Прагляд крыніцы для Карабаская вайна

{{Вайна
|Назва                 = Карабаская вайна
|Частка                = [[Нагорна-Карабаскі канфлікт]]
|Выява                 = Karabakhwar01.jpg|300пкс
|Подпіс да выявы       = '''Па гадзіньнікавай стрэлцы:''' рэшткі азэрбайджанскага БТР-у; унутрана перамешчаныя азэрбайджанцы з падкантрольнай армянам тэрыторыі; армянскі помнік Т-72 на ўскрайку Сьцепанакерту; жаўнеры НКР.
|Дата                  = 20 лютага 1988 — 12 траўня 1994
|Месца                 = [[Нагорны Карабах]], [[Азэрбайджан]], [[Армэнія]]
|Прычына               = 
|Вынік                 = Перамога Армэніі
* [[Бішкецкі пратакол]] спыненьня вагню без заключэньня мірнай дамовы
|Тэрытарыяльныя зьмены = ''De facto'' незалежнасьць і анэксія Армэніяй [[НКР|Нагорна-Карабаскай рэспублікі]]<ref>{{Навіна|аўтар = Jack Mulcaire|імя = Jack|прозьвішча = Mulcaire|загаловак = Face Off: The Coming War between Armenia and Azerbaijan|спасылка = http://nationalinterest.org/feature/face-the-coming-war-between-armenia-azerbaijan-12585|выдавец = The National Interest|дата публікацыі = 9 красавіка 2015|дата доступу = 30 траўня 2017|мова = en|копія = |дата копіі = }}
* {{Навіна|аўтар = Thomas de Waal|імя = Thomas|прозьвішча = de Waal|загаловак = Nagorno-Karabakh: Crimea’s doppelganger|спасылка = https://www.opendemocracy.net/od-russia/thomas-de-waal/nagorno-karabakh-crimea-doppelganger-azerbaijan-armenia|выдавец = openDemocracy|дата публікацыі = 13 чэрвеня 2014|дата доступу = 30 траўня 2017|мова = en|копія = |дата копіі = }}
* {{Кніга|аўтар = |імя = Svante|прозьвішча = Cornell|частка = |загаловак = Azerbaijan Since Independence|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = New York|выдавецтва = M.E. Sharpe|год = 2011|том = |старонкі = 135|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-7656-3004-9|наклад = }}</ref>. ''De jure'' — частка Азэрбайджану
|Супернік1             = {{Просты сьпіс|
* [[Нагорна-Карабаская рэспубліка]]
* {{Сьцягафікацыя|Армэнія}}
}}
|Супернік2             = {{Сьцягафікацыя|Азэрбайджан}}
|Камандуючыя1          = {{Просты сьпіс|
* {{Сьцяг|Армэнія}} [[Лявон Тэр-Пэтрасян]]
* {{Сьцяг|Армэнія}} [[Вазген Саргсян]]
* {{Сьцяг|Армэнія}} [[Вазген Манукян]]
* {{Сьцяг|Армэнія}} [[Сэрж Саргсян]]
* {{Сьцяг|Армэнія}} [[Гурген Далібалтаян]]
* {{Сьцяг|Армэнія}} [[Нарат Тэр-Грыгар’янц]]
* {{Сьцяг|Армэнія}} [[Татул Крпэян]]{{Загінуў у баі}}
* {{Сьцяг|Нагорны Карабах}} [[Артур Мкртчан]]
* {{Сьцяг|Нагорны Карабах}} [[Робэрт Качаран]]
* {{Сьцяг|Нагорны Карабах}} [[Самвэл Бабаян]]
* {{Сьцяг|Нагорны Карабах}} [[Аркадзь Тэр-Тадэвасян]]
* {{Сьцяг|Нагорны Карабах}} [[Крыстапор Іванян]]
* {{Сьцяг|Нагорны Карабах}} [[Сэйран Аганян]]
* {{Сьцяг|Нагорны Карабах}} [[Мантэ Мэлканян]]{{Загінуў у баі}}
}}
|Камандуючыя2          = {{Просты сьпіс|
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Аяз Муталібаў]]
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Абульфаз Эльчыбэй]]
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Гейдар Аліеў]]
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Іскандэр Гамідаў]]
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Сурат Гусэйнаў]]
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Сафар Абіеў]] 
* {{Сьцяг|Азэрбайджан}} [[Рахім Газіеў]]
* {{Сьцяг|Чачэнская рэспубліка Ічкерыя}} [[Шаміль Басаеў]]<ref name="Griffin">{{Кніга|аўтар = |імя = Nicholas|прозьвішча = Griffin|частка = |загаловак = -A Journey to the Land Between Christianity and Islam|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Chicago|выдавецтва = University of Chicago Press|год = 2004|том = |старонкі = 185—186|старонак = |сэрыя = |isbn = 0-226-30859-6|наклад = }}</ref>
* {{Сьцяг|Аўганістан}} [[Гульбудын Хакматыяр]]{{Зноска|Taarnby|2008|Taarnby|6}}
}}
|Сілы1                 = 20 000 чалавек з НКР і Армэніі<ref name="CaucasianKnot">{{Кніга|аўтар = Levon Chorbajian, Patrick Donabedian, Claude Mutafian|імя = |прозьвішча = |частка = |загаловак = The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Zed Books|год = 1994|том = |старонкі = 13—18|старонак = |сэрыя = |isbn = 1-85649-288-5|наклад = }}</ref><hr/>177—187 гарматаў<ref name="Khramchikhin">{{Спасылка|аўтар = Александр Храмчихин.|імя = Александр|прозьвішча = Храмчихин|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 15 студзеня 2010|url = http://nvo.ng.ru/wars/2010-01-15/1_kavkaz.html|загаловак = На кавказских фронтах – ситуация патовая. Пока…|фармат = |назва праекту = |выдавец = Независимое военное обозрение|дата доступу = 30 траўня 2017|мова = ru|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref><br>90—173 танкаў<ref name="Khramchikhin"/><br>290—360 БТР-аў<ref name="Khramchikhin"/><br>3 самалёты<ref name="Khramchikhin"/><br>13 вэрталётаў<ref name="Khramchikhin"/>
|Сілы2                 = 64 000 чалавек (уключна з турэцкімі вайсковымі дарадцамі ды чачэнскімі баевікамі)<hr/>395 гарматаў<ref name="Mikhail Barabanov">{{Артыкул|аўтар = Mikhail Barabanov.|загаловак = Nagorno-Karabakh: Shift in the Military Balance|арыгінал = |спасылка = http://lackofhumanrights.blogspot.com.by/2008/09/nagorno-karabakh-shift-in-military.html|адказны = |аўтар выданьня = |выданьне = Moscow Defense Brief|тып = |месца = |выдавецтва = Centre for Analysis of Strategies and Technologies|год = 2008|выпуск = 2|том = |нумар = |старонкі = |isbn = |мова = en}}</ref><br>436<ref name="Khramchikhin"/>—458<ref name="Mikhail Barabanov"/> танкаў<br>558<ref name="Khramchikhin"/>—1264<ref name="Mikhail Barabanov"/> БТР-ы<br>389<ref name="Khramchikhin"/>—480 [[Браняваная баявая машына|ББМ]]-аў<br>63<ref name="Khramchikhin"/>—170 самалётаў<br>45—51 вэрталёт
|Страты1               = {{Просты сьпіс|
* '''Загінулі:''' 5856<ref name="AMS">{{Спасылка|аўтар = Арсен Мелик-Шахназаров.|імя = Арсен|прозьвішча = Мелик-Шахназаров|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.sumgait.info/caucasus-conflicts/nagorno-karabakh-facts/nagorno-karabakh-facts-14.htm|загаловак = Нагорный Карабах: факты против лжи. Глава 14. Война и мифы|фармат = |назва праекту = Сумгаит.инфо|выдавец = |дата доступу = 30 траўня 2017|мова = ru|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>—6000{{Зноска|de Waal|2003|de Waal|285}}
* '''Параненыя:''' 20 000<ref>{{Кніга|аўтар = |імя = Gary|прозьвішча = Bertsch|частка = |загаловак = Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Routledge|год = 1999|том = |старонкі = 297|старонак = |сэрыя = |isbn = 0-415-92273-9|наклад = }}</ref>
* '''Зьніклі:''' 196<ref name="AMS"/>
}}
|Страты2               = {{Просты сьпіс|
* '''Загінулі:''' 20 000—30 000{{Зноска|de Waal|2003|de Waal|285}}<ref name="AMS"/><ref>{{Спасылка|аўтар = |імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 28 лістапада 2009|url = http://www.euronews.com/2009/11/28/winds-of-change-in-nagorno-karabakh|загаловак = Winds of Change in Nagorno Karabakh|фармат = |назва праекту = |выдавец = [[Euronews]]|дата доступу = 30 траўня 2017|мова = |копія = web.archive.org|дата копіі = 6 сьнежня 2011|камэнтар = }}</ref>
* '''Параненыя:''' 50 000{{Зноска|de Waal|2003|de Waal|285}}
* '''Зьніклі:''' 4210<ref name="OhanyanVelikhanova">{{Спасылка|аўтар = Karine Ohanian.|імя = Karine|прозьвішча = Ohanian|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 12 траўня 2004|url = https://iwpr.net/global-voices/investigation-karabakh-missing-action-alive-or|загаловак = Investigation: Karabakh: Missing in Action - Alive or Dead?|фармат = |назва праекту = Institute for War & Peace Reporting|выдавец = |дата доступу = 30 траўня 2017|мова = en|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>
}}
|Страты3               = '''Забітыя цывільныя жыхары:'''
* 1264 армяніны<ref name="AMS"/>
* 167—763 азэрбайджанцы
'''Зьніклыя цывільныя жыхары:'''
* 400—749<ref name="OhanyanVelikhanova"/>
'''Перамешчаныя:'''
* 724 000 азэрбайджанцаў<ref name="Wiener Zeitung">{{Спасылка|аўтар = Von Hans Haider.|імя = |прозьвішча = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2 студзеня 2013|url = http://www.wienerzeitung.at/nachrichten/welt/weltpolitik/513109_Gefaehrliche-Toene-im-Frozen-War.html|загаловак = Gefährliche Töne im «Frozen War»|фармат = |назва праекту = |выдавец = Wiener Zeitung|дата доступу = 30 траўня 2017|мова = de|копія = |дата копіі = |камэнтар = }}</ref>
* 300 000 — 500 000 армянаў<ref name="Wiener Zeitung"/>
|Агульныя страты       = 
|Дадаткі               = 
}}
{{Нагорна-Карабаская вайна}}
{{Нагорна-Карабаскі канфлікт}}
'''Караба́ская вайна́''' ({{Мова-az|Qarabağ müharibəsi|скарочана}}, {{Мова-hy|Ղարաբաղյան պատերազմ|скарочана}}; Арца́ская вайна, {{Мова-hy|Արցախյան պատերազմ|скарочана}}) — азэрбайджанска-армянская [[вайна]] за [[Нагорны Карабах]] і прылеглыя землі ў 1988—1994 гады. Ёсьць часткай больш шырокага [[Карабаскі канфлікт|этнапалітычнага канфлікту]].

== Перадгісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Карабаскі канфлікт}}

У пачатку XX стагодзьдзя [[Нагорны Карабах]] зь пераважным армянскім насельніцтвам двойчы (у 1905—1907 і 1918—1920 гадах) станавіўся арэнай крывепралітных армяна-азэрбайджанскіх сутыкненьняў.

У 1918—1920 гадах на кантроль над Нагорным Карабахам прэтэндавалі [[Рэспубліка Армэніі]] і [[Азэрбайджанская Дэмакратычная Рэспубліка]], якія абвясьцілі самастойнасьць у ходзе распаду Расейскай імпэрыі. Скліканы 22 ліпеня 1918 году ў [[Шуша|Шушы]] Першы зьезд армянаў Карабаху абвясьціў Нагорны Карабах незалежнай адміністрацыйна-палітычнай адзінкай і выбраў уласны Народны ўрад (зь верасьня 1918 году — Армянскі нацыянальны савет Карабаху). Супрацьстаяньне паміж войскамі АДР і армянскімі ўзброенымі аддзеламі працягвалася ў рэгіёне аж да ўстанаўленьня ў Азэрбайджане савецкай улады. Часткі 11-й арміі РСЧА, якія ўвайшлі ў Азэрбайджан у канцы красавіка 1920 году, ва ўзаемадзеяньні з азэрбайджанскімі войскамі занялі тэрыторыю Карабаху, [[Зангезур]]у і [[Нахічэвань|Нахічэвані]]. Да сярэдзіны чэрвеня 1920 году супраціў армянскіх узброеных аддзелаў у Карабаху з дапамогай савецкіх войскаў быў задушаны.

У 1921 г. Каўбюро РКП(б) прыняло пастанову аб статусе Нагорнага Карабаху: «Зыходзячы зь неабходнасьці нацыянальнага міру паміж мусульманамі і армянамі і эканамічнай сувязі Верхняга і Ніжняга Карабаху, яго пастаяннай сувязі з Азэрбайджанам, Нагорны Карабах пакінуць у межах [[Азэрбайджанская ССР|Азэрбайджанскай ССР]], надаўшы яму шырокую абласную аўтаномію з адміністрацыйным цэнтрам у г. Шушы, які ўваходзіць у склад аўтаномнай вобласьці»<ref>Академия Наук Армянской ССР. «Нагорный Карабах». Историческая справка, стр. 33(95). Изд-во АН Армянской ССР</ref>. У ліпені 1923 году раёны Азэрбайджанскай ССР зь пераважна армянскім насельніцтвам (Шушанскі, Джэбраільскі і часткі Джэваншырскага і Зангезурскага паветаў) былі аб’яднаныя ў аўтаномнае ўтварэньне (Аўтаномная вобласьць Нагорнага Карабаху (АВНК), з 1937 — [[Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць]] (НКАВ)). У канцы 1930-х гадоў адміністрацыйна-тэрытарыяльныя зьмены ўнутры Азэрбайджанскай ССР прывялі да ўтварэньня так званага Лачынскага калідору, які аддзяліў тэрыторыю НКАВ ад Армэніі.

Пытаньне аб перадачы Нагорнага Карабаху Армэніі час ад часу ўздымалася армянскім кіраўніцтвам, але не атрымлівала падтрымкі ў цэнтры<ref name="cornell">[https://web.archive.org/web/20110531191005/http://edoc.bibliothek.uni-halle.de/servlets/MCRFileNodeServlet/HALCoRe_derivate_00003079/Nagorno-Karabakh%20Conflict.pdf?hosts=local Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999]</ref><ref>{{Кніга
|аўтар          = Vladislav Martinovich Zubok
|частка          = 
|загаловак       = A failed empire: the Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev
|арыгінал       = 
|спасылка         = http://books.google.com/books?id=jfoUhMOS10kC&vq=azeris&dq=isbn:0807830984&hl=ru&source=gbs_navlinks_s
|адказны  = 
|выданьне        = 
|месца          = 
|выдавецтва   = UNC Press
|год            = 2007
|том            = 
|старонкі       = 58
|старонак        = 467
|сэрыя          = 
|isbn           = 0807830984, 9780807830987
|тыраж          = 
}}</ref>. У 1960-я гады сацыяльна-эканамічная напружанасьць у НКАВ некалькі разоў перарастала ў масавыя беспарадкі.

