыю былога [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. З гэтае прычыны яго параўноўваюць з ''[[Пан Тадэвуш|Панам Тадэвушам]]'' [[Адам Міцкевіч|Міцкевіча]], [[Трылёгія Сянкевіча|Трылёгіяй]] [[Генрык Сянкевіч|Сянкевіча]] ці ''[[Над Нёманам]]'' [[Эліза Ажэшка|Ажэшкі]]<ref>Dr hab. Kazimierz Maciąg [https://web.archive.org/web/20190509125502/http://ifp.univ.rzeszow.pl/dydaktyka/dydaktyka_7/Kazimierz_Maciag_dydaktyka_7.pdf „Kresy, Arkadia i Atlantyda: Nadberezyńcy Floriana Czarnyszewicza w kontekście tradycji literackiej“], [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego“, zeszyt 7/2012.</ref><ref>Mariusz Cieślik [https://www.newsweek.pl/kultura/pan-tadeusz-xx-wieku/w6kt6xm ''Pan Tadeusz XX wieku''], Newsweek Polska, 13.09.2010.</ref><ref>[https://www.polskieradio.pl/24/289/Artykul/256708,Pan-Tadeusz-XX-wieku ''Pan Tadeusz XX wieku''], Polskie Radio, 16.08.2010.</ref>. З прычыны, што раман апавядае аб заняпадзе тамтэйшага „сьвету“, часта бывае акрэсьлены, як „польскія ''[[Зьнесеныя ветрам (раман)|Зьнесеныя ветрам]]''“ або „польскія ''[[Вайна й мір]]''“<ref name="rp.pl">Maciej Urbanowski, [http://www.rp.pl/artykul/502706.html?p=1. ''Arcydzieło nieznane''], „Rzeczpospolita“, 2.07.2010.</ref>.

Раманам захапляліся вядомыя пісьменьнікі й літаратуразнаўцы, у тым ліку: [[Мэльхіёр Ваньковіч]], [[Чэслаў Мілаш]] і [[Юзэф Чапскі]]. ''Надбярэзінцаў'' лічылі „адным з найважнейшых і найпрыгажэйшых польскіх раманаў XX стагодьдзя“<ref name="autonazwa1">Maciej Urbanowski ''Posłowie'' w: Florian Czarnyszewicz ''Nadberezyńcy'', wyd. Arkana, 2010, s. 625.</ref>.
[[Файл:Бярэзінскія разьлівы. Biarezina river overflows.jpg|значак|400px|Разьлівы Бярэзіны]]

== Жанр ==
[[Файл:Dałmataŭščyna. Далматаўшчына (T. Boretti, 1900) (2).jpg|значак|240px|[[Шляхецкая сядзіба|Сядзіба]] ў шляхецкім [[Засьценак|засьценку]] ў Беларусі, каля 1900 г.]]
''Надбярэзінцы'' зьяўляюцца раман [[Эпас|эпіцкім]], з элемэнтамі [[Шэльмаўскі раман|шэльмаўскімі]] ці авантурычнымі i [[Рамантычны раман|рамантычнымі]]. Прысутнічаюць таксама лініі [[Гістарычны раман|гістарычныя]] й [[Раман звычаяў|грамадзка-звычаёвыя]].

Мова, якой карыстаюцца героі, — адзінае захаванае аўтэнтычнае сьведчаньне польскай мовы правінцыйнай шляхты, якая жыла паміж Бярэзінай і Дняпром. У ім шмат элемэнтаў памежнага дыялекту, рэшткі [[старапольская мова|старапольскай мовы]] й шматлікія запазычаньні з [[беларуская мова|беларускай мовы]], а таксама мясцовых [[нэалягізм]]аў. У мове таксама шмат элемэнтаў [[патас]]у, але таксама й [[камічнасьць|камічнасьці]]<ref name="autonazwa1" />.

Па словах [[Марыя Данілевіч Зялінская|Марыі Данілевіч Зялінскай]], Чарнышэвіч першапачаткова пачаў запісваць успаміны пра сваю маладосьць у форме [[дзёньнік]]у. Працаваць над ім ён пачаў яшчэ да 1939 г. У канчатковым выніку дзёньнік ператварыўся ў трохтомны раман, але ў аповесьці Стаха Балашэвіча пісьменьнік выклаў свае перажываньні<ref name="rp.pl" /><ref name="Bajków">Bartosz Bajków, ''Florian Czarnyszewicz: przyczynek do biografii'', w: „[http://ksiegarnia.arcana.pl/glowna/127-arcana-nr-138.html Arcana“ (nr 138) listopad/grudzień 2017], s. 107.</ref>.

== Зьмест на тле падзей гістарычных ==
[[Файл:Russian Partition in 1821.png|значак|240px|Землі былой Рэчы Паспалітай у складзе Расейскай імпэрыі (цёмна-зялёным колерам)]]
[[Файл:PBW December 1919.png|значак|240px|Тэрыторыя пад кантролем польскіх войскаў падчас [[Польска-савецкая вайна|польска-савецкай вайны]] на момант пачатку 1920 году]]
У аснове рамана — лёс двух сяброў — Стаха Балашэвіча й Косьціка Васілеўскага — хлопцаў, якія расьлі пачатку ХХ стагодзьдзя паміж [[Бярэзіна]]й і вярхоўем [[Дняпро]] ва ўсходняй [[Беларусь|Беларусі]], на тле раману прадстаўлена грамадзтва, што насяляла рэгіён, і гістарычныя падзеі 1911—1920 гг.

Ад часоў [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] беларускія землі на Бярэзіне й вярхоўях Дняпра знаходзіліся ў складзе [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Вольнымі грамадзянамі й ядром грамадзтва Рэчы Паспалітай былі [[шляхта]] — арыстакратыя, прыдворная знаць і, нарэшце, [[Ваколічная шляхта]]. Ваколічная ці засьцянковая шляхта па свайму матэрыяльнаму становішчу часта не адрозьнівалася ад сялянства, якое пражывала ў суседніх вёсках (у некаторых выпадках адрозьнівалася мовай, звычаямі, канфэсыяй). У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] у 1793 годзе, то бок усяго за 118 гадоў да пачатку дзеяньня рамана, Бабруйск і ваколіцы, дзе адбываецца дзеяньне раману (у тым ліку „Смалярня“, „Рагі“ і „Вонча“, якія знаходзяцца ў некалькіх кілямэтрах на захад ад Друці) увайшлі да складу [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]].

Польскі гісторык Пётар Зыховіч мяркуе, што колькасьць дробнай шляхты на тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага магла налічваць каля 300—500 тыс.<ref>[[Пётар Зыховіч|Piotr Zychowicz]] ''Pakt Piłsudski-Lenin'', Poznań: Dom Wydawniczy „Rebis“ 2015, s. 355.</ref>. „Архіпэлягі“ [[шляхецкая сядзіба|шляхецкіх сядзібаў]] і [[Засьценак|засьценкаў]] захаваліся асабліва на землях былога Вялікага Княства Літоўскага.

''Надбярэзінцы'' гэта перш за ўсё вобраз „сьвету“ той дробнай засьцянковай шляхты, якая, нягледзячы на больш чым стогадовы прыгнёт расейскімі ўладамі, захавала сваю самабытнасьць, мову й веру. На гістарычным тле раману прысутнічаюць грамадзкія й сацыяльныя канфлікты, палітычная й ваенная дзейнасьць, накіраваны на далучэньне забярэзінскіх земляў да паўстаючай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польшчы]] й абвяшчэньне хуткага канца пад уладай [[бальшавікі|бальшавікоў]]. Разам з тым важным матывам рамана зьяўляецца сталеньне маладых людзей і іх першы дарослы выбар, у тым ліку прыгожа акрэсьленая гісторыя каханьня (Каруся й Косьцік), падзеі ваеннага часу падчас [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]], авантурная шпіёнская тэма й вобразы паўсядзённага жыцьця.

