Прагляд крыніцы для Манаполія

{{Ня блытаць|Манаполія (гульня)|«Манаполіяй»|гульнёй}}
[[Файл:Monopoly-surpluses.svg|right|thumb|Жоўтым трохкутнікам паказаная неэфэктыўнасьць разьмеркаваньня рэсурсаў пры манаполіі]]
'''Манапо́лія''' ({{мова-el|μονο (mono)}} — «адзін» і {{мова-el|πωλέω (poleo)}} — «прадаваць») — выключнае (так званае «манапольнае») права ў якой-небудзь сфэры дзейнасьці дзяржавы або арганізацыі. У [[эканоміка|эканоміцы]] манаполія зьявілася, калі манархі даравалі вызначанаму купцу (рамесьніку, цэху) прывілей на вытворчасьць або гандаль вызначаным [[тавар]]ам. Фірма, якая працуе ва ўмовах манаполіі, кантралюе [[рынак]] (галіну) цалкам або ў значнай ступені.

Антыманапольнае заканадаўства шматлікіх краінаў разглядае кантраляваньне адной фірмай 30-70% рынку як манапольнае становішча і ўводзіць розныя санкцыі: рэгуляваньне коштаў, прымусовы падзел фірмы й г.д.

Праявы: уздым [[Цана|цаны]], скарачэньне вытворчасьці, [[інфляцыя]], рост аплаты працы, недаацэнка збыту, [[Рэкляма|рэклямы]] і якасьці тавару. Мае дастатковы запас грошай і маёмасьці для ўкараненьня вынікаў распрацоўкі, павелічэньня [[Прыбытак|прыбытку]], паніжэньня выдаткаў вытворчасьці за кошт буйнога абсягу выпуску тавара, выкарыстаньня больш дасканалых сродкаў працы і кваліфікаванай працоўнай сілы. Аднак можа прывесьці да застою. Прычына: уплыў маштабу (ашчаджэньне праз пашырэньне вытворчасьці), заканадаўчая перашкода стварэньню (уваходу) новага прадпрыемства ў галіне, [[Ліцэнзія|ліцэнзійнае]] і [[патэнт]]нае абмежаваньне, несумленныя паводзіны ўдзельніка рынку і імкненьне атрымаць звышпрыбытак. Абмежавальнікамі манаполіі ёсьць выдаткі і рынкавы попыт, што замінае адвольна павышаць цану на тавар. Урад можа перашкодзіць узьнікненьню і ўмацаваньню манаполіі праз [[заканадаўства]]. У выпадку натуральнай манаполіі ў забесьпячэньні вадой, прыродным газам і электраэнэргіяй урад можа прыбягаць да пераводу прадпрыемства ў дзяржаўную ўласнасьць<ref>{{Кніга|аўтар=[[Уладзімер Залатагораў]].|частка=[http://files.knihi.com/preview/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.10.djvu/59_866x9999.jpeg Манаполія]|загаловак=[[Беларуская энцыкляпэдыя]] ў 18 тамах|арыгінал=|спасылка=http://knihi.com/none/Bielaruskaja_encyklapiedyja_djvu.zip.html|адказны=гал.рэд. [[Генадзь Пашкоў]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=Беларуская энцыкляпэдыя імя Петруся Броўкі|год=2000|том=[http://files.knihi.com/Knihi/Slounik/Bielaruskaja_encyklapedyja.djvu.zip/Bielaruskaja_encyklapedyja.10.djvu 10]|старонкі=59|старонак=544|сэрыя=|isbn=985-11-0169-9|наклад=10 000}}</ref>.

== Гісторыя ==
У 3-м разьдзеле [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту Вялікага Княства Літоўскага 1588 году]] зьмяшчаўся артыкул 51 «Аб манаполіі, гэта значыць нявыдачы адной асобе ў арэнду і кіраваньне даходаў, якія належаць усёй рэчы паспалітай». Паводле 51-га артыкула Статуту, «[[Падатак|падаткаў]] і пабораў ніякіх на [[Маёнтак|маёнтках]] нашых… і радаў духоўных і сьвецкіх, таксама мытаў новых у [[места]]х нашых… у Літве і ва ўсіх землях панства нашага, складаць і ўстанаўліваць не павінныя без дазволу ўсіх [[Стан (сацыяльная група)|станаў]] на [[Сойм Вялікага Княства Літоўскага|Сойме вальным]], ані таксама манаполію гэтых даходаў якія з панстваў нашых… літоўскіх паходзяць, устанаўліваць і дапускаць не павінныя. А хто б адважыўся, нягледзячы на гэтую пастанову, лісты нашыя з [[Канцылярыя ВКЛ|Канцылярыі нашай]] атрымаць, той павінны быць пакараны штрафам у скарб наш земскі ста [[Капа (грошы)|копамі]] грошаў. А такія лісты нашыя ніякая сілы не павінныя мець, і тая асоба тым валодаць ня будзе магчы»<ref>{{Кніга|аўтар=|частка=Разьдзел III. Аб вольнасьцях шляхецкіх і аб пашырэньні Вялікага Княства Літоўскага|загаловак=Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588|арыгінал=|спасылка=|адказны=перакл. [[Алена Шагун]]|выданьне=|месца=Менск|выдавецтва=[[Беларусь (выдавецтва)|Беларусь]]|год=2002|том=|старонкі=56|старонак=207|сэрыя=|isbn=985-01-0243-8|наклад=2000}}</ref>.

