Прагляд крыніцы для Дынастыя Цын

{{Краіна
|Назва                           = Вялікая Цынская імпэрыя
|НазваЎРоднымСклоне              = Вялікай Цынскай імпэрыі
|НазваНаДзяржаўнайМове           = {{Кітайская||清朝|Qīng Cháo||}}
|Сьцяг                           = Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg
|Герб                            = 
|Месцазнаходжаньне               = Empire of the Great Qing (orthographic projection).svg
|ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = Цынская імпэрыя ў 1890 годзе (з накладаньнем сучасных межаў)
|АфіцыйнаяМова                   = [[маньчжурская мова|маньчжурская]], [[кітайская мова|кітайская]], [[мангольская мова|мангольская]], [[тыбэцкая мова|тыбэцкая]], [[уйгурская мова|уйгурская]] і г.д. (як неафіцыйныя)
|Сталіца                         = 
|ПапярэдняяДзяржава1             = Дынастыя Мін
|СьцягПапярэдняйДзяржавы1        = Flag_of_None.svg
|ГодПачаткуІснаваньня            = 1644
|ГодКанцаІснаваньня              = 1912
|НаступнаяДзяржава1              = Рэспубліка Кітай
|СьцягНаступнайДзяржавы1         = Flag of the Republic of China 1912-1928.svg
|НаступнаяДзяржава2              = Манголія (1911 — 1921)
|СьцягНаступнайДзяржавы2         = Flag of Mongolia (1911).svg
|НаступнаяДзяржава3              = Тыбэт (1912 — 1951)
|СьцягНаступнайДзяржавы3         = Flag of Tibet 1920-1925.svg
|Катэгорыя                       = Дынастыя Цын
}}
'''Дына́стыя Цын''' ці '''Імпэ́рыя Цын''' ({{Мова-маньчж|[[Файл:Daicing gurun.png|14пкс]]}}, {{Кітайская||清朝|Qīng Cháo||}}) — шматнацыянальная імпэрыя, якая была створаная [[Маньчжуры|маньчжурамі]] й імі кіравалася. Згодна з традыцыйнай кітайскай гістарыяграфіяй — апошняя дынастыя манархічнага [[Кітай|Кітаю]]. Была заснаваная ў 1616 годзе маньчжурсім клянам [[Айсін Гёро]] на тэрыторыі [[Маньчжурыя|Маньчжурыі]], на сёньня яна завецца [[Дунбэй|паўночна-ўсходнім Кітаем]]. Менш чым праз 30 гадоў пад ейнай уладаю апынуўся ўвесь Кітай і частка [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]].

Першапачаткова дынастыя звалася як «Цьзінь» (金 — золата), але пазьней назва была зьмененая на «Цын» (清 — «чысты») у 1636 годзе. У першай палове XVIII стагодзьдзя ў цынскага ўраду атрымалася наладзіць дастаткова эфэктыўнае кіраваньне краінай, адным з вынікаў гэтага было тое, што Кітай зьяўляўся краінай з найвышэйшым паказчыкам павелічэньня колькасьці насельніцтва. Цынскі двор праводзіў [[Хайцын|палітыку самаізаляцыі]], што, нарэшце, прывяло да таго, што ў XIX стагодзьдзі Кітай быў сілком адчынены заходнім дзяржавам і пераўтварыўся ў паўкаляніяльную краіну.

У наступным супрацоўніцтва з заходнімі дзяржавамі дапамагло дынастыі пазьбегнуць паразы ў часы [[паўстаньне тайпінаў|паўстаньня тайпінаў]], праводзіць адносна пасьпяховую мадэрнізацыю краіны й такім чынам праіснаваць да пачатку XX стагодзьдзя, аднак гэта таксама сталася чыньнікам росту нацыяналістычных (антыманьчжурскіх) настрояў.

У выніку [[Сіньхайская рэвалюцыя|Сіньхайскай рэвалюцыі]] 1911 году імпэрыя Цын была ліквідаваная, а краіны, якія ў яе ўваходзілі, атрымалі мажлівасьць на самавызначэньне. Кітай стаў [[Кітайская Рэспубліка|рэспублікай]], а ўдава імпэратара 12 лютага 1912 году адмовілася ад стальца ад імя свайго малалетняга сына [[Пу І]]. Нягледзячы на ўзьнікненьне на тэрыторыі колішняй Цын дэ-факта незалежных дзяржаўных утварэньняў у Манголіі й Тыбэце, Кітайская Рэспубліка прэтэндавала на ўсю тэрыторыю былой імпэрыі Цын.

== Гісторыя ==

=== Узьнікненьне дзяржавы ===
У пачатку XVII стагодзьдзя правадыр аселых у [[Маньчжурыя|Маньчжурыі]] [[чжурчжэні|чжурчжэняў]] [[Нурхацы]] здолеў ня толькі аб’яднаць пад сваім кіраўніцтвам некалькі дзясяткаў разрозьненых плямёнаў, але й закласьці асновы палітычнай арганізацыі. Прэтэндуючы на [[сваяцтва]] з чжурчжэньскай [[дынастыя Цьзінь (1115—1234)|дынастыяй Цьзінь]], Нурхацы абвесьціў свой клан «[[Айсін Гёро|Залатым родам]]». Роду Нурхацы належала валоданьне Маньчжоў, якое