=== Зьмест раману ===
[[Файл:Babrujsk, Biezzahannaha Začaćcia. Бабруйск, Беззаганнага Зачацьця (1901-19).jpg|значак|150px|[[Касьцёл Беззаганнага Зачацьця Найсьвяцейшай Панны Марыі (Бабруйск)|Касьцёл]] у Бабруйску, мейсца „Белай Працэсыі“]]
[[Файл:Twierdza Bobrujsk-Mariusz Kruk.jpg|значак|240px|Капец з магіламі польскіх жаўнераў з Першай сусьветнай вайны на тэрыторыі [[Бабруйская фартэцыя|Бабруйскай фартэцыі]] усыпаны праз [[I Польскі корпус у Расеі|I Польскі корпус]] у 1918 годзе]]
Раман пачынаецца ў чэрвені 1911 году{{Заўвага|У пачатку рамана ёсьць некалькі храналягічных недарэчнасьцей, якія маглі быць вынікам аўтарскай праўкі тэксту.}}, калі сям’я Балашэвічаў, якая жыла на [[хутар]]ы Рагі мае сутычку з варожай групоўкай сялянаў з суседняй вёскі Ніты. Восеньню Стась Балашэвіч ідзе вучыцца ў народную школу ў мястэчку Вонча. Там ён сутыкаецца зь нэгатыўным стаўленьнем да яго настаўнікаў расейскай мовы й некаторых іх калегаў, а таксама з назойлівай [[Русіфікацыя Беларусі|русыфікацыяй]], але таксама знаходзіць першых сяброў. Як таленавіты вучань, ён робіць посьпехі й сябруе са старэйшым Косьцікам Васілеўскім, сынам лесьніка з Патокі.

Вясной 1913 г. сям’я Балашэвічаў пераехала з Рогаў у Смалярню, вялікі [[засьценак]] з шматлікай засьцянковай шляхтаю, дзе дагэтуль культывуюцца польская мова, звычаі й самабытнасьць. Стах і Косьцік растуць сярод моладзі Смалярні ў атмасфэры няспынных дыскусый аб магчымых паўстаньнях, аб правядзеньні нелегальнага польскага навучаньня альбо аб стварэньні капліцы. Адначасова можна пазнаёміцца са звычаямі й побытам жыхароў Смалярні, якія змагаюцца з расейскімі ўладамі, а таксама весяляцца на „вечарынах“, ўдзельнічаць у рэлігійным жыцьці (хрэсны ход у Бабруйску) і сустракаюць першыя каханьні. Рытм жыцьця ў Смалярні й навакольных засьценках парушаецца выбухам [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў 1914 г., якая, аднак, прыносіць і зьмену становішча шляхты. Да Смаляроў дасягае [[Зварот вялікага князя Мікалая Мікалаевіча да палякаў|Маніфэст вялікага князя Мікалая]], які прыносіць палякам палёгку ў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], але не апраўдвае ўсіх чаканьняў. Палякі па-ранейшаму пазбаўлены правоў. Смалярская моладзь працуе на капаньні акопаў на рацэ Бярэзіне, што й стала прычынай сваркі за Карусю паміж Косьцікам з адным з жаўнераў. Абвінавачаны ў замаху на забойства Косьцік хаваецца ў лесе. Павеў надзеі для Бярэзіны прынесла арганізацыя ў Бабруйску восеньню 1915 г. брыгады польскіх стральцоў. У гэтыя польскія атрады нелегальна трапляюць некаторыя жыхары засьценкаў. Між тым Стах эфэктыўна вядзе асьветніцкую й агітацыйную дзейнасьць сярод зрусыфікаванай надбярэзінскай шляхты. За гэта яго арыштоўваюць, адкуль ён дзёрзка ўцякае. Зьмены адбываецца ў выніку параз Расеі на фронце, [[Лютаўская рэвалюцыя 1917 году ў Расеі|Лютаўская рэвалюцыя]] і зьвяржэньня імпэратара ў 1917 г. Гэта прыносіць палёгку надбярэзінцам, але таксама й анархію, жыхары навакольных вёсак церпяць ад нападаў бандаў. У гэты час таксама [[бальшавікі]] ўмацоўваюць сваю ўладу.
[[Файл:Polska Dowborowa.jpg|значак|240px|„Польшча Даўборава“ — абшар заняты 1-м польскім корпусам вясной 1918 г. (мапа з кнігі [[Юзэф Доўбар-Мусьніцкі|Юзэфа Доўбар-Мусьніцкага]])]]
[[Файл:I Korpus Polski w Rosji - 3 Maja 1918 - udekorowana brama do twierdzy Bobrujsk NAC 1-H-234-4.jpg|240px|значак|Бабруйская фартэцыя, упрыгожаная да сьвята [[Канстытуцыя 3 траўня 1791 году|Канстытуцыі]] 3 траўня 1918 гооду]]
Раптам у лютым 1918 г. войскі I польскага корпусу генэрала [[Юзэф Доўбар-Мусьніцкі|Юзэфа Доўбар-Мусьніцкага]] авалодваюць Бабруйскам, займаючы прастору паміж нямецкім і расейскім войскам. Гэта было нагадваньнем незалежнасьці, першым пасьля [[Паўстаньне 1830-1831 гадоў|Лістападаўскага паўстаньня]] на землях былой Рэчы Паспалітай. Ствараецца „Доўбараўская Польшча“, якая сягае ад [[Слуцак]]у да Дняпра, куды прыязджаюць палякі з Расеі, Беларусі й Украіны. Адзін з надбярэзінцаў заўважае: „Польшча пачалася з Бабруйску й мае распаўсюдзіцца па ўсёй нашай краіне“. Жыхары засьценкаў прапануюць Доўбару сваю дапамогу, а 11 маладых жыхароў Смаляраў служаць у польскім войску.

Некалькі месяцаў бярэзінцы перажываюць поўныя надзеі „райскія хвіліны“ волі. Моладзь з засьценкаў й польскія легіянеры знаёмяцца й весяляцца на „вечарынах“. Адбываюцца заручыны й вясельле Ганькі й Іпаліта (маляўнічае апісаньне сватоў, заручын і вясельля). Карусю абагаўляе пан Блінкевіч. Аднак Косьцік зьяўляецца ў Смалярні як адзін з [[1 Полк уланаў (I Польскі корпус)|крэхавіцкіх уланаў]], і яго адносіны з Карусяй аднаўляюцца. Вясной у Вончы пачынаецца будаўніцтва капліцы. Аднак [[Обэр-Ост|нямецкая акупацыйная палітыка]] прывяла да таго, што ўлетку 1918 году доўбарчыкі былі вымушаны пакінуць Бабруйск. Неўзабаве пасьля гэтага адступаюць і немцы, і землі паміж Бярэзінай і Дняпром зноў трапляюць пад савецкую ўладу. Жыхары засьценкаў церпяць рэпрэсыі й рэквізіцыі. Выяўляюцца розныя адносіны да ворага. Увесну 1919 г. пачаліся першыя галасы аб адраджэньні Польшчы й легіёны „[[Юзэф Пілсудзкі|Пілсудзкага]], якія рухаліся на ўсход, разьбіваючы бальшавікоў. У выніку [[польска-савецкая вайна|польска-савецкай вайны]] восеньню 1919 г. польскія войскі выйшлі на лінію Бярэзіны й захапілі Бабруйск. Смалярчане падтрымліваюць „легіёны“, спадзеючыся перанесьці лінію польскай улады на ўсход, да Дняпра. Яны вераць у надыход справядлівай Польскай Рэспублікі ў межах да падзелу, у якой будзе месца для людзей усіх нацыянальнасьцяў і веравызнаньняў. Аднак мары жыхароў Смаляраў сутыкаюцца з палітычнай рэчаіснасьцю. Мяжа адроджанай [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Польскай дзяржавы]] спыняецца на Бярэзіне, Смалярня застаецца за мяжой. Юнакі з глыбінкі ідуць у польскае войска. Косьцік і Стах вядуць разьведвальную дзейнасьць у савецкіх раёнах, галоўным чынам на Дняпры, перажываюць шматлікія прыгоды. Дзеяньне раману сканчваецца зімой пачатку 1920 году (за некалькі месяцаў да наступленьня бальшавікоў), калі межы польскай улады на ўсходзе дасягалі максымуму. Раман „[[Віцік Жывіца]]“ зьяўляецца частковым працягам лёсу герояў „Надбярэзінцаў“.

== Мейсца ==
[[Файл:Nadberezyncy2.jpg|значак|240px|Лякалізацыя мейсцаў ў раману ў Вончы (Клічаў). На падставе польскай [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WIG_Mapa_Operacyjna_Polski_-_49_Bobrujsk_1934.jpg мапы вайсковай з 1934 году].]]
[[Файл:Nadberezyncy.jpg|значак|240px|Тэрыторыя міжрэчча Бярэзіны й Дняпра, дзе адбываецца дзеяньне раману. Пазначаны: Бабруйск, Бялынічы, Бацэвічы, Клічаў, Перасека й Тучы. На падставе польскай [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WIG_Mapa_Operacyjna_Polski_-_49_Bobrujsk_1934.jpg мапы вайсковай з 1934 году].]]