== Савецкі час ==
23 верасьня 1991 году ў [[Жалезнаводзк]]у ([[Стаўрапольскі край]], Расейская СФСР) прэзыдэнты Азэрбайджану і Армэніі [[Аяз Муталібаў]] (1991—1992) і [[Лявон Тэр-Пэтрасян]] (1991—1998) адпаведна падпісалі па-расейску Сумеснае камюніке «Аб выніках пасярэдніцкай місіі прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі Б. М. Ельцына і прэзыдэнта Казахстану Н. А. Назарбаева». Ва ўводзінах Сумеснага камюніке адзначалася: «''4-ы'' год не сьціхае вастрэйшы канфлікт у раёне [[Нагорны Карабах|Нагорнага Карабаху]], які забраў жыцьці многіх людзей розных [[Народнасьць|народнасьцяў]]. Гінуць мірныя грамадзяне, гінуць вайскоўцы арміі і ўнутраных войскаў». Таксама згадвалася, што папярэдне «20-23 верасьня 1991 г. пасярэдніцкая місія, якую ўзначальваюць прэзыдэнт Расейскай Фэдэрацыі [[Барыс Ельцын]] і прэзыдэнт Казахстану [[Нурсултан Назарбаеў]], знаходзілася ў [[Баку]], [[Гянджа|Гянджы]], [[Сьцепанакерт|Сьцепанакерце]] і [[Ерэван]]е». У 1-м зь 9-і пунктаў Камюніке абвяшчалася: «Бакі лічуць, што неабходнымі і абавязковымі ўмовамі ўрэгуляваньня да 1 студзеня 1992 году канфлікта зьяўляюцца: спыненьне агню, скасаваньне ўсіх неканстытуцыйных актаў Азэрбайджану і Армэніі па [[Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць|Нагорна-Карабаскай аўтаномнай вобласьці]], прызнаньне паўнамоцтваў законных органаў улады, вывад з зоны канфлікта ўсіх узброеных утварэньняў за выключэньнем частак унутраных войскаў Міністэрства ўнутраных справаў і [[Міністэрства абароны СССР]]». 2-і пункт прадугледжваў, што «Азэрбайджанская Рэспубліка і Рэспубліка Армэнія забясьпечваюць ''паэтапнае'', пры пачатку з пуставалых [[Сяло|сёлаў]], вяртаньне [[Дэпартацыя|дэпартаванага]] насельніцтва. Бакі гарантуюць яго бясьпеку ў месцах пастаяннага пражываньня». Паводле 4-га пункта, «Бакі, уцягнутыя ў канфлікт, безадкладна прыступаюць да вызваленьня [[Ваеннапалонны|закладнікаў]]. Гэты працэс мае быць завершаны ў 2-тыднёвы тэрмін»<ref>{{Навіна|аўтар=Б.Ельцын, А.Муталібаў, Н.Назарбаеў, Л.Тэр-Пэтрасян|загаловак=Сумеснае камюніке ад 23 верасьня 1991 г. «Аб выніках пасярэдніцкай місіі Б.Ельцына і Н.Назарбаева»|спасылка=http://vn.kazimirov.ru/doc1.htm|выдавец=[[Уладзімер Казіміраў]]|мова=ru|дата публікацыі=2004|дата доступу=1 траўня 2017}}</ref><ref>{{Навіна|аўтар=Б.Ельцын, А.Муталібаў, Н.Назарбаеў, Л.Тэр-Пэтрасян|загаловак=Сумеснае камюніке ад 23 верасьня 1991 г. «Аб выніках пасярэдніцкай місіі прэзыдэнта Расейскай Фэдэрацыі Барыса Ельцына і прэзыдэнта Казахстану Нурсултана Назарбаева»|спасылка=http://peacemaker.un.org/sites/peacemaker.un.org/files/Azerbaijan_ZheleznovodskDeclaration1991.pdf|выдавец=«[[Міратворац ААН]]»|мова=en|дата публікацыі=2014|дата доступу=1 траўня 2017}}</ref>.

== Пасьля здабыцьця незалежнасьці ==

=== Падзел савецкага ўзбраеньня ===
Больш за ўсё войскаў былой Савецкай Арміі ў Закаўказьзі знаходзілася на тэрыторыі Азэрбайджану. У выніку падзелу савецкай вайсковай маёмасьці Азэрбайджану перайшлі 4-я агульнавайсковая армія (чатыры мотастралковыя дывізіі), тры брыгады СПА, брыгада спэцыяльнага прызначэньня, чатыры базы ВПС і частка Касьпійскай марской флятыліі. Таксама Азэрбайджану дасталіся ўсе склады боепрыпасаў (стратэгічны ў Кілязі, акруговыя ў Агдаме і Насосным, дывізіёне ў [[Гюздэк]]у, [[Гянджа|Гянджы]], [[Ленкарань|Ленкарані]], Нахічэвані). Агульная колькасьць боепрыпасаў на гэтых складах ацэньваецца ў 11 000 вагонаў. Перадача вайсковай маёмасьці 4-й арміі і 49-га арсэналу была завершаная ў 1992 годзе. Вывад частак былой Савецкай Арміі ў Расею суправаджаўся захопам часткі ўзбраеньняў азэрбайджанскім бокам. Сярод найбольш значных можна назваць разрабаваньне вайсковай маёмасьці 19-й арміі СПА<ref name="WAR">[https://web.archive.org/web/20100613095359/http://waronline.org/write/world-military/russian-military-abroad/transcaucasia/#chapter-2-1 Группа Российских Войск в Закавказье (ГРВЗ)]</ref>.

У Карабаху армянскімі ўзброенымі фармаваньнямі ў 1992 годзе была захопленая частка ўзбраеньняў 366-га мотастралковага палка 23-й мотастралковай дывізіі, які адыходзіў пад кантроль Азэрбайджану<ref name="WAR" />.

Разьдзел у Армэніі вайсковай маёмасьці былой ЗакВА прайшоў найбольш цывілізавана. З усіх дзяржаваў Закаўказьзя пры разьдзеле вайсковай маёмасьці Армэнія апынулася ў самым нявыгадным становішчы, бо на ейнай тэрыторыі знаходзілася найменшая колькасьць войскаў Закаўкаскай ваеннай акругі. У 1992 пад кантроль Ерэвану былі пераведзеныя ўзбраеньне і вайсковая маёмасьць дзьвюх з трох дывізіяў (15-й і 164-й) 7-й агульнавайсковай арміі былога СССР, а таксама каля 500 вагонаў боепрыпасаў<ref name="WAR"/>.

З авіяцыі ў пачатку 1992 году Азэрбайджану дасталіся 14 Мі-24 і 9 Мі-8, якія базаваліся на базе [[Сангачалы]]. Армэніі дасталася эскадрыльля з 13 Мі-24, якая раней належала 7-му верталётнаму палку, што знаходзіўся пад Ерэванам<ref name="Авиа" />.