== Беларусь ==
Паводле 33-га артыкула [[Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь|Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь]] 1994 году, «Манапалізацыя [[Сродкі масавай інфармацыі|сродкаў масавай інфармацыі]] дзяржавай, грамадзкімі аб’яднаньнямі або асобнымі грамадзянамі, а таксама цэнзура не дапускаюцца»<ref>{{Навіна|аўтар=А.Лукашэнка|загаловак=Канстытуцыя 1994 году (са зьмяненьнямі і дапаўненьнямі)|спасылка=http://pravo.by/pravovaya-informatsiya/pomniki-gistoryi-prava-belarusi/kanstytutsyynae-prava-belarusi/kanstytutsyi-belarusi/kanstytutsyya-1994-goda-sa-zmyanennyami-i-dapa-nennyami-/|выдавец=Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=17 кастрычніка 2004|дата доступу=8 жніўня 2018}}</ref>. 16 сьнежня 2002 году А.Лукашэнка падпісаў Закон «Аб натуральных манаполіях». Паводле 3-га артыкула Закону, «Сфэрамі натуральных манаполіяў прызнаюцца: траспартаваньне [[Нафта|нафты]] і нафтапрадуктаў па магістральных [[трубаправод]]ах; транспартаваньне [[Прыродны газ|газу]] па магістральных і разьмеркавальных трубаправодах; перадача і разьмеркаваньне [[Электраэнэргія|электрычнай]] і цеплавой энэргіі; цэнтралізаванае водазабесьпячэньне і водаадвядзеньне; паслугі [[Сувязь (тэхніка)|электрасувязі]] і [[Пошта|паштовай]] сувязі агульнага карыстаньня; паслугі чыгуначнага транспарту агульнага карыстаньня, якія аказваюцца з выкарыстаньнем інфраструктуры чыгуначнага транспарту агульнага карыстаньня, [[Чыгунка|чыгуначныя]] перавозкі; [[Паслуга|паслугі]] транспартных тэрміналаў, [[аэрапорт]]аў; аэранавігацыйныя паслугі». Згодна з 6-м артыкулам Закону, натуральныя манаполіі «ня маюць права: ажыцьцяўляць дзеяньні, якія прыводзяць або могуць прывесьці да немагчымасьці аказаньня паслугаў… або да замены іх іншымі паслугамі; адмаўляцца ад заключэньня дамовы з асобнымі спажыўцамі на аказаньне паслугаў… пры наяўнасьці ў іх тэхнічнай магчымасьці аказаць такія паслугі; спаганяць за аказваныя паслугі плату, што перавышае памер, усталяваны органам рэгуляваньня дзейнасьці суб’ектаў натуральных манаполіяў». Паводле 10-га артыкула, [[Міністэрства антыманапольнага рэгуляваньня і гандлю Рэспублікі Беларусь]] (МАРГ Беларусі) «утварае і вядзе Дзяржаўны рэестар суб’ектаў натуральных манаполіяў»<ref>{{Навіна|аўтар=А.Лукашэнка|загаловак=Закон Рэспублікі Беларусь «Аб натуральных манаполіях» ад 16 сьнежня 2002 г. № 162-З|спасылка=https://translate.google.by/translate?sl=ru&tl=be&hl=be&u=http://pravo.by/document/?guid=3871%26p0=H10200162|выдавец=Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|дата публікацыі=18 студзеня 2018|дата доступу=8 жніўня 2018}}</ref>. На 10 ліпеня 2018 году ў Дзяржрэестар уваходзіла 196 прадпрыемстваў у 4 галінах:
* траспартаваньне нафты, нафтапрадуктаў і газу па трубаправодах (10) — [[ААТ]] «[[Гомельтранснафта Сяброўства]]», ААТ «[[Полацактранснафта Сяброўства]]» ([[Наваполацак]]), ААТ «[[Газпрам трансгаз Беларусь]]», УП «[[Мінгаз]]» і 6 абласных УП «Берасьцеаблгаз», «Віцебскаблгаз», «Гомельаблгаз», «Горадняаблгаз», «Магілёўаблгаз» і «Менскаблгаз»;
* электра-, цепла- і водазабесьпячэньне і водаадвядзеньне (175) — 6 абласных УП «[[Берасьцеэнэрга]]», «Віцебскэнэрга», «Гомельэнэрга», «Горадняэнэрга», «[[Магілёўэнэрга]]» і «[[Менскэнэрга]]», 169 мясцовых жыльлёва-камунальных гаспадарак у гарадах і раёнах;
* электрасувязь і паштовая сувязь (2) — УП «[[Белтэлекам]]» і УП «[[Белпошта]]»;
* чыгуначныя і паветраныя перавозкі (9) — УП «[[Белаэранавігацыя]]», УП "[[Мінск (нацыянальны аэрапорт)|Нацыянальны аэрапорт «Менск]]» ([[Смалявіцкі раён]]), ДА «[[Беларуская чыгунка]]» («БЧ») і 6 чыгуначных УП «[[Баранавічы|Баранавіцкае]] аддзяленьне БЧ» (Берасьцейская вобласьць), «Берасьцейскае аддзяленьне БЧ», «Віцебскае аддзяленьне БЧ», «Гомельскае аддзяленьне БЧ», «Магілёўскае аддзяленьне БЧ» і «Менскае аддзяленьне БЧ»<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Дзяржаўны рэестар суб’ектаў натуральных манаполіяў па стане на 10 ліпеня 2018 г.|спасылка=http://mart.gov.by/files/live/sites/mart/files/documents/Реестры/Гос.%20реестр%20субъектов%20естественных%20монополий_07_18.xlsx|выдавец=[[Міністэрства антыманапольнага рэгуляваньня і гандлю Рэспублікі Беларусь]]|мова=ru|дата публікацыі=10 ліпеня 2018|дата доступу=8 жніўня 2018}}</ref>.