У рамане згадваецца больш за 70 гарадоў на тэрыторыі цяперашняй усходняй [[Беларусь|Беларусі]]. Некаторыя зь іх, у асноўным буйныя гарады (напрыклад, [[Бабруйск]], [[Бялынічы]], [[Жлобін]]) фігуруюць пад сваімі сапраўднымі назвамі. Аднак пераважная большасьць мясьцін, хоць і маюць рэальныя прататыпы, хаваліся пад выдуманымі альбо зьмененымі назвамі. У некаторых выпадках аўтар выкарыстоўваў для гэтага назвы зусім іншых мястэчак рэгіёну (напрыклад, Смалярня, Рагі, Патока).

Верагодна, гэтая мера мела на мэце абараніць жыхароў апісаных аўтэнтычных мястэчак ад [[Савецкія рэпрэсіі ў Беларусі|савецкіх]] рэпрэсыяў{{Заўвага|Паводле Казімера Мацёнга большасьць назваў мясцовых — гэта ''[[licentia poetica]]'' аўтара (пагл. Казімер Мацёнг [https://web.archive.org/web/20190509125502/http://ifp.univ.rzeszow.pl/dydaktyka/dydaktyka_7/Kazimierz_Maciag_dydaktyka_7.pdf «Kresy, Arkadia i Atlantyda: Nadberezyńcy Floriana Czarnyszewicza w kontekście tradycji literackiej»], [w:] «Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego», zeszyt 7/2012). Падобнае меркаваньне меў таксама Ежы Гізэла, kякі сьцьвярджаў, што «Чарнышэвіч выкарыстоўваў аўтэнтычныя назвы, але выдуманую тапаграфію — што магло быць прадыктавана жаданьнем засьцерагчы жыхароў аўтэнтычных мястэчак ад допытаў [[НКУС]]» (Jerzy Gizella «Ostatnie przesłanie Czarnyszewicza», [w:] «Arcana» nr 6 (114) z 2013 r.).}}. Сам пісьменьнік, які пасля польска-савецкай вайны пакінуў родную вёску Перасека й застаўся на польскім баку, гадамі не выдаваў свайго сапраўднага мейсца паходжаньня{{Заўвага|Пры жыцьці пісьменьнік у дакумэнтах пазначыў месцам нараджэньня Бабруйск. У Клічаў увайшоў яго брат, які жыў у ЗША. Зьвесткі аб яго сапраўдным месцы нараджэньня былі апублікаваныя толькі пасьля сьмерці. Гл. [https://web.archive.org/web/20190419151402/http://czarnyszewicz.cba.pl/czarnyszewicz/ Geografia powieści] на старонцы Барташа Байкова.}}. Хутчэй за ўсё, такім чынам ён хацеў абараніць сваю сям’ю, якая засталася ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]]. Дакумэнты сьведчаць, што сям’я Чарнышэвічаў, якая засталася ў СССР, у выніку [[Калектывізацыя|калектывізацыі]] мусіла пакінуць Перасеку, а яго брат Бэрнард быў арыштаваны НКУС у 1937 годзе й расстраляны ў Бабруйскай крэпасьці.<ref name="autonazwa2">Алена Ляшкевіч [https://novychas.by/kultura/aerosmith-z-kancertam-u-kliczave-czamu-b-ne Жыхары Клічава хочуць запрасіць Стывена Тайлера выступіць на „Ночы музеяў“], 21.04.2019, novychas.by</ref><ref>Алена Ляшкевіч [https://novychas.by/poviaz/szljahcicza-z-pad-kliczava-represavali-za-fota-mac Шляхціча з-пад Клічава рэпрэсавалі за фота маці вакаліста „Aerosmith“], 19.04.2019, novychas.by</ref><ref name="autonazwa3">Сяргей Трафілаў [https://www.kp.by/daily/27003/4064795/ Дед знаменитого рокера Стивена Тайлера был родом из-под Кличева и шпионил против большевиков]{{Недаступная спасылка|date=January 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 16.07.2019, Komsomolska Prawda</ref>.

Аднак зьмест рамана, які зьмяшчае шмат тапаграфічных дэталяў, і яго аўтабіяграфічны характар дазваляюць дакладна вызначыць месцазнаходжаньне многіх з апісаных мейсцаў.
[[Файл:Przesieka 1926.jpg|значак|240px|Клічаў (= Вонча), Перасека Першая (= Смалярня), Тучы (= Рагі) і лесьнічаўка Залаявішча (= Патока?) на савецкай вайскова мапе 1926 году (LXXVI-21).]]
[[Файл:Peraseka mohilki.jpg|значак|240px|Перасека (у рамане Смалярня), ад якой засталіся толькі могілкі. Фота Алена Ляшкевіч (2019)]]
[[Файл:Убалаць 2019.jpg|значак|240px|Вёска Ўбалацьце (у рамане Ўбярэжжа), якая суседнічала з Перасекай. Фота Алена Ляшкевіч (2019)]]
[[Файл:Убалаць могілкі.jpg|значак|240px|Могілкі ў вёсцы Ўбалацьце (у рамане Ўбярэжжа). Магчымае мейсца пахаваньня бацькі й дзеда пісьменьніка. Фота Алена Ляшкевіч (2019)]]
[[Файл:Tuczy (Rogi z powieści "Nadberezyńcy").jpg|значак|240px|Тапаграфія хутара Тучы (у рамане Рагі). Фрагмент мапы савецкай з 1937 году (N-35-95-D).]]
[[Файл:Tuczy 2019.jpg|значак|240px|Мейсца зьбегу рэчак Перасека (зьлева) і Перасопня (справа), дзе знаходзіўся хутар Тучы (у рамане Рагі). Фота Алена Ляшкевіч (2019)]]

* '''Смалярня''' — вёска, разьмешчаная на ўсход ад Бярэзіны, населеная засьцянковай шляхтай, галоўнае месца дзеяньня раману. Засьценак з 22 гаспадаркамі, якая датыкаюцца палёў пушчы: {{Цытата|«''Па левым баку стаяць будынкі, а па правым - сады. Дамы, што крытыя гонтаю, вялікія, па тры і чатырыі пакоі маюць. Дзядзінцы й вуліца агароджаныя вострымі коламі, абсаджаныя кудлатым дрэвам. За садамі знаходзяцца агароды з капустай, а да тых агародаў ужо сама пушча датыкаецца; за хлявамі разьмяшчаюцца гумна, за гумнамі выган, за выганам поле, за полем луг, за лугам другі лес, але ня пушча. Усё ведаю. У Смалярні ёсьць 22 гаспадаркі.''<ref>Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Arcana, 2010. S. 68.</ref>}} Засьценак Смалярня разьмешчаны за 7 [[вярста|вёрстаў]] (каля 7,5 км) ад бліжэйшага мястэчка Вонча. Жыхары Смалярні захоўваюць сваю польскасьць і звычаі. Літаратурным прататыпам Смалярні стала шляхецкае сяло „Перасека“, у прыватнасьці Перасека I (Przesіeka І), разьмешчанае прыкладна ў 7-10 кілямэтрах на ўсход ад [[Клічаў|Клічава]] (у рамане — Вонча). Гісторык і біёграф пісьменьніка Барташ Байкоў на падставе дакумэнтаў сям’і пісьменьніка й палявых дасьледаваньняў усталяваў, што менавіта Перасека была тым засьценкам, дзе вырас Флярыян Чарнышэвіч. Аднак зьмест раману, які зьмяшчае шмат тапаграфічных дэталяў, і яго аўтабіяграфічны характар дазваляюць дакладна вызначыць месцазнаходжаньне шматлікіх з апісаных мейсцаў.<ref>Syn ziemi kresowej, „Głos Polski“ z 24.09.1965, nr 2998.</ref><ref name="Bajków" />. Месцазнаходжаньне Перасекі бачнае на даваенных тапаграфічных мапах, адпавядае апісаньню з раману (адлегласьць да мястэчка, блізкасьць да лесу й Вялікага Балота, характэрны „клін“). Палі й рэшткі неіснуючай сёньня вёскі таксама бачныя на спадарожнікавых здымках на ўсход ад Клічава{{Заўвага|53°28’09.0"N 29°27’09.9"E}}, зьліквідаванай найверагодней у рамках [[Калектывізацыя|калектывізацыі]] і [[Польская апэрацыя НКУС (1937–1938)|польскай апэрацыі НКУС у 1937—1938 гадах]] ці пакінутай у часе [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]]{{Заўвага|На мапах 1930-ых гадоў яшчэ відаць некаторая колькасьць забудоў.}}. У 1953 г. пісьменьнік скардзіўся, што яго „Смалярня (…) зарастае дрэвамі“, а паводле Барташа Байкова, „цяпер абедзьве Перасекі пакрытыя густым лесам“<ref name="Bajków" />{{Заўвага|У сакавіку 2019 году Байкоў наведаў Перасеку ў рамках падрыхтоўкі да біяграфіі пісьменьніка (фота на [https://web.archive.org/web/20190419151402/http://czarnyszewicz.cba.pl/czarnyszewicz/ старонцы Б. Байкова]).}}. Адзіны сьлед Перасекаў — невялікія могілкі. Па словах мясцовых жыхароў, у адной з магіл пахавана „жанчына з роду Чарнышэвічаў“, магчыма, маці пісьменьніка Апалёнія<ref name="autonazwa2" />. Літаратурную назву Смалярня аўтар даў засьценку, маючы на ўвазе, хутчэй за ўсё, вёску [[Смалярня (Бярэзінскі раён)|Смалярня]], разьмешчаную за 5 км на захад ад [[Клічаў|Клічава]] (гэта значыць на другім яго баку) альбо мелася на ўвазе іншае мясцовасьць з такой ці падобнай назвай{{Заўвага|Насуперак некаторым ранейшым меркаваньням<ref>https://kresy24.pl/w-bobrujsku-smolarni-czyli-sladami-nadberezyncow/ ''W Bobrujsku i Smolarni, czyli śladami «Nadberezyńców»'']</ref><ref>[https://www.dom-polski.org/pl/„ni-korovy-ni-kostyola” «Ani Krowy ani kościoła»]</ref> падклічаўская Смалярня ня ёсьць той вёскай, што была апісана ў рамане. Сам Чарнышэвіч указваў, што яго засьценак ўжо не існуе («ён зарос дрэвамі»), а паводле высноваў беларускай дасьледчыцы Алены Ляшкевіч, Смалярня каля Клічава ніколі не была «шляхецкай» вёскай<ref>Алена Ляшкевіч, [http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2&id=13744 ''Клічаўскія тайны''] na kimpress.by</ref>.}}.