=== 1992 ===
* 1 студзеня — Агдамскі батальён пад камандаваньнем Якуба Рзаева ў суправаджэньні шасьці танкаў і чатырох БТР атакавалі армянскую вёску [[Храморт]] ва ўсходняй частцы Нагорнага Карабаху<ref name="tale">[http://artofwar.ru/girchenko/tale_girchenko_2_4.html Юрий Гирченко, «Армия Государства, которого нет»]</ref>. Пасьля на гэтым напрамку з азэрбайджанскага боку былі заўважаныя ўзброеныя атрады.
* 6 студзеня — прынятая дэклярацыя аб незалежнасьці [[Нагорна-Карабаская Рэспубліка|Нагорна-Карабаскай Рэспублікі]] (НКР).
* 13 студзеня — пры абстрэле гораду [[Шаўмянаўск]]у азэрбайджанцы ўпершыню ўжылі {{Артыкул у іншым разьдзеле|БМ-21 «Град»|рэактыўную ўстаноўку залпавага агню «''Град''»|ru|БМ-21}}<ref name="tale"/>.
* 21-22 студзеня — армянскія ўзброеныя фармаваньні разграмілі апорную базу азэрбайджанскага {{Артыкул у іншым разьдзеле|АПАП (Азэрбайджан)|АМАПу|ru|ОПОН (Азербайджан)}} ў [[Сьцепанакерт|Сьцепанакерце]]. Тыя амапаўцы, што засталіся ў жывых, з баямі прарваліся ў [[Агдам]]<ref name=autogenerated1>.[http://artofwar.ru/girchenko/tale_girchenko_2_5.html Юрий Гирченко, «Армия Государства, которого нет»]</ref>.
* 26 студзеня — азэрбайджанскія вайсковыя фармаваньні пачалі наступ на армянскія пазыцыі ў вёсцы [[Дашалты]], у выніку страціўшы 123 чалавекі забітымі<ref>Известия. 14.05.2004. ХРОНИКА ВОЙНЫ ЗА КАРАБАХ</ref>.
* 28 студзеня — з ПЗРК зьбіты цывільны азэрбайджанскі вэрталёт Мі-8, які ляцеў з Агдаму ў блякаваную армянамі Шушу. Пры гэтым загінула некалькі дзясяткаў чалавек<ref name="Авиа">Журнал «АвиаМастер» № 6/2000 г. «Воздушная война в Нагорном Карабахе» стр 3</ref>.
* 31 студзеня — азэрбайджанцы разгортваюць масавы наступ з прымяненьнем цяжкіх узбраеньняў<ref name="malo">[http://www.x-libri.ru/elib/myalo000/00000304.htm Мяло, Ксения Григорьевна. «Россия и последние войны XX века (1989—2000)»]</ref>.
* У пачатку лютага — красавіку азэрбайджанскія населеныя пункты [[Варанда (вёска)|Карадаглы]] [[Мартунінскі раён (НКАВ)|Мартунінскага раёну]] і [[Агдабан]] [[Кельбаджарскі раён|Кельбаджарскага раёну]] былі захопленыя армянамі, а іхняе насельніцтва выгнана, што прывяло да гібелі прынамсі 99 грамадзянскіх асобаў, а 140 чалавек атрымалі раненьні.
[[Файл:Soldiers of the NKR Defense Army (1992).jpg|значак|250пкс|Воі Сіл самаабароны НКР на перадавой. Жнівень 1992, Лачынскі калідор]]
* 10 лютага — армянскія ўзброеныя сілы занялі азэрбайджанскую вёску [[Малыбейлі]]. Наконадні над вёскай былі раскіданыя ўлёткі, у якіх жыхарам і ўзброеным сілам Азэрбайджану прапаноўвалі пакінуць сяло па калідоры, які пакінулі армянскія УС, але з умовай здачы зброі. Прапанова была праігнараваная<ref>{{артыкул
 |аўтар         = Иван Гранкин
 |загаловак      = Война в Карабахе
 |выданьне       = Независимая газета
 |месца         = 
 |выдавецтва  =
 |год           = 19.02.1992
 |нумар         = 33 (204)
 |старонкі      =
 |isbn          = 
 |issn          = 
 |doi           = 
 |bibcode       =
 |arxiv         = 
 |pmid          = 
 |ref           = 
}}</ref>.
* 14 лютага — канфіскацыя 7 вэрталётаў і стварэньне на іхняй базе азэрбайджанскай вэрталётнай эскадрыльлі.
* 19 лютага — азэрбайджанскія вэрталёты ўпершыню зьявіліся над полем бою, нанёсшы ўдар па армянскіх пазыцыях ля сяла Карагалы; пілятавалі машыны савецкія лётчыкі, якія перайшлі на бок Азэрбайджану<ref name="Авиа" />.
* 25—26 лютага — армянскія ўзброеныя фармаваньні захапілі горад [[Хаджалы]]; за гэтым пачалося [[Хаджалінская разьня|масавае забойства мірных жыхароў]], якое ў шэрагу крыніц характарызуецца як самае буйное і жорсткае кровапраліцьце за час Карабаскай вайны<ref>{{Кніга |аўтар = Human Rights Watch / Helsinki |частка = |загаловак = Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh |арыгінал =  |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = New York{{*}}Washington{{*}}Los Angeles{{*}}London{{*}}Brussels |год = 1994 |том = |старонкі = 6 |старонак = |сэрыя = |isbn = 1-56432-142-8 |наклад = }}{{ref-en}}</ref>
* 2 сакавіка — у [[Лёндан]]е былі забітыя чачэнцы Руслан і Назарбэк Уцыевы (першы зьяўляўся намесьнікам вайсковай рады самаабвешчанай рэспублікі [[Ічкерыя|Ічкерыі]]). Паводле газэты «Коммерсант», забойства было зьдзейсьненае армянскай выведкай<ref name="Ком" />. Браты мелі заданьне чачэнскага ўраду правесьці перамовы аб друкаваньні чачэнскіх грошаў і пашпартоў, а таксама дамовіцца аб пастаўках 2 тысячаў партатыўных ракетаў «Стынгер» тыпу «зямля — паветра» для Азэрбайджану<ref name="Ком">Газета «Коммерсантъ» № 234 (457) от 04.12.1993</ref><ref name="ReferenceA">Николай Гродненский. «Первая чеченская: История вооружённого конфликта» стр-ца 154 {{ISBN|978-985-513-326-2}}</ref>.
* 3 сакавіка — ля вёскі [[Гюлістан]] быў падбіты расейскі вайскова-транспартны верталёт Мі-26, які накіроўваўся ў Ерэван. На ягоным борце знаходзіліся жанчыны і дзеці. Загінулі 16 чалавек.
* 21 сакавіка было складзенае тыднёвае замірэньне, у дзень заканчэньня якога 28 сакавіка азэрбайджанскі бок распачаў самы буйны з пачатку году наступ на Сьцепанакерт. Наступ пачаўся з нападу азэрбайджанскай арміі на пасты сіл НКР з боку вёскі [[Джангасан]], якая знаходзіцца над вёскай [[Кіркіжан]] (фактычна прадмесьце Сьцепанакерту). На наступны дзень 29 сакавіка пачаўся масаваны абстрэл Сьцепанакерту, жыхары якога перабраліся ў падвалы сваіх дамоў. За час бою па горадзе з [[Шуша|Шушы]] з установак «Град» была выпушчана рэкордная на той момант колькасьць снарадаў — 163. Зь вёскі Джангасан быў абстраляны сьцепанакерцкі аэрапорт ля Хаджалы, 12 снарадаў «Граду» разарваліся на ўзьлётнай паласе. 29 сакавіка азэрбайджанцам удалося заняць пазыцыі ў непасрэднай блізкасьці ад Сьцепанакерту, але ўжо да ночы пасты пад Сьцепанакертам былі армянамі адбітыя. Пасьля вяртаньня армянскіх сілаў на зыходныя пазыцыі азэрбайджанскае кіраўніцтва ў асобе прэм’ер-міністра Гасана Гасанава, зьвязаўшыся зь міністрам замежных справаў НКР Армэнам Ісагулавым, папрасіла міру, у выніку якога 30 сакавіка а 2:30 ночы бой спыніўся. Па заканчэньні двухдзённага бою страты сілаў НКР склалі — 8 забітых, 28 параненых. Удзельнікі бою абвясьцілі, што азэрбайджанцы панесьлі страты — больш за 150 чалавек<ref name="KOM1">«Коммерсантъ» // [http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=e44a3281-f3d3-4c12-bf15-ecb823b399f7&docsid=4073 Весеннее оживление в Нагорном Карабахе] // № 114 (114) от 06.04.1992</ref>.
* 30 сакавіка — у кар’еры на нэўтральнай паласе паміж пагранічнымі пастамі [[Аскеранскі раён|Аскеранскага раёну]] НКР і [[Агдамскі раён|Агдамскага раёну]] Азэрбайджану пры пасярэдніцтве Міжнароднай арганізацыі [[Чырвоны крыж|Чырвонага Крыжа]] у асобе грамадзяніна Швайцарыі Франсуа Бэлёна адбыўся самы значны на той момант па колькасьці абмен закладнікамі. З боку НКР было перададзена 15 азэрбайджанскіх закладнікаў і 7 трупаў, у адваротным кірунку рушыла 10 армянскіх закладнікаў<ref name="KOM1" />.
* 1 красавіка — зьяўляюцца паведамленьні вайсковага кіраўніцтва НКР пра тое, што ў Агдаме, Таўскім і Лачынскім раёнах зьявіліся першыя турэцкія ўзброеныя аддзелы колькасьцю да 50 чалавек<ref name="KOM1" />.
* 4 красавіка — у сувязі з прыбыцьцём у Сьцепанакерт дарадцы міністра замежных справаў [[Іран]] Бэзада Мазахіры ўсталявалася адноснае зацішша<ref name="KOM1" />.
* 8 красавіка — з аэрадрому Сіталчай, дзе базаваўся 80-й асобны штурмавы авіяполк РФ, Вагіф Курбанаў сагнаў штурмавік Су-25<ref name="Жир">[Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе» (журнал Авиамастер № 6/2000 г. стр4)</ref>.
* 10 красавіка — азэрбайджанскія вайсковыя фармаваньні захапілі вёску [[Шыхарх|Марага]] [[Мардакерцкі раён|Мардакерцкага раёну]], у выніку чаго дзясяткі армянаў былі забітыя<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_3681000/3681079.stm Русская служба BBC]</ref><ref>.[http://www.publications.parliament.uk/pa/cm199899/cmselect/cmfaff/349/349ap18.htm Бачына Парлямэнту Злучанага Каралеўства]</ref>
* Травень — армянскія ўзброеныя фармаваньні атакавалі Нахічэвань — азэрбайджанскі экскляў, які мяжуе з Армэніяй, Турэччынай і Іранам<ref name="books.google.ru">Michael P. Croissant The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications p. 81 [http://books.google.ru/books?id=ZeP7OZZswtcC&printsec=frontcover&source=gbs_atb#v=onepage&q&f=false]</ref>. У сваю чаргу пад абстрэл з боку Азэрбайджану патрапілі тэрыторыі Армэніі<ref name="KOM" />.
* 8 траўня — Су-25, які пілятаваў Вагіф Курбанавым, упершыню пачаў бамбіць Карабах, галоўнай мэтай быў Сьцепанакерт (толькі за два дні бамбёжак у горадзе было забіта 30 і паранена каля 120 мірных жыхароў)<ref name="Жир" />. У гэты ж дзень Сьцепанакерт абстралялі чатыры азэрбайджанскія Мі-24, а яшчэ два верталёты атакавалі вёскі [[Мюрышэн]], [[Аўдур]], [[Гырмызы Базар]] і [[Нор шэн]] [[Мартунінскі раён (НКР)|Мартунінскага раёну]]<ref name="Жир" />.
* 8-9 траўня — узяцьце армянскімі ўзброенымі фармаваньнямі Шушы, абарону якой, акрамя азэрбайджанскіх фармаваньняў, ажыцьцяўляў таксама чачэнскі баевік [[Шаміль Басаеў]]<ref name=autogenerated2>Де Ваал // [http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4673000/4673955.stm Черный сад. Глава 11. Август 1991 — май 1992 гг]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20121207115825/http://iwpr.net/ru/report-news/%D0%BE%D1%82-%D0%B1%D1%83%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0-%D0%BA-%D1%8D%D0%BA%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%83 БАСАЕВ: ОТ БУНТАРСТВА К ЭКСТРЕМИЗМУ]</ref><ref>Nicholas Griffin // Caucasus: a journey to the land between Christianity and Islam //стр 185 (240) University of Chicago Press, 2004 {{ISBN|0226308596}}, 9780226308593 [http://books.google.ru/books?id=NH6aEY0zDjQC&dq=Caucasus:+a+journey+to+the+land+between+Christianity+and+Islam&source=gbs_navlinks_s]</ref>.
* 9 траўня — баявыя верталёты Азэрбайджану падвергнулі абстрэлу вёску Шош, а штурмавік Курбанава атакаваў і падбіў у паветранай прасторы Армэніі армянскі Як-40, які вывозіў параненых зь Сьцепанакерту. Экіпажу ўдалося пасадзіць самалёт не выпускаючы шасі, і тым самым выратаваць жыцьці пасажыраў. Самалёт пасьля гэтага быў сьпісаны<ref name="Жир" />.
* 12 траўня — невядомыя баевікі зьбілі расейскі Мі-26, які рухаўся з [[Вазіяні]] (Грузія) у Нахічэвань (Азэрбайджан)<ref name="Жир" />.
* 18 траўня