12 сьнежня 2013 году А.Лукашэнка падпісаў Закон «Аб процідзеяньні манапалістычнай дзейнасьці і разьвіцьці канкурэнцыі». Паводле 6-га артыкула Закону, «Паноўным прызнаецца становішча гаспадарчага суб’екта, доля якога на таварным рынку складае 35 і болей адсоткаў». Таксама «Паноўным прызнаецца становішча кожнага зь некалькіх гаспадарчых суб’ектаў» ([[алігаполія]]), калі «цягам прынамсі аднаго году… сукупная доля ня больш як 3-х гаспадарчых суб’ектаў, доля кожнага зь якіх болей за долі іншых гаспадарчых суб’ектаў на адпаведным таварным рынку, перавышае 50% або сукупная доля ня больш як 5 (найбольшых) гаспадарчых суб’ектаў… перавышае 75%». Пагатоў «Ня можа быць прызнана паноўным становішча гаспадарчага суб’екта, доля якога на таварным рынку не перавышае 15%». Адпаведна «Усталяваньне паноўнага становішча гаспадарчага суб’екта цягне за сабой улучэньне ў Дзяржаўны рэестар гаспадарчых суб’ектаў, якія займаюць паноўнае становішча на таварных рынках», які вядзе МАРГ Беларусі. Згодна з 18-м артыкулам Закону, паноўным прадпрыемствам пад пагрозай судовага падзелу (артыкул 50) забараняліся 10 дзеяньняў:
* «стварэньне іншым гаспадарчым суб’ектам перашкодаў доступу на таварны рынак або сыходу з таварнага рынку;
* усталяваньне, падтрыманьне манапольна высокай або манапольна нізкай [[Цана|цаны]], усталяваньне [[Манапсонія|манапсанічна]] (калі адзін купец) нізкай цэны;
* зьняцьцё тавару з абарачэньня, калі вынікам такога зьняцьця стала павышэньне цаны;
* эканамічна або тэхналягічна не абгрунтаваныя скарачэньне або спыненьне вырабу тавару, калі на гэты тавар ёсьць [[попыт]] або разьмешчаныя заказы на яго пастаўкі пры наяўнасьці магчымасці яго [[Рэнтабэльнасьць|рэнтабэльнага]] вырабу;
* эканамічна або тэхналягічна не абгрунтаваныя адмова або ўхіленьне ад заключэння дамовы з асобнымі спажыўцамі пры наяўнасьці магчымасці вырабу і паставак адпаведнага тавару;
* эканамічна, тэхналягічна або іншым чынам не абгрунтаванае ўсталяваньне розных цэнаў на адзін і той самы тавар;
* навязваньне прадаўцу або спажыўцу эканамічна або тэхналягічна не абгрунтаваных умоваў [[Дамова|дамовы]], якія ёсьць нявыгаднымі для іх або не адносяцца да прадмету дамовы, у тым ліку згоды на заключэньне дамовы толькі пры ўмове ўнясеньня ў яе палажэньняў адносна тавараў, у якіх прадавец або спажывец не зацікаўленыя;
* заключэньне пагадненьняў, якія абмяжоўваюць свабоду удзельнікаў гэтых пагадненьняў на вызначэньне цэнаў і умоваў паставак тавараў у дамовах з трэцімі асобамі, а таксама навязваньне такіх умоваў або адмова ад заключэньня дамоваў па прычыне адмовы ў прыняцьці магчымым спажыўцом названых умоваў;
* заключэньне пагадненняў з прадаўцамі або спажыўцамі, якія цягнуць за сабой абмежаваньне або ўсталяваньне кантролю над вырабам тавару, ўсталяваньне кантролю над рынкамі збыту тавару, абмежаваньне рынку збыту тавару;
* стварэньне [[Дыскрымінацыя|дыскрымінацыйных]] умоваў, у тым ліку прымяненьне да прадаўцоў або спажыўцоў няроўнага падыходу пры роўных умовах»<ref>{{Навіна|аўтар=А.Лукашэнка|загаловак=Закон Рэспублікі Беларусь «Аб процідзеяньні манапалістычнай дзейнасьці і разьвіцьці канкурэнцыі» ад 12 сьнежня 2013 г. № 94-З|спасылка=http://закон.бел/document/?guid=3871&p0=H11300094|выдавец=Нацыянальны прававы інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь|мова=ru|дата публікацыі=2 лютага 2018|дата доступу=8 жніўня 2018}}</ref>.