* '''Рагі''' — [[хутар]] Балашэвіча, разьмешчаны „ў глушы бясконцых забярэскіх лясоў, аточаны дзьвюма рэчкамі“, заснаваны „старым Балашэвічам“ (дзедам Стаха) у 1875 годзе. Рагі знаходзіліся ў 9 вёрстах (каля 10 км) ад мястэчка Вонча й у 5 вёрстах ад бліжэйшага паселішча — вёскі Ніты. Рагі разьмяшчаліся на захад ад Смалярні ці Патокі: {{Цытата|Лясьнік Васілеўскі й смалярчане на чале зь Мечыкам прыехалі на дапамогу Рагам ад усходняга боку.<ref>Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Arcana, 2010. S. 29.</ref>}} Сям’я Балашэвічаў пакідае Рагі вясной 1913 году й пераязджае ў Смалярню, дзе займаецца ўласнай гаспадаркай. Рагі Балашэвічаў з раману можна зьлякалізаваць на паўднёвым захадзе ад Перасекі I, у мейсцы зьліцьця рэк Перасека й Перасопня. Паводле даваенных мапаў, тут існавала паселішча „Тучы“, якое, паводле сваякоў пісьменьніка, раней было хутарам Чарнышэвічаў і правобразам Рогава.<ref name="autonazwa3" />. Тапаграфія паселішча адпавядае Рогам з раману Чарнышэвіча:{{Цытата|„У глушы бясконцы забярэзінскіх лясоў, у атачэньні дзьвух рачулак стаялі тры хутары (...) На заходзе ў куце, дзе рачулкі сыходзіліся ў адзінае рэчышча, шырыня лугу амаль патройная...”<ref>Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Arcana, 2010. S. 9.</ref>}} На сёньняшні момант на мейсцы Тучы няма аніякай забудовы{{Заўвага|У сакавіку 2019 году Байкоў наведаў Перасеку ў рамках падрыхтоўкі да біяграфіі пісьменьніка (фота на [https://web.archive.org/web/20190419151402/http://czarnyszewicz.cba.pl/czarnyszewicz/ старонцы Б. Байкова]). Таксама Алена Ляшкевіча адведала, гл. фотаздымкі ў артыкуле [https://www.kp.by/daily/27003/4064795/ Дед знаменитого рокера Стивена Тайлера был родом из-под Кличева и шпионил против большевиков]{{Недаступная спасылка|date=January 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} на старонцы Камсамольскай праўды ў Беларусі.}}.Паводле раману, у Рагі перасяліліся тры сям’і, якія замянілі Балашэвічаў, што магло азначаць пазьнейшае пашырэньне гаспадаркі{{Заўвага|На даваенных тапаграфічных мапах паселішча Тучы мае дзьве хаты, была й трэцяя. на ўсход. Акрамя таго, побач, на рацэ Перасека, знаходзіўся таксама хутар Чарэласаў, а бліжэй да прыстані Перасекі — хутар Міжрэчча. Іх тапаграфія таксама можа адпавядаць апісаньню ў рамане, але вызначыць дату іх стварэньня складана. Сёньня ад іх таксама няма сьлядоў.}}. Сапраўдная вёска [[Рагі (Клічаўскі раён)|Рагі]], назву якой, хутчэй за ўсё, ужыў аўтар, знаходзіцца за 17 км на ўсход ад Клічава, але не адпавядае апісаньню ў рамане{{Заўвага|У канцы ХІХ стагодзьдзя Рагі былі хутарам з 3 двароў, але ўжо ў 1908 годзе налічвалі 19 двароў<ref>Алена Ляшкевіч [http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2&id=13744 ''Клічаўскія тайны''] na kimpress.by, 6.01.2016</ref>.}}.

* '''Патока''' — лесьнічоўка, сядзіба лесьніка Васілеўскага й яго сына Косьціка, разьмешчаная на паляне плёшчай 3 га ў лесе, за паўгадзіны хады ад Смалярні<ref>Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Arcana, 2010. S. 80.</ref>. Верагодна Патока знаходзілася на поўдзень ад Смалярні й на ўсход ад Рагоў{{Заўвага|У рамане Стах скараціў шлях ад Смалярні да працэсыі ў Бабруйск, выбраўшы шлях праз лес і зайшоўшы да лесьнічоўкі, каб забраць Косьціка, каб можна было можна меркаваць, што ён ішоў на поўдзень. Лясьнік Васілеўскі й смалярчане прыйшлі на дапамогу Рагам з «усходняга боку».}}. На даваенных тапаграфічных мапах бліжэйшая лесьнічоўка, разьмешчаная на поўдзень ад Перасекі, — Залайвішча{{Заўвага|На мапе 1926 г. таксама пазначана як хутар (х.), толькі на мапе 1937 г. як хлеў (кар.). Праўда, Барташ Байкоў мяркуе, што Патока Васілеўскіх магло быць мейсцам, пазначаным на расейскіх мапах як Cарай, разьмешчаным «прыкладна пасярэдзіне лініі, якая можа злучыць Клічаў з Убалацьцем» (''[http://www.portal.arcana.pl/O-rosji-czarnyszewiczu-i-trojmorzu-nowe-arcana-juz-dostepne,4521.html Florian Czarnyszewicz: przyczynek do biografii]'', с. 108), але слова «cарай» азначае па-просту [[стадола|стадолу]] ці [[хлеў]] і шмат разоў сустракаецца на тапаграфічных мапах, у тым ліку некалькі разоў каля Перасекі й Клічава. Больш за тое, лесьнічоўку трэба шукаць на другім баку Перасекі, хутчэй за ўсё на поўдні.}}. Сапраўдная вёска [[Патока (Магілёўская вобласьць)|Патока]] знаходзіцца прыкладна ў 8 км на поўнач ад Клічава, але, акрамя назвы, не адпавядае апісаньню ў рамане.

* '''Убярэжжа''' — суседняя са Смалярняй вёска, прыхільна настроеная да засьцянковай шляхты. Яе можна атаясамліваць з вёскай Убалацьце, суседняй вёскай Перасекі Другой, якая разьмяшчалася каля Вялікага Балота“<ref name="Bajków" />. Сёньня [[Убалацьце (Клічаўскі раён)|Ўбалацьце]] — часткова закінутая вёска, у якой жывуць пераважна пажылыя людзі. На бліжэйшых могілках ёсць таксама магілы, названыя мясцовымі жыхарамі як польскія, верагодна, належаць жыхарам суседняй Перасекі, у тым ліку там знаходзяцца, магчыма, могілкі бацькі й дзеда пісьменьніка<ref name="autonazwa2" /><ref name="autonazwa3" />.

* '''Вялікае Балота''' — балоцістая мясцовасьць у навакольлі Смалярні, побач з іншымі засьценкамі (Палянкі, Сіняўка, Барсукі)<ref>Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Arcana, 2010. S. 205.</ref>. Сапраўдная тэрыторыя ўрочышча з такой назвай распасьціраецца на паўночны ўсход ад Перасекі II.

* '''пушча смалярска''' — лясы, што раскінуліся на балоцістай мясцовасьці надбярэскай, дзе хаваўся ад бальшавікоў Косьцік Васілеўскі, а потым і польскія войскі.