** у сувязі з нападамі армянскіх сілаў на [[Нахічэвань]] [[Турэччына]] папярэдзіла Армэнію пра тое, што «''стан рэчаў, дасягнуты ўжываньнем сілы, непрымальны''»<ref name="books.google.ru"/>.
** армянскія ўзброеныя фармаваньні захапілі і спалілі горад [[Лачын]], адкрыўшы [[Лачынскі калідор|калідор для злучэньня]] Карабаху і Армэніі. Сталі магчымыя гаспадарчыя і вайсковыя пастаўкі з Армэніі проста ў Карабах. Азэрбайджанскае насельніцтва раёну было выгнанае<ref name=autogenerated2 />.
** Су-25 Курбанава чатыры разы адбамбіў па горадзе [[Мартуні (Нагорны Карабах)|Мартуні]], ягоныя дзеяньні падтрымлівалі і верталётчыкі, якія нанесьлі па горадзе ракетны ўдар<ref name="Жир" />.
* 19 траўня — азэрбайджанскія верталёты абстралялі вёскі Марага і [[Чайлу]] Мардакерцкага раёну, а Су-25 у сваю чаргу бамбаваў сёлы [[Атэрк]] і [[Заглі]]<ref name="Жир1">[Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе» (журнал Авиамастер № 6/2000 г. стр5)</ref>.
* 20 траўня
** галоўнакамандуючы аб’яднанымі ўзброенымі сіламі СНД [[Яўген Шапашнікаў|маршал Шапашнікаў]] заявіў, што ўдзел трэцяга боку ў канфлікце можа прывесьці да Трэцяй сусьветнай вайны. На думку Майкла Круасана, гэта заява прагучала ў адказ на заяву Турэччыны ад 18 траўня і была заснаваная на ўмовах [[Арганізацыя Дамовы аб калектыўнай бясьпецы|Дамовы аб калектыўнай бясьпецы]], заключанай паміж Расеяй, Армэніяй і яшчэ чатырма рэспублікамі былога СССР 15 траўня ў Ташкенце<ref name="books.google.ru"/>.
** чатыры Мі-24 зьдзейсьнілі рэйд у Шаўмянаўскі раён. Іхнімі мэтамі былі армянскія вёскі Бузлук, Манашыд і Эркедж<ref name="Жир1" />.
* 25-26 траўня — Су-25 Курбанава з эскадрыльляй Мі-24 бамбавалі места Мартуні і вёскі Бузлук і Манашыд<ref name="Жир1" />.
* 9-10 чэрвеня — ва ўмовах ціску, подкупаў, дамаўленьняў і нават узброеных нападаў з боку азэрбайджанцаў пачалася экстраная эвакуацыя авіятэхнікі ў Расею. Асноўная частка была вывезена, але сёе-тое дасталася і азэрбайджанцам. На аэрадроме ў Насосным было захоплена некалькі (паводле некаторых зьвестак, 30) самалётаў МіГ-25ПД, немалую ролю ў гэтым адыграў Уладзімер Краўцоў, які займаўся расфармаваньнем палка СПА, а крыху пазьней стаў камандуючым ВПС Азэрбайджану. Такім жа чынам паступіў намесьнік камандзіра разьведвальнага авіяпалка, раскватараванага ў [[Даляр (авіябаза)|Даляры]], падпалкоўнік Аляксандар Плеша: магчыма, ён паведаміў пра намер перагонкі ў Расею, за што пазьней атрымаў пасаду камандзіра эскадрыльлі ў азэрбайджанскіх ВПС. Так ці інакш, 9 чэрвеня на аэрадром уварваліся ўзброеныя азэрбайджанцы, блякаваўшы ўзьлётна-пасадачную паласу, і сарвалі перагон самалётаў. У выніку гэтай акцыі азэрбайджанцамі было захоплена 16 самалётаў: 5 МіГ-25РБ і 11 Су-24МР. Таксама паведамлялася пра захоплены Іл-76, дасланы для забесьпячэньня эвакуацыі<ref name="Жир1" />.
* 12 чэрвеня — летні наступ азэрбайджанскіх войскаў: усталяваны кантроль над Шаўмянаўскім раёнам і часткай Мардакерцкага і Аскеранскага раёнаў НКР. Азэрбайджанскія сілы ўшчыльную наблізіліся да райцэнтру [[Аскеран]]. Армянскі бок тлумачыў імклівасьць азэрбайджанскага наступленьня перадачай Азэрбайджану вайсковым кіраўніцтвам РФ 100 танкаў і ўдзелам расейскіх вайскоўцаў у баявых апэрацыях, што адмаўляюць міністэрства абароны Азэрбайджана і Расеі<ref name="KOM">«Коммерсантъ» // [http://www.kommersant.ru/doc.aspx?fromsearch=7e8501b6-6d92-4fc8-884c-92c07da75390&docsid=5340  Карабах снова стал армяно-азербайджанским] // № 125 (125) от 22.06.1992</ref>. Пазьней наступ быў спынены, армянскія сілы здолелі адбіць вёскі Сархавэнд і Кічан, якія маюць стратэгічнае значэньне. Пры вяртаньні пад армянскі кантроль Сархавэнду было захоплена 10 адзінак азэрбайджанскай бронетэхнікі (танкі Т-72 і БТР), армянскім бокам было забіта да 200 ваеннаслужачых праціўніка, прычым большасьць з загінуўшых — славяне<ref name="KOM" />.
* 13 чэрвеня — Су-25 быў зьбіты, армянскае тэлебачаньне паказала аскепкі, сярод якіх вылучаўся кіль самалёта з намаляваным азэрбайджанскім сьцяжком. Пілёт Вагіф Курбанаў загінуў, пазьней лётчык быў пасьмяротна ўганараваны званьне «[[Герой Азэрбайджану]]».
* 18 ліпеня — камандзір зэнітнай устаноўкі ЗП-23/02 падбіў адзін з 2-х нізкалётаючых азэрбайджанскіх Су-24, якія спрабавалі зьнішчыць батарэю армянскіх гаўбіц Д-30. Пілёт катапультаваўся і на плыце сышоў на азэрбайджанскі бок; лётчыкам быў расейскі падпалкоўнік, які да гэтага ваяваў у Аўганістане, лёс другога чальца экіпажу невядомы<ref name="Жир2">Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр6)</ref>.
* Жнівень — пры падтрымцы авіяцыі і артылерыі азэрбайджанскія сілы разграмілі армянскую групоўку, адкінуўшы яе далёка ад Мардакерцкіх вышыняў<ref name="Жир2" />. У гэтым жа месяцы азэрбайджанскія самалёты, акрамя звычайных бомб, пачалі скідаць рассейвальныя бомбавыя кантэйнеры РБК-250 і РБК-500 з дробнымі аскепкавымі бомбамі. РБК забясьпечвала накрыцьцё вялікай плошчы — гарадзкога кварталу, вясковай вуліцы<ref name="Жир3">Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр7)</ref>. У жніўні адзначана таксама першае прымяненьне армянамі некалькіх Мі-24<ref name="Жир2" />.
* 8 жніўня — правёўшы манэўр, пара азэрбайджанскіх верталётаў, прайшоўшы на малой вышыні ў раёне Мардакерцкіх вышыняў, падбілі трафэйную ЗП-23/02, змантаваную на базе «Ўралу», а празь некалькі дзён устаноўку дабілі. Неўзабаве па Лачынскім калідоры зь Ерэвану ў Карабах прыбылі восем 57-мм зэнітак З-60. Дзьве гарматы былі перакінутыя на Мардакерцкія вышыні, адна амаль адразу была зьнішчаная азэрбайджанскім Мі-24. Аднак добра падрыхтаваны разьлік ЗП-23/02 зьнішчыў у гэтым жа баі іншы Мі-24<ref name="Жир2" />.
* 14 жніўня — прэзыдыюм Вярхоўнага Савету НКР увёў ваеннае становішча на тэрыторыі рэспублікі і абвясьціў усеагульную мабілізацыю мужчын ва ўзросьце ад 18 да 45 гадоў, адначасова зьвярнуўшыся да прэзыдэнта Армэніі [[Лявон Тэр-Пэтрасян|Лявона Тэр-Пэтрасяна]] з просьбай садзейнічаць вяртаньню ўсіх падпадаючых пад мабілізацыю грамадзянаў НКР, якія знаходзяцца ў Армэніі<ref>{{Артыкул
 |аўтар         = 
 |загаловак      = Азербайджан развивает наступление. В Нагорном Карабахе объявлена мобилизация
 |выданьне       = Независимая газета
 |месца         = 
 |выдавецтва  =
 |год           = 14.08.1992
 |нумар         = 184
 |старонкі      = 1-2
 |isbn          = 
 |issn          = 
 |doi           = 
 |bibcode       =
 |arxiv         = 
 |pmid          = 
 |ref           = 
}}</ref>.
* 20 жніўня — у ходзе баёў у Мардакерцкім раёне азэрбайджанцы страцілі яшчэ адзін самалёт, зэнітным агнём быў зьбіты МіГ-25ПД, у кабіне якога сядзеў лётчык-зьнішчальнік Юры Белічэнка. Пілёт катапультаваўся і патрапіў у палон, пасьля чаго быў дастаўлены ў Міністэрства бясьпекі Нагорнага Карабаху, дзе яго на прэс-канфэрэнцыі для замежных журналістаў прадэманстравалі ў якасьці прыкладу выкарыстаньня Азэрбайджанам наймітаў<ref name="Жир2" />.
* 23 жніўня — тры Су-25 бамбілі Сьцепанакерт. Адна з 500-кіляграмовых бомбаў трапіла ў будынак гатэлю, дзе жылі ўцекачы з Мардакерцкага раёну — загінулі 14 чалавек<ref name="Жир3" />.
* 31 жніўня — азэрбайджанскай авіяцыяй на сталіцу Нагорнага Карабаху было скінута 20 рассейвальных бомбавых кантэйнэраў (РБК), у выніку гэтага налёту загінула 16 і быў паранены 121 чалавек<ref name="Жир3" />.
* Верасень — азэрбайджанцы заявілі пра зьбіты армянскі Мі-24<ref name="Жир2" />.
* 4 верасьня — паведамлялася, што армяне пры дапамозе ПЗРК зьбілі [[МіГ-21]], лётчык трапіў у палон<ref name="Жир2" />.
* 18 верасьня — быў зьбіты чарговы азэрбайджанскі верталёт [[Мі-24]]<ref name="Жир2" />.
* верасень-кастрычнік — беспасьпяховая спроба азэрбайджанскай арміі на чале з [[Сурэт Гусейнаў|Сурэтам Гусейнавым]]<ref>[https://web.archive.org/web/20090903011516/http://nashvek.media-az.com/262/date.html Гейдар Алиев, «В самые сложные моменты я опирался на свой народ»]</ref> перарэзаць Лачынскі калідор.
* 10 кастрычніка — азэрбайджанскія ВПС страцілі другі [[Су-25]], які быў зьбіты ў раёне вёскі [[Малібэйлі]] пасьля нанесенага ім удару па Сьцепанакерце. Ад пілёта, які не пасьпеў катапультавацца, практычна нічога не засталося, па абрыўках дакумэнтаў атрымалася вызначыць толькі імя — Аляксандар<ref name="Жир3" />.
* 24 кастрычніка — сэнат ЗША прыняў папраўку да «''Акту ў падтрымку свабоды''», якая забараняла аказаньне амэрыканскай дапамогі Азэрбайджану да тае пары, пакуль Азэрбайджан ня спыніць блякаду і ваенныя дзеяньні супраць Армэніі і Нагорнага Карабаху. Паводле некаторых крыніц, папраўка была прынята пад ціскам армянскага лобі<ref>{{Кніга
|аўтар          = Svante E. Cornell
|частка          = 
|загаловак       = Small nations and great powers: a study of ethnopolitical conflict in the Caucasus
|арыгінал       = 
|спасылка         = http://books.google.com/books?id=ff2zOZYaZx0C&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false
|адказны  = 
|выданьне        = 
|месца          = 
|выдавецтва   = Routledge
|год            = 2001
|том            = 
|старонкі       = 368
|старонак        = 480
|сэрыя          = 
|isbn           = 0700711627, 9780700711628
|тыраж          = 
}}</ref><ref>{{Кніга
|аўтар          = F. Stephen Larrabee, Ian O. Lesser
|частка          = 
|загаловак       = Turkish foreign policy in an age of uncertainty
|арыгінал       = 
|спасылка         = http://books.google.com/books?id=g8J5KvPn2R0C&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false
|адказны  = 
|выданьне        = 
|месца          = 
|выдавецтва   = Center for Middle East Public Policy (Rand Corporation)
|год            = 2003
|том            = 
|старонкі       = 116
|старонак        = 218
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|тыраж          = 
}}</ref><ref>{{Кніга
|аўтар          = Thomas De Waal
|частка          = 
|загаловак       = Black garden: Armenia and Azerbaijan through peace and war
|арыгінал       = 
|спасылка         = http://books.google.com/books?id=pletup86PMQC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false
|адказны  = 
|выданьне        = 
|месца          = 
|выдавецтва   = NYU Press
|год            = 2003
|том            = 
|старонкі       = 234, 276
|старонак        = 337
|сэрыя          = 
|isbn           = 0814719457, 9780814719459
|тыраж          = 
}}</ref><ref>{{Кніга
|аўтар          = Heather S. Gregg
|частка          = 
|загаловак       = Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States
|арыгінал       = 
|спасылка         = http://web.mit.edu/cis/www/migration/pubs/rrwp/13_divided.pdf
|адказны  = 
|выданьне        = 
|месца          = 
|выдавецтва   = Inter-University Committee on International Migration
|год            = 2002
|том            = 
|старонкі       = 22
|старонак        = 35
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 
}}</ref>.
* 12 лістапада — азэрбайджанцы зьбілі другі Мі-24<ref name="Жир2" />.
* 17 лістапада — разгортваецца наступ арміі НКР па лініі [[Кічан]] — [[Вагуас]], адбываецца рашучы пералом у вайне на карысьць армян.
* 7 сьнежня — паводле заходніх зьвестак, азэрбайджанцы ад зэнітнага агню ў Мартунінскім раёне страцілі Мі-24 і чарговы Су-25. Усяго да пачатку 1993 году ў Азэрбайджану з 14 атрыманых заставалася 8 Мі-24, а ў Армэніі 11 з 13<ref name="Жир3" />.