На 10 ліпеня 2018 году ў Дзяржаўны рэестар гаспадарчых суб’ектаў, якія займаюць паноўнае становішча на таварных рынках, уваходзіла 176 прадпрыемстваў на рэспубліканскім узроўні і звыш 400 на мясцовым (абласным) узроўні<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Дзяржаўны рэестар гаспадарчых суб’ектаў, якія займаюць паноўнае становішча на таварных рынках па стане на 10 ліпеня 2018 г.|спасылка=http://mart.gov.by/files/live/sites/mart/files/documents/Реестры/Гос.%20реестр%20субъектов%20естественных%20монополий_07_18.xlsx|выдавец=Міністэрства антыманапольнага рэгуляваньня і гандлю Рэспублікі Беларусь|мова=ru|дата публікацыі=10 ліпеня 2018|дата доступу=8 жніўня 2018}}</ref>. Паводле 33-га артыкула Закону «Аб процідзеяньні манапалістычнай дзейнасьці і разьвіцьці канкурэнцыі», згода МАРГ Беларусі патрабавалася на гаспадарчую канцэнтрацыю (зьліцьцё і [[паглынаньне]], стварэньне [[холдынг]]а і камэрцыйнай арганізацыі), калі балянсавы кошт актываў перавышаў 200 000 [[Базавая велічыня|базавых велічыняў]], а выручка за папярэдні год перавышала 400 000 базавых велічыняў<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=У Беларусі пашыраны пералік дзеяньняў, якія адносяцца да эканамічнай канцэнтрацыі|спасылка=http://m.blr.belta.by/economics/view/u-belarusi-pashyrany-peralik-dzejannjau-jakija-adnosjatstsa-da-ekanamichnaj-kantsentratsyi-70874-2018/|выдавец=[[Беларускае тэлеграфнае агенцтва]]|дата публікацыі=3 жніўня 2018|копія=https://www.racyja.com/ekanomika/u-belarusi-pashyrany-peralik-dzeyannyau/|дата копіі=3 жніўня 2018|дата доступу=8 жніўня 2018}}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Бэрдшоў Дж. Эканоміка. Ч. 1: Уводзіны. Мікраэканоміка. / Мн.: Тэхналогія; Беларускі Фонд Сораса, 1996. ISBN 985-6022-14-2

[[Катэгорыя:Манаполія| ]]