* '''Ніты''' — варожая да засьцянковай шляхты вёска, якая знаходзілася за 5 вёрст ад Рагоў. З вёсак Ніты і Грыбкі паходзіла банда Куртапальца, якая нападала на засьценкі й хутары. Прататыпам Ніткаў магла быць вёска [[Бёрда]].

[[Файл:Клічаў. Вуліца Ленінская, 56.jpg|значак|240px|Клічаў (у рамане Вонча.]]
* '''Вонча''' — горад, бліжэйшы да Смалярні, цэнтр для людзей з розных засьценкаў ванчанскага краю. Тут была дзяржаўная школа, дзе восеньню 1911 году пачаў вучыцца Стах Балашэвіч і дзе пазьней пазнаёміўся з Косьцікам Васілеўскім. У Вончы Стах жыве ў калясьніка Садоўскага й яго жонкі. Пазьней намаганьнямі мясцовай шляхты тут была пабудавана каталіцкая капліца. Пад назваю Вонча крыецца горад '''[[Клічаў]]''' на рацэ [[Ольса]]. Паводле сямейных запісаў, мейсцам паходжаньня Чарнышэвічы часам называлі Клічаў (верагодна, прыблізна). Месцазнаходжаньне й апісаньне Вончы з раману таксама цалкам адпавядаюць Клічаву»<ref name="Bajków" /><ref>[https://www.dom-polski.org/pl/„ni-korovy-ni-kostyola” «Ani Krowy ani kościoła»] na dom-polski.org (12.07.2012).</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20231004183316/http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2&id=13744 Алена Ляшкевіч ''Клічаўскія тайны''] na kimpress.by (6.01.2016).</ref>. Літаратурная назва мястэчка магла адносіцца да вёскі [[Гонча]], размешчанай на ўсход ад Клічава, якая таксама мела польскую назву Вонічы{{Заўвага|«Wonicze al. Gończa, wś nad rzką Janczanką, lewy dopł. Olsy, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Bacewicze, o 49 w. od Bobrujska, ma 5 osad» w: [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIII/937 ''Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich'', tom XIII, s. 937]. На паўночны ўсход ад Клічава знаходзіцца мястэчка Вонічы, якое існуе сёньня як чыгуначная станцыя. Аднак узнікла яно толькі ў 1927 г., хаця назва магла адносіцца да згаданай вёскі Вонічы/Гонча.}}.

[[Файл:Babrujsk, Centralnaja-Słuckaja. Бабруйск, Цэнтральная-Слуцкая (1901-17).jpg|значак|240px|Бабруйск, пачатак XX ст.]]
* '''[[Бабруйск]]''' — гадоўны горад на Бярэзіне [[Менская губэрня|Менскай губэрні]], смалярчане траплялі ў Бабруйск праз падбабруйскую вёску Зялёнкі (назва сапраўдная).

[[Файл:Bacevičy, Niezabytoŭski. Бацэвічы, Незабытоўскі (1901-17) (2).jpg|значак|240px|Бацэвічы, [[шляхецкая сядзіба|сядзіба]] Незабытоўскі (у рамане — Кунцэвічы пана Бесьсьмяротнага), каля 1918 году]]
* '''Кунцэвічы''' — маёнтак «пана Бесьсьмяротнага», які знаходзіўся за 12 вёрст ад Смалярні{{Цытата|Мечык апынуўшыся на ростанях, замест Вончы павярнуў назад на Кунцэвічы, далей на 12 вёрст, толькі таму, што было бліжэй да Бярэзіны.<ref>Florian Czarnyszewicz, Nadberezyńcy, Arcana, 2010. S. 478.</ref>}} На мясцовым млыне адбылася бойка з удзелам Мечыка Пятроўскага. Згадваецца ў рамане й «Кунцэвіцкі палац». Атаясамлёны з маёнткам '''[[Бацэвічы]]''', які належаў [[Караль Незабытоўскі|Караля Незабытоўскага]], які знаходзіўся за 14 км на паўднёвы захад ад Клічава<ref name="Bajków" />.

* Трухавічы, Вялічкава — вёскі, разьмешчаныя па дарозе на Бабруйск. Трухавічы, дзе разгарнулася барацьба з праціўнікамі Доўбара, верагодна, Любонічы.

* Міхалішкі (вялікі засьценак на другім баку Вончы) і іншыя бярэзінскія засьценкі (шляхецкія грамады альбо арцелі) і сядзібы ў раёне Вончы: Ямы, Палянкі, Сіняўка, Барсукі, Лізуны, Туркачы, Шпыркі, Шэптуны, Градзянка, Малыя Біркі й інш. Дакладнае месцазнаходжаньне большасьці згаданых у рамане польскіх паселішчаў немагчыма высьветліць. Большасьць зь іх спыніла існаваньне альбо страціла свой характар у выніку прымусовай калектывізацыі ў 1929-34 гг., польскай апэрыцы НКУС у 1937-38 гг. У 2011 г. сябры Беларускага студэнцкага этнаграфічнага таварыства (Студэнцкае этнаграфічнае таварыства) з [[Менск]]у правялі палявую экспэдыцыю на тэрыторыі [[Клічаўскі раён|Клічаўскага раёну]] і [[Качэрыцкі раён|Качэрыцкага раёну]]<ref>Старонка [https://set.ethno.by/?page_id=1030 Студэнцкага Этнаграфічнага таварыства]</ref>. У выніку экспэдыцыі быў знойдзены шэраг былых «шляхецкіх» вёсак, у тым ліку: на Клічаўшчыне гэта: Аколіца, Турчылаў , Мікалаеўка, Анатолеўка, Дубраўкі, Аляксееўк), Дзьмітраўка, Галішчына, Рэпішча, Ганаратаў, Кабылянка. У вёсцы Аколіца, якая знаходзіцца ў 6 км на поўдзень ад Коўбчы, удзельнікі экспэдыцыі знайшлі каталіцкія могілкі.<ref>Алена Ляшкевіч, [https://web.archive.org/web/20181113094820/http://bfk.by/?p=5447 Літаратурная загадка] na bfk.by; [https://novychas.by/poviaz/zascjankovaja-atlantyda-flaryjana-czarnyszevicza Засцянковая Атлантыда Фларыяна Чарнышэвіча] na novychas.by</ref>.

* Лоша — мястэчка на Бярэзіне, дзе ў 1915 г. быў зборны пункт для капаньня акопаў. Магчыма, назва адносіцца да ракі [[Ольса]] ці аднайменнай вёскі.
* Жэрдзянка — засьценак дзе Стах пасьпяхова агітаваў далучацца да польскіх войскаў. Шлях да яго ляжаў уверх па Бярэзіне, на поўнач ад Лошы.
* Вежгайлава — вялікі засьценак, жыхары якой вызначаліся сваім патрыятызмам. Знаходзіўся за Жэрдзянкай.
* [[Бялынічы]] — горад на рацэ [[Друць]], каля 80 км на поўнач ад Клічава, вядомы [[Бялыніцкі абраз Маці Божай|абразу Маці Божай]]. Каля Бялынічаў былі засьценкі, жыхары якіх былі часткова зьнішчаны.
* Аколіца — вялікі засьценак у раёне Бялыніцкім на рацэ [[Ніўка (рака)|Ніўцы]], дзе Стах трымаў нелегальную польскую школу. Знаходзілася ў некалькіх дзесятках вёрстаў на паўночны ўсход ад Смалярні, у бок Бялынічаў, непадалёку ад Друці. Побач было некалькі меншых засьценкаў і вялікая вёска [[Ніўка]]. Слова «[[Ваколіца (тып паселішча)|ваколіца]]» — сынонім [[засьценка|засьценку]]{{Заўвага|Гл. зноску [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] да назвы кнігі VІ «[[Пан Тадэвуш|Пана Тадэвуша]]»: «У Літве называюць шляхецкае паселішча ваколіцай альбо засьценкам, каб адрозьніць яго ад уласна вёскі, гэта значыць хутары, сельскія пасёлкі».}}. У Беларусі ёсьць некалькі гарадоў з такой назвай, у тым ліку адзін населены пункт на Клічаўшчыне, дзе захаваліся каталіцкія могілкі{{Заўвага|Гэта мястэчка [[Аколіца (Магілёўская вобласьць)|Аколіца]], якое знаходзіцца ў 20 км на поўнач ад Смалярні й у 6 км на поўдзень ад Коўбчы<ref>Алена Ляшкевіч, [https://web.archive.org/web/20181113094820/http://bfk.by/?p=5447 Літаратурная загадка] на bfk.by</ref><ref>[https://novychas.by/poviaz/zascjankovaja-atlantyda-flaryjana-czarnyszevicza Засцянковая Атлантыда Фларыяна Чарнышэвіча] на novychas.by)</ref>. Аднак лякалізацыя не адпавядае апісаньню ў рамане.}}.
* Кросна — мястэчка каля Аколіцы, дзе Стах сядзеў у турме за вядзеньне школы й адкуль уцёк.
* Сьліўкі — зруйнаваная вёска на Кросьненшчыне, дзе быў схоплены Стах.
* Мурашкі, Кручкі — засьценкі каля Бялынічаў, адкуль паходзіў Іпаліт Вяндлінскі й яго моцна [[Русіфікацыя Беларусі|зрусыфікаваная]] сям’я прыехала на вясельле ў Смалярню.
* паміж [[Барысаў|Барысавам]] на Бярэзіне і [[Рэчыца]]й на Дняпры — раёны, дзе Стах і Косцік вялі разьведвальную дзейнасьць на карысьць польскага войска ў 1919 годзе.
* [[Жлобін]] — горад на Дняпры, месца канцэнтрацыі савецкіх войскаў, за якім шпіёнілі Стах і Косьцік. Побач была вёска Карпілаўка, дзе й начавалі.
* Грэбля — мястэчка ў Падняпроўі, дзе ваенны камісар «Мішка» зьняволіў Стаха й Косціка. Арыштавалі іх у суседняй вёсцы Вілы.