=== 1993 ===
[[Файл:Refugeesaz.jpg|значак|300пкс|[[Унутрана перамешчаныя асобы|Унутрана перамешчаныя]] [[азэрбайджанцы]] з Карабаху. 1993 год]]

* 15 студзеня — СПА армян [[НКР|Нагорнага Карабаху]] зьбіла азэрбайджанскі [[МіГ-21]]<ref name="Жир3" />.
* 27 сакавіка — пачатак армянскага наступу на [[Кельбаджар]].
* 3 красавіка — узяцьце гораду Кельбаджару.
* 5 красавіка — армянскія фармаваньні выйшлі да Амарскага перавалу. Азэрбайджанскія войскі зь вялікімі стратамі перайшлі [[Мураўдаг|Мураўдаскі горны хрыбет]], пакінуўшы ўсю тэрыторыю [[Кельбадаржскі раён|Кельбаджарскага раёну]]. Армяне занялі перакрыжаваньне, які злучае Кельбаджар з [[Гянджа|Гянджой]].
* 27 чэрвеня — армянскія фармаваньні занялі горад [[Агдэрэ|Мардакерт]].
* 23 ліпеня — армянскія фармаваньні пасьля 40-дзённых баёў захапілі [[Агдам]].
* 19 жніўня — тры азэрбайджанскія самалёты нанесьлі ўдар па горадзе [[Капан]] (поўдзень Армэніі), забіўшы пры налёце 10 чалавек. У наступныя дні аб’ектамі нападаў сталі населеныя пункты [[Мартунінскі раён|Мартунінскага]] і [[Гадруцкі раён|Гадруцкага раёнаў]] НКР<ref name="Жир4" >Жирохов Михаил «Воздушная война в Нагорном Карабахе»(журнал Авиамастер № 6//2000 г. стр. 8)</ref>.
* 22 жніўня — армянскі батальён узяў горад {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фізулі||ru|Физули (город)}}<ref>[http://www.kommersant.ru/doc/57409?isSearch=True]</ref>.
* 23-25 жніўня — армянскія фармаваньні ўвайшлі ў раённы цэнтар [[Джэбраіл]] і ўзялі пад кантроль тэрыторыю [[Джэбраільскі раён|аднайменнага раёну]].
* 31 жніўня — 1 верасьня — армянскія фармаваньні занялі горад [[Кубатлы]], у ходзе баёў за горад быў зьбіты азэрбайджанскі [[Мі-24]]<ref name="Жир4" />.
* Жнівень-верасень — расейскі пасярэднік Уладзімер Казіміраў дамагаецца часовага спыненьня агню, падоўжанага пазьней да лістападу. [[Гейдар Аліеў]] сустракае расейскага прэзыдэнта [[Барыс Ельцын|Барыса Ельцына]] і адмаўляецца ад вырашэньня канфлікту ваенным шляхам. У Маскве праходзяць перамовы паміж азэрбайджанскімі ўладамі і прадстаўнікамі Нагорнага Карабаху<ref name="Rad">Radio free Europe|Radio Liberty // [http://www.rferl.org/content/article/1065626.html Nagorno-Karabakh: Timeline Of The Long Road To Peace]</ref>
* Кастрычнік — Азэрбайджан, пачынаючы новы наступ, парушае рэжым спыненьня агню, сілы карабаскіх армянаў адбіваюць наступ, пасьля чаго пераходзяць у контранаступленьне ў паўднёва-заходнім кірунку<ref name="Rad" />.
* 23-24 кастрычніка — армянскія фармаваньні перайшлі ў контранаступленьне на паўднёвым кірунку фронту. Узяты стратэгічна важны пункт — [[Гарадзіз]]. Заняўшы яго, армянскія фармаваньні ізалявалі ад Азэрбайджану [[Зангеланскі раён]] і часткі Джэбраільскага і [[Кубатлінскі раён|Кубатлінскага раёнаў]].
* 28 кастрычніка — армянскія фармаваньні пры падтрымцы танкавага батальёну (25 танкаў) занялі чыгуначную станцыю [[Мінджэвань (станцыя)|Мінджэвань]].
* 1 лістапада — армянскія фармаваньні ўзялі пад свой кантроль райцэнтар [[Зангелан]] разам з сумежнымі населенымі пунктамі. Зангеланскі полк азэрбайджанскай арміі пераправіўся праз [[Аракс]] у [[Іран]].