== Постаці ==
[[Файл:Zdanowicz Akolica.jpg|значак|240px|Магіла з прозьвішчам Здановіч у паселішчы Аколіца, за 6 км на поўдзень ад Колбчы на Клічаўшчыне. Фота з архіва грамадзкай арганізацыі Студэнцкае этнаграфічнае таварыства, якое было выканана падчас экспэдыцыі ў 2011 годзе<ref>гл. Алена Ляшкевіч, [https://web.archive.org/web/20181113094820/http://bfk.by/?p=5447 Літаратурная загадка] na bfk.by i фота на [https://novychas.by/poviaz/zascjankovaja-atlantyda-flaryjana-czarnyszevicza Засцянковая Атлантыда Фларыяна Чарнышэвіча] na novychas.by</ref>.]]

=== Моладзь ===
* Стах (Станіслаў) Балашэвіч — сын Яна, 1900 г.н.{{Заўвага|Стах згадваецца сярод ваеннаабавязаных 1898—1900 г.н. Вясной 1918 г. яму не было яшчэ й 18 гадоў, але вясной 1913 г. (пераехаўшы ў Смалярню) ён сказаў, што яму «ўжо 12 гадоў». Так што нарадзіўся ён, верагодна, у другой палове ці ў канцы 1900 году. Пэўная блытаніна ёсьць у пачатку рамана, дзе ўлетку Стаху спаўняецца 9 гадоў, хаця храналёгія паказвае, што гэта было хутчэй за ўсё летам 1911 году, а восеньню гэтага году яму хутка споўніцца 10. Магчыма, у першапачатковым варыянце ўспамінаў аўтара быў большы часавы скачок паміж бітвай з мужыкамі й выхадам у школу восеньню 1911 г. і наступнымі падзеямі. Сам аўтар рамана назваў дату нараджэньня 2 ліпеня 1900 г.}}, паходзіў з Рагоў, з 12 гадоў жыў у Смалярні, таленавіты вучань школы ў Вончы, займаўся вядзеньнем польскай школы, а потым у разьведвальнай дзейнасьці, [[alter ego]] Флярыяна Чарнышэвіча.
* Косьцік (Канстанты) Васілеўскі — паходзіў з Патокі каля Смалярні, сын лесьніка, старэйшы сябра Стаха, а потым польскі жаўнер.
* Каруся (Караліна) Сакалоўская, званая Быліна — прыгожая смалярка, нарачоная Косьціка.
* Казік Здановіч — сябар Косьціка, вайсковец, лідэр польскага таварыства «Сіла» і герой Смалярні.
* Ясь Ладан — пляменьнік Кантыкі, былы сябар Казіка, аднадумца бальшавікоў.
* Юзік Аленьскі — фальшывы сябра Косьціка
* Кася Сьцепуржанка — сяброўка Каруся
* Валька Трызно — жаніх Касі
* Ганька Пятроўская — дачка Мечыка, выходзіць замуж за Іпаліта
* Гіпаліт Вендлінскі — з багатай, але зрусыфікаванай сям’і, ажаніўся з Ганькай
* Гіляры Блінкевіч — супернік Косьціка за прыхільнасьць Карусі
* Адась Сьцепура — першы сябра Стаха ў Смалярні

=== смалярчане ===
* Мечык (Мечыслаў) Пятроўскі, званы Манютка ці Вільчабілетнік — нефармальны лідэр і аўтарытэт жыхароў Смоляраў, былы слуга графа, ведае пана Бесьсмяротнага.
* Амброжы Ладан, званы Кантычка — пабожны селянін, які займаўся духоўнымі справамі ў затоцы.
* Раман Гушча, званы Дудар — старэйшы селянін, які скептычна ставіўся да Кантыкі
* сем’і: Пятроўскія, Сакалоўскія, Балашэвічы, Трызна, Сьцепура, Гушча, Карапузы, Здановічы, Ладановы, Аленскія, Мілюта і інш.

=== гістарычныя постаці ў рамане ===
[[Файл:Dowbor Musnicki.jpg|240px|значак|Генэрал [[Юзэф Доўбар-Мусьніцкі]] (пасярод) і штаб I Польскага Корпусу ў Расеі]]
[[Файл:Gen. Daniel Konarzewski i sztab 14 DP 1920.jpg|240px|значак|Gen. [[Даніель Канажэўскі]] (другі з правага боку) і штаб 14 Вялікапольскай дывізыкі пяхоты падчас польска-савецкай вайны, 1920 г.]]
* генэрал [[Юзэф Доўбар-Мусьніцкі]] — камандзір [[I Польскага корпуса ў Расіі|Першага польскага корпуса]], які базаваўся ў Бабруйску.
* генэрал [[Даніель Канажэўскі]] — камандзір 14-й Вялікапольскай дывізыі, якая з 1919 г. дыслякавалася ў Бабруйску.
* Пан Бесьсьмяротны (pan Nieśmiertelny)— фактычна [[Кароль Незабытоўскі]], «найважнейшы пан у краіне», польскі памешчык і ўплывовы палітык у [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] і [[Польская Рэспубліка (1918—1939)|Другой Рэчы Паспалітай]], уладальнік маёнткаў у [[Бацэвічы|Бацэвічах]] (у рамане Кунцэвічы).
* біскуп [[Зыгмунт Лазінскі]] — [[Менскія біскупы|біскуп Менскі]], удзельнічаў у асвячэньні капліцы ў Вончы.
* [[Яўген Сьвятаполк-Мірскі]] — магілёўскі дэкан, пазьней забіты бальшавікамі.
* [[Станіслаў Ваньковіч]] — дэлегат Зьвязу землеўладальнікаў, дзядзька [[Мельхіёр Ваньковіч|Мэльхіёра]].

== Меркаваньні ==
Раман, выдадзены ў эміграцыі, атрымаў прызнаньне вядучых польскіх крытыкаў:

* [[Чэслаў Мілаш]] пісаў:
{{Цытата|Мне хапіла адной старонкі, каб паддацца ўзьдзеяньню гэтага наркотыку й на адным дыханьні прачытаць 577 старонак вялікага фармату… У рамане Чарнышэвіча ёсьць і «Крыжакі», і «Патоп», і «Пан Тадэвуш» адначасова. З часоў шляхецкай Польшчы героі крыху зьбяднелі. Чэслаў Мілаш лічыў кнігу «непараўнаным малюнкам звычаяў», больш дасканалым, чым «Сяляне» [[Уладзіслаў Рэймант|Рэйманта]].
{{арыгінал|pl|Wystarczyło jednej stronicy, ażebym uległ wpływowi tego narkotyku i przeczytał jednym tchem 577 stronic dużego formatu… W powieści Czarnyszewicza są «Krzyżacy», «Potop», i «Pan Tadeusz» równocześnie. Bohaterowie trochę zbiednieli od czasów Polski szlacheckiej. Książkę uznawał za „nieporównany rysunek obyczajów”, doskonalszy od „Chłopów” Reymonta”<ref name="panstwo.net">Piotr Lisiewicz, ''Rzeźnik z Argentyny'', http://www.panstwo.net/617-rzeznik-z-argentyny.</ref>.}}}}