=== 1994 ===
[[Файл:Location Artsakh ru.png|значак|320пкс|Контуры тэрыторыі, кантраляванай НКР на момант падпісаньня пагадненьня аб спыненьні агню 1994 году, накладзеныя на контуры тэрыторыі, на якой была абвешчана НКР у верасьні 1991 году]]

У 1994 годзе ўпершыню адзначанае зьяўленьне баявых самалётаў у Армэніі. Расея ў рамках вайсковага супрацоўніцтва СНД перадала Армэніі чатыры Су-25, адзін зь якіх, паводле заявы армянскага боку, быў зьбіты праціўнікам<ref name="Жир4" />.
* 6 студзеня — {{Артыкул у іншым разьдзеле|Нацыянальная армія Азэрбайджану|азэрбайджанская армія|ru|Национальная армия Азербайджана}} заняла чыгуначную станцыю [[Гарадзіз (станцыя)|Гарадзіз]]<ref name="Waal_179_244">Thomas De Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War // NYU Press, 2003, {{ISBN|0-8147-1945-7}}, 9780814719459. PP. 179, 244</ref>.
* 18 студзеня — заходняя прэса паведамляе, што ў гэты дзень армяне зьнішчылі ўласны Су-22. Хутчэй за ўсё, гаворка ідзе пра адно і тое ж здарэньне, і зьбіты быў усё ж такі [[Су-25]]<ref name="Жир4" />.
* 20 студзеня — дзьве з трох задзейнічаных на Кельбаджарскім кірунку брыгадаў азэрбайджанскай арміі прарвалі лінію фронту і занялі 14 населеных пунктаў [[Кельбаджарскі раён|Кельбаджарскага раёну]], выйшаўшы да шашы [[Агдэрэ|Мардакерт]] — [[Кельбаджар]].
* 23 студзеня — армянскія баявыя верталёты нанесьлі ўдар па азэрбайджанскім населеным пункце. У гэты ж дзень пара азэрбайджанскіх самалётаў бамбіла пазыцыі армянаў, якія паведамілі пра зьнішчэньне аднаго Су-25. Азэрбайджан абверг гэтае паведамленьне<ref name="Жир4" />.
* 12-18 лютага — Бітва за Амарскі перавал.

[[Файл:Map of administrative divisions of Artsakh (2020).png|значак|[[Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Нагорна-Карабаскай Рэспублікі|адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел]] [[Нагорна-Карабаская Рэспубліка|Нагорна-Карабаскай Рэспублікі]]. Адзначаныя часткі [[Шаўмянаўскі раён (Нагорна-Карабаская Рэспубліка)|Шаўмянаўскага]], [[Мардакерцкі раён|Мардакерцкага]] і [[Мартунінскі раён (Нагорна-Карабаская Рэспубліка)|Мартунінскага]] раёнаў НКР, кантраляваныя [[Азэрбайджан]]ам.]]

* 15 лютага — азэрбайджанцы бяруць назад Гарадзіз і частку [[Фізулінскі раён|Фізулінскага раёну]] (без г. [[Фізулі]])<ref>[http://armenianhouse.org/stupishin/docs-ru/mission/45.html Владимир Ступишин, «МОЯ МИССИЯ В АРМЕНИИ. 1992—1994. Воспоминания первого посла России»]</ref>.
* 17 лютага — пры суправаджэньні выведніка Су-24МР над Ведзяніскім раёнам Армэніі быў зьбіты [[МіГ-21]]. Пілот трапіў у палон<ref name="Жир4"/>.
* Люты — армянскае міністэрства абароны заявіла, што каля [[Вардэніс]]у зьбіты азэрбайджанскі Су-25 і захоплены найміт з Кыргыстану, Марат Ішкіновіч<ref>«Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh Human rights documents»(том 1245). Изд-во Human Rights Watch, 1994 г. {{ISBN|1564321428}}, 9781564321428 стр 108 (118)</ref>.
* 17 сакавіка — каля Сьцепанакерту армянскія ўзброеныя сілы зьбілі вайскова-транспартны самалёт [[Lockheed C-130 Hercules|C-130 Hercules]] [[Вайскова-паветраныя сілы Ірану|іранскіх ВПС]], які перавозіў з [[Масква|Масквы]] ў [[Тэгеран]] сем’і іранскіх дыпляматаў. Загінулі 19 пасажыраў (усе — жанчыны і дзеці) і 13 чальцоў экіпажу<ref>[http://ru.wikipedia.org/wiki/Инцидент_с_иранским_C-130_(1994) Инцидент с иранским C-130]</ref>.
* 25 сакавіка — два азэрбайджанскія самалёты скінулі рассейвальныя бомбавыя кантэйнеры (РБК) на пазыцыі армянаў каля Гарадзізу, прычым пацярпелі і азэрбайджанскія жаўнеры. У той жа дзень СПА НКР перашкодзіла налёту на Сьцепанакерт<ref name="Жир4" />.
* 10 красавіка — армянскія фармаваньні пачалі [[Церцер]]скую апэрацыю. На асноўным участку наступленьня былі кінутыя ў бой каля 1500 вайскоўцаў і 30 адзінак бронетэхнікі (17 танкаў) са складу Сьцепанакерцкага мабільнага палка й іншых частак Арміі абароны НКР, падтрыманыя агнём ствольнай і рэактыўнай артылерыі. Азэрбайджанскія войскі пад камандаваньнем генэрала Эльбруса Аруджава, абапіраючыся на ўмацаваны раён г. Церцер, аказалі ўпартае супраціўленьне. У гэты ж дзень азэрбайджанскі самалёт Су-25 скінуў на Сьцепанакерт тры бомбы і адну РБК-500 з шарыкавым запаўненьнем<ref name="Жир4" />.
* 12 красавіка — два азэрбайджанскія самалёты зноў бамбілі Сьцепанакерт, забіўшы дваіх і параніўшы 38 чалавек. Адзін з самалётаў быў зьбіты каля вёскі Чыла. Лётчык катапультаваўся і вярнуўся на базу. Азэрбайджанскі бок заявіў, што крушэньне адбылося з прычыны аварыі над уласнай тэрыторыяй.
* 14 красавіка — рада кіраўнікоў дзяржаваў СНД з ініцыятывы Расеі зь непасрэдным удзелам прэзыдэнтаў Азэрбайджану і Армэніі прыняў Заяву з выразнай пастаноўкай пытаньня аб спыненьні агню як неадкладнай патрэбы ўрэгуляваньня ў Карабаху. Такі дакумэнт быў прыняты РКД па Карабаху ўпершыню<ref name="autogenerated3">[http://vn.kazimirov.ru/x013.htm В. Н. Казимиров Мир Карабаху (к анатомии урегулирования). Бишкекский протокол]</ref>.
* 23 красавіка — група зь сямі азэрбайджанскіх самалётаў нанесла магутны ўдар па [[Сьцепанакерт|сталіцы]] [[НКР]], аднак адзін зь іх быў зьбіты СПА Сьцепанакерту<ref name="Жир4" />.
* 16 красавіка — 6 траўня — армянскае камандаваньне ў выніку бесьперапынных нападаў на Церцерскім фронце, увёўшы ў дзеяньне сілы 5-й мотастралковай брыгады і асобнага мотастралковага батальёну «''Тыгран Мец''», вымусіла азэрбайджанскія падразьдзяленьні адступаць. Пад кантроль армянскіх фармаваньняў перайшлі ўчасткі тэрыторыі зь некалькімі населенымі пунктамі на поўнач ад г. Агдаму і на захад ад г. Церцеру. Страты абодвух бакоў у канчатковай фазе ваенных дзеяньняў былі істотнымі. Так, толькі за тыдзень (14-21 красавіка) страты азэрбайджанскай арміі на Церцерскім кірунку склалі да 2000 ваеннаслужачых (600 забітымі). Армянскія фармаваньні захапілі 28 адзінак бронетэхнікі — 8 танкаў, 5 БМП, 15 бронемашын.