* [[Юзэф Чапскі]] у 1953 г. пісаў [[Ежы Стэмпоўскі|Ежы Стэмпоўскаму]]:
{{Цытата|Ці ведаеш, што дзесяць гадоў таму ў Аргентыне выйшла кніга на польскай мове, пра якую я баюся пісаць у найвышэйшай ступені, таму што я яе так горача палюбіў. Напісаў яе засьцянкова шляхціч з-пад Бярэзіны. Мова там словаўтваральная, звонкая, напаўбеларуская. Канкрэтнасьць бачаньня, закаханасьць у зямлю, дрэвы, аблокі, побач зь якой Рэймант штучны й халодны, побач зь якой можна толькі думаць пра «Пана Тадэвуша». […] Павер мне, гэтая кніга, над якой мы з Марысяй плачам, як старыя аслы, застанецца й будзе сьведчыць пра тую Атлянтыду.
{{арыгінал|pl|Czy wiesz, że dziesięć lat temu wyszła książka po polsku w Argentynie, o której boję się ci pisać w za dużych superlatywach, bo tak namiętnie ją pokochałem. Pisana przez zagrodowego szlachcica znad Berezyny. Język słowotwórczy, dźwięczny, półbiałoruski. Konkretność wizji, miłość ziemi, drzew, chmur, obok której Reymont sztuczny jest i zimny, obok której myśleć można tylko o «Panu Tadeuszu». […] Wierz mi, ta książka, nad którą z Marysią jak stare osły płaczemy, zostanie i będzie świadczyć o tamtej Atlantydzie<ref name="rp.pl" />.}}}}

* [[Енджэй Гертых]] пісаў:
{{Цытата|Польская засьцянковая шляхта мае шчасьце ў літаратуры. Пасьля Дабрыні з «Пана Тадэвуша», пасьля Лаўды з «Патопу», пасьля Багатырэвічаз з «Над Нёманам» маем чацьвёрты помнік: Смалярню Чарнышэвіча.
{{арыгінал|pl|Polska szlachta zagrodowa ma w literaturze szczęście. Po Dobrzyniu z «Pana Tadeusza», po Laudzie z «Potopu», po Bohatyrewiczach z «Nad Niemnem», otrzymujemy czwarty pomnik: Czarnyszewicza Smolarnię<ref name="panstwo.net" />.}}}}

* [[Міхал Крышпін Паўлікоўскі]] выхаваны ў маёнтку [[Пуцькава (Менская вобласьць)|Пуцькава]] за Бярэзінай:
{{Цытата|Як «Ціхі Дон» — гэта эпапея казацтва мірнага й ваеннага часу, «Надбярэзінцы» — эпапея шляхты засьцянковай, многія сотні тысячаў якой 30 гадоў таму былі раскіданы — па засьценках, загродах, хутарах і… ваколіцах" — у басэйнах рэк Бярэзіны й Птычы, Друці й Дняпра. Не пашкадую яшчэ мацнейшага параўнаньня: «Надбярэзінцы» — гэта «Вайна й мір» нашых польскіх крэсаў […] Я параўноўваю «Надбярэзінцы» з «Вайной і мірам» ня толькі без ваганьняў, але й з акцэнтам. Чарнышэвіч — пісьменьнік-самавук — не дасягнуў, відавочна, да марозячых кроў, галавакружных вышынь філязафічнай думкі Талстога, ні стылёвага майстэрства Талстога, таго майстэрства, якое ў прастаце духу мы называем — прастатой стылю… Але: плястычнасьць і шакавальная псыхалягічная праўда тыпаў людзей — імклівых, жывых, прывабных, хоць і пазбаўленых усялякіх так званых хітрыкаў. інтрыгі, плынь аповеду — і, нарэшце, прыгожая мова, якая гучыць асьвяжальна для вуха, звыклага да гегемоніі «афіцыйнай», крыху заплямленай (а можа, і патрэсканай) польскай мовы, — усё гэта ставіць кнігу Чарнышэвіча на ўзровень першакляснага шэдэўру польскага эпасу.
{{арыгінал|pl|Jak «Cichy Don» jest eposem kozactwa w okresie pokoju i wojny, tak «Nadberezyńcy» są eposem szlachty zagrodowej, której mnogie setki tysięcy rozsiane były jeszcze przed 30 laty — w zaściankach, zagrodach, futorach i «okolicach» — w dorzeczach Berezyny, Ptyczy, Druci i Dniepru. Nie zawaham się użyć jeszcze mocniejszego porównania: «Nadberezyńcy» — to «Wojna i Pokój» naszych polskich kresów […] Porównanie «Nadberezyńców» z «Wojną i Pokojem» robię nie tylko bez wahania, lecz z naciskiem. Czarnyszewicz — pisarz-samouk — nie dorósł, oczywiście, ani do mrożących krew, zawrotnych wyżyn tołstojowskiej myśli filozoficznej, ani do maestrii stylistycznej Tołstoja, tej maestrii, którą w prostocie ducha nazywamy — prostotą stylu… Ale: plastyczność i wstrząsająca prawda psychologiczna typów ludzkich — wartki, żywy, przykuwający, choć pozbawiony wszelkich tricków tzw. intrygi, tok opowieści — wreszcie piękny język, brzmiący odświeżająco dla uszu, nawykłych do hegemonii «oficjalnej» nieco zmazurzonej (czy może skrakowiałej) polszczyzny — wszystko to stawia książkę Czarnyszewicza na poziomie pierwszorzędnych arcydzieł eposu polskiego<ref name="panstwo.net" />.}}}}

* [[Пётар Зыховіч]] у прысьвечанай [[Рыская мірная дамова 1921 году|рыскаму трактату]] кніжцы ''Pakt Piłsudski-Lenin'' назваў адзін з разьдзелаў «Nadberezyńcy», што растлумачыў так:
{{Цытата|Назву гэтага разьдзелу я ўзяў з кнігі выдатнага пісьменьніка-эмігранта Фларыяна Чарнышэвіча. Яго «Надбярэзінцы» — адзін з самых прыгожых і адначасова самых дэпрэсыўных раманаў ва ўсёй нашай літаратуры. Гэта хроніка забытага польскага племені, якое некалі жыло ў басэйне Бярэзіны й Дняпра на ўсходнім памежжы Вялікага Княства Літоўскага.
{{арыгінал|pl|Tytuł tego rozdziału zaczerpnąłem z książki wybitnego pisarza emigracyjnego Floriana Czarnyszewicza. Jego «Nadberezyńcy» są jedną z najpiękniejszych, a zarazem najbardziej przygnębiających powieści w całej naszej literaturze. To kronika zapomnianego polskiego plemienia, które mieszkało niegdyś w dorzeczu Berezyny i Dniepru na wschodnim pograniczu Wielkiego Księstwa Litewskiego<ref>Piotr Zychowicz ''Pakt Piłsudski-Lenin'', Poznań: Dom Wydawniczy «Rebis» 2015, s. 355.</ref>.}}}}

* [[Паўліна Субоч-Бялэк]] і [[Ірэнэвуш Старонь]] у кнізе ''За межамі мапы. Пра гэты вялікі раман Флярыяна Чарнышэвіча'' пісалі:
{{Цытата|«Надбярэзінцы» Чарнышэвіча гэта сапраўдны «белы крук» ня толькі літаратуры крэсовай, але й вялікага, эпічнага рамана ХХ стагодзьдзя. Гэта запіс прысьвечаны біяграфіям тысячам землякоў, тытуляваных надбярэзінцамі, часта размаўляючых напалову па-беларуску й глыбока прасякнутых ідэяй ягелонскай Рэчы Паспалітай. Бо «за мапай» канону гісторыі, далёка за Бярэзінай зьзяла культура, якую без аўтара мы б ніколі не спазналі. Тэрмін «па-за мапай» асабліва адбіўся на лёсе Флярыяна Чарнышэвіча — бежанца з-за рыскай мяжы, які апынуўся «па-за мапай» сацыяльных чаканьняў у новай Польшчы, а потым правёў жыцьцё, поўнае цяжкасьцяў. у Аргентыне. Яго эпічная паэма, апублікаваная ўпершыню ў 1942 г. у Буэнас-Айрэсе, у сваю чаргу была «па-за мапай» тагачаснай літаратуры, арыентаванай на Другую сусьветную вайну. Сымбалічнае вяртаньне Чарнышэвіча з эміграцыі аказалася магчымым толькі пасьля падзеньня камуністычнага рэжыму, хаця краіна, у якую ён марыў вярнуцца, ужо загінула беззваротна.
{{арыгінал|pl|«Nadberezyńcy» Czarnyszewicza to prawdziwy «biały kruk» nie tylko literatury kresowej, lecz także wielkich, epickich powieści XX wieku. To zapis poświadczony biografią tysięcy krajan, tytułowych Nadberezyńców, mówiących często z pół-białoruska i przenikniętych mocno ideą jagiellońskiej Rzeczypospolitej. Bo «poza mapą» kanonu historii, daleko za Berezyną jaśniała kultura, której bez autora nigdy byśmy nie poznali. Określenie «poza mapą» w sposób szczególny zaważyło przecież na losach Floriana Czarnyszewicza — uchodźcy zza granicy ryskiej, który w nowej Polsce znalazł się «poza mapą» oczekiwań społecznych, następnie zaś w Argentynie wiódł pełne trudów życie. Jego epos wydany po raz pierwszy w 1942 roku w Buenos Aires był z kolei «poza mapą» ówczesnej literatury, skupionej przecież na II wojnie światowej. Symboliczny powrót Czarnyszewicza z emigracji okazał się możliwy dopiero po upadku komunistycznego reżimu, choć kraj, o powrocie do którego marzył zginął już bezpowrotnie<ref> Poza mapą. O «Nadberezyńcach» Floriana Czarnyszewicza Paulina Subocz-Białek , Ireneusz Staroń, Ksiegarnia Wydawnictwa Arcana.</ref>.}}}}

== Выданьні ==
* 1942 — [[Буэнас-Айрэс|Buenos Aires]], выд. Circulo Argentino Polonia Libre
* 1976 — [[Таронта|Toronto]], выд. Alliance Library
* 1991 — [[Люблін|Lublin]], выд. Fundusz Inicjatyw Społecznych
* 2010 — [[Кракаў|Kraków]], выд. Arcana (oraz wznowienia)
* 2014 — [[Варшава|Warszawa]], выд. Fundacja Niezależny Zespół Badawczy (Аўдыякніга)
* 2017 — [[Менск]], выд. [[Янушкевіч (выдавецтва)|Янушкевіч]] (пераклад на [[беларуская мова|беларускую мову]])
* 2019 — [[Гродзіск Мазавецкі|Grodzisk Mazowiecki]], выд. Klinika Języka

=== Беларускае выданьне ===
У лютым 2017 году выйшаў беларускі пераклад раману «Надбярэзінцы» Флярыяна Чарнышэвіча. Выданьне ажыцьцявіла выдавецтва «[[Янушкевіч (выдавецтва)|Янушкевіч]]» пры падтрымцы Польскага інстытуту ў Менску й Інстытуту кнігі (Кракаў). Пераклад раману выканалі беларускія перакладніцы-паляністкі [[Кацярына Маціеўская]], [[Алена Пятровіч]], [[Марына Шода]] й [[Ганна Янкута]]. Грунтоўную прадмову, якая знаёміць з кантэкстам прыгодаў надбярэзінца Стаха Балашэвіча й яго таварышаў, напісаў гісторык [[Аляксандар Пашкевіч]] <ref>[https://instytutpolski.pl/minsk/2017/02/11/фларыян-чарнышэвіч-надбярэзінцы-п Фларыян Чарнышэвіч «Надбярэзінцы» — презентацыя беларускамоўнага перакладу]/</ref>.

== Адаптацыя для радыё ==
З 21 лютага па 5 красавіка 2018 г. у этэры ІІ Польскага Радыё гучалі фрагмэнты рамана, якія чытаў Адам Фэрэнсі й рэдагавала Ганна Лісецкая<ref>[https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/polskie-radio-dwojka-nadberezyncy-czyta-adam-ferency Nowa radiowa powieść w Dwójce: «Nadberezyńcy». Czyta Adam Ferency], 20.02.2018, wirtualnemedia.pl</ref>. Фрагмэнты адаптацыі можна паслухаць таксама онлайн на сайце Польскага радыё<ref>[https://www.polskieradio.pl/8/4346/Artykul/2029603,Nadberezyncy-Floriana-Czarnyszewicza-Arcydzielo-o-Kresach Książka do słuchania. «Nadberezyńcy» Floriana Czarnyszewicza. Arcydzieło o Kresach], polskieradio.pl</ref>.

== Заўвагі ==
{{Заўвагі|2}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==

=== Крыніцы беларускія ===
* Алена Ляшкевіч, [https://web.archive.org/web/20231004183316/http://www.kimpress.by/index.phtml?page=2&id=13744 ''Клічаўскія тайны''], «Культура», № 52-53 (1282—1283), 24.12.2016-06.01.2017, kimpress.by
* Алена Ляшкевіч, [https://novychas.by/poviaz/zascjankovaja-atlantyda-flaryjana-czarnyszevicza ''Засцянковая Атлантыда Фларыяна Чарнышэвіча''], 09.02.2017, novychas.by
* Алена Ляшкевіч, [https://web.archive.org/web/20181113094820/http://bfk.by/?p=5447 ''Літаратурная загадка''], 25.08.2017, bf.by
* Алена Ляшкевіч, [https://novychas.by/kultura/aerosmith-z-kancertam-u-kliczave-czamu-b-ne ''Жыхары Клічава хочуць запрасіць Стывена Тайлера выступіць на «Ночы музеяў»''], 21.04.2019, novychas.by
* Алена Ляшкевіч, ''[https://novychas.by/poviaz/szljahcicza-z-pad-kliczava-represavali-za-fota-mac Шляхціча з-пад Клічава рэпрэсавалі за фота маці вакаліста «Aerosmith»],'' 19.04.2019, novychas.by
* Сяргей Трафілаў, ''[https://www.kp.by/daily/27003/4064795/ Дед знаменитого рокера Стивена Тайлера был родом из-под Кличева и шпионил против большевиков]{{Недаступная спасылка|date=January 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }},'' 16.07.2019, Komsomolska Prawda
* Лідзія Ачыновіч, ''[https://web.archive.org/web/20240128192018/http://klichev.museum.by/node/42168 Мілым землякам з ракі Бярэзіна…],'' 8.08.2017, strona Muzeum w Kliczewie
* [[Сяргей Шупа]], ''[https://www.svaboda.org/a/25117051.html Сяргей Шупа пра бабруйскі раман],'' 25.09.2013, Radio Svoboda
* [[Дзьмітры Гурневіч]]'', [https://www.svaboda.org/a/28325186.html Лідэр Aerosmith і «прынцэса эльфаў» — нашчадкі Флярыяна Чарнышэвіча],'' 22.02.2017, Radio Svoboda
* Денис Мартинович, ''[https://web.archive.org/web/20200220104802/https://news.tut.by/culture/529513.html Привет из Буэнос-Айреса. Польский разведчик о Бобруйске и побеге из белорусской тюрьмы],'' 30.01.2017, tut.by
* Юрый Тамковіч, ''Надбярэзінская шляхта,'' [https://history.nn.by Наша гісторыя] nr 1 (30) 2021

=== Крыніцы польскія ===
* Maciej Urbanowski, [http://www.rp.pl/artykul/502706.html?p=1. ''Arcydzieło nieznane''], «Rzeczpospolita», 2.07.2010
* Mariusz Cieślik, [https://www.newsweek.pl/kultura/pan-tadeusz-xx-wieku/w6kt6xm ''Pan Tadeusz XX wieku''], Newsweek Polska, 13.09.2010
* [https://www.polskieradio.pl/8/4346/Artykul/2029603,Nadberezyncy-Floriana-Czarnyszewicza-Arcydzielo-o-Kresach «Nadberezyńcy» Floriana Czarnyszewicza. Arcydzieło o Kresach], Polskie Radio, 15.03.2018
* Kazimierz Maciąg, ''[https://web.archive.org/web/20190509125502/http://ifp.univ.rzeszow.pl/dydaktyka/dydaktyka_7/Kazimierz_Maciag_dydaktyka_7.pdf Kresy, Arkadia i Atlantyda: Nadberezyńcy Floriana Czarnyszewicza w kontekście tradycji literackiej]'', w: «Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego» (7/2012)
* Bartosz Bajków, ''Florian Czarnyszewicz: przyczynek do biografii'', w: [http://ksiegarnia.arcana.pl/glowna/127-arcana-nr-138.html Arcana (nr 138)], listopad/grudzień 2017
* Paulina Subocz-Białek, Ireneusz Staroń, ''Poza mapą. O «Nadberezyńcach» Floriana Czarnyszewicza,'' Arcana, Kraków 2020.
* Paulina Subocz-Białek, Ireneusz Staroń, ''Nostalgiczna pieśń powrotu. O twórczości Floriana Czarnyszewicza'', Kraków 2020.
* Paulina Subocz-Białek, Ireneusz Staroń, ''[http://tworczosc.com.pl/artykul/cienie-platanowej-avenida-de-mayo/ Cienie platanowej Avenida de Mayo]'', «Twórczość» 2020, nr 9.

[[Катэгорыя:Флярыян Чарнышэвіч|Надбярэзінцы]]
[[Катэгорыя:Эпічныя раманы]]
[[Катэгорыя:Польскія гістарычныя раманы]]