=== Спыненьне вагню ===
* 5 траўня — з ініцыятывы Міжпарлямэнцкай Асамблеі [[СНД]], парлямэнту Кыргыстану, Фэдэральнага Сходу і Міністэрства замежных справаў Расейскай Фэдэрацыі праведзеная сустрэча, паводле вынікаў якой прадстаўнікі Мілі Меджліса Азэрбайджану, Вярхоўнага Савету Армэніі і Нагорнага Карабаху<ref name=autogenerated3 /> падпісалі [[Бішкецкі пратакол]] з заклікам спыніць агонь у ноч з 8 на 9 траўня 1994 году<ref name="Бишкекский протокол">[http://vn.kazimirov.ru/doc9.htm Бишкекский протокол]</ref>.
* 9 траўня — паўнамоцны прадстаўнік прэзыдэнта Расеі ў Нагорным Карабаху Ўладзімер Казіміраў падрыхтаваў «''Пагадненьне аб бестэрміновым спыненьні агню''», якое ў гэты ж дзень у [[Баку]] падпісаў ад [[Азэрбайджан]]у міністар абароны [[Мамедрафі Мамедаў]].
* 10 траўня — «''Пагадненьне''» ў [[Ерэван]]е падпісаў ад [[Армэнія|Армэніі]] міністар абароны [[Серж Саргсян]].
* 11 траўня — «''Пагадненьне''» ў [[Сьцепанакерт|Сьцепанакерце]] падпісаў Камандуючы арміяй [[Нагорна-Карабаская Рэспубліка|Нагорнага Карабаху]] [[Самвэл Бабаян]]. «''Пагадненьне''» ўступіла ў сілу апоўначы 12 траўня 1994 году.

== Вынікі ==
«Замарожваньне» канфлікту, фактычная незалежнасьць [[Нагорна-Карабаская Рэспубліка|Нагорна-Карабаскай Рэспублікі]] ад [[Азэрбайджан]]у і ейны кантроль над паўднёва-заходняй часткаю заяўленай тэрыторыі [[Азэрбайджан]]у ўсутыч да граніцы з [[Іран]]ам, што складае блізу 13,4% (11 722 км²) усяе тэрыторыі колішняй [[Азэрбайджанская ССР|Азэрбайджанскай ССР]]; сюды ўваходзіць каля 92,5 % тэрыторыі колішняй [[Нагорна-Карабаская аўтаномная вобласьць|Нагорна-Карабаскай аўтаномнай вобласьці]] і гэтак званая «[[Пас бясьпекі Нагорна-Карабаскай Рэспублікі|зона бясьпекі]]»: пяць прылеглых да [[Нагорны Карабах|Нагорнага Карабаху]] раёнаў ([[Кельбаджарскі раён|Кельбаджарскі]], [[Лачынскі раён|Лачынскі]], [[Кубатлінскі раён|Кубатлінскі]], [[Джэбраільскі раён|Джэбраільскі]] і [[Зангеланскі раён|Зангеланскі]]) і значная частка яшчэ двух раёнаў ([[Агдамскі раён|Агдамскі]] і [[Фізулінскі раён|Фізулінскі]]). Пяць азэрбайджанскіх анкляваў ([[Кяркі (Азэрбайджан)|Кяркі]], [[Юхары Аскіпара]], [[Асаджы Аскіпара]], [[Бархударлы]], [[Сафулу]]) пад кантролем Армэніі.

Зь іншага боку, 15 % заяўленай тэрыторыі Нагорна-Карабаскай Рэспублікі кантралуюцца Азэрбайджанам: часткі [[Мартунінскі раён|Мартунінскага]], [[Мартакерцкі раён|Мартакерцкага]] і [[Шаўмянаўскі раён|Шаўмянаўскага]] раёнаў НКР.

Паводле розных ацэнак, страты армянскага боку склалі ад 5 да 6 тысячаў чалавек забітымі, уключна з цывільным насельніцтвам. Страты азэрбайджанскага боку ацэньваюцца ад 20 да 30 тысячаў чалавек.

Падчас вайны было зьнішчанае мноства помнікаў армянскай архітэктуры ў Нагорным Карабаху, зь іх цалкам зьнішчаныя Егезарскі манастыр і 21 царква<ref name="Robert Bevan">{{Спасылка|аўтар = Robert Bevan.|імя = Robert|прозьвішча = Bevan|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2006|url = http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/1861892055.html|загаловак = Cultural Cleansing. Who Remembers the Armenians?|фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата доступу = 30 траўня 2017|мова = en|копія = http://web.archive.org/web/20161228131935/http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/1861892055.html|дата копіі = 3 сакавіка 2017|камэнтар = }}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар          = 
|імя            = Thomas
|прозьвішча     = de Waal
|частка         = 
|загаловак      = Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = New York
|выдавецтва     = New York University Press
|год            = 2003
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 9780814719459
|наклад         = 
|ref            = de Waal
}}
* {{Кніга
|аўтар          = 
|імя            = Michael
|прозьвішча     = Taarnby
|частка         = 
|загаловак      = The Mujahedin in Nagorno-Karabakh: A Case Study in the Evolution of Global Jihad
|арыгінал       = 
|спасылка       = The-Mujahedin-in-Nagorno-Karabakh-A-Case-Study-in-the-Evolution-of-Global-Jihad
|адказны        = 
|выданьне       = 
|месца          = 
|выдавецтва     = Real Instituto Elcano
|год            = 2008
|том            = 
|старонкі       = 
|старонак       = 
|сэрыя          = 
|isbn           = 
|наклад         = 
|ref            = Taarnby
}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.mountainous-karabakh.org/ Інфармацыйна-гістарычны сайт пра Нагорны Карабах]{{ref-en}}
* [http://www.globalsecurity.org/military/world/war/nagorno-karabakh.htm Аналіз Нагорна-Карабаскага канфлікту]{{ref-en}} // GlobalSecurity
* [https://www.rferl.org/a/1065626.html Храналёгія Нагорна-Карабаскага канфлікту]{{ref-en}} // Радыё «Свабода»

{{Канфлікты на постсавецкай прасторы}}

[[Катэгорыя:Нагорна-Карабаская вайна]]
[[Катэгорыя:Нагорна-Карабаскі канфлікт]]
[[Катэгорыя:Войны XX стагодзьдзя]]
[[Катэгорыя:Замежная палітыка Армэніі]]
[[Катэгорыя:Азэрбайджанская палітыка]]
[[Катэгорыя:Ірэдэнтызм]]
[[Катэгорыя:Падзеі 1988 году]]
[[Катэгорыя:Падзеі 1994 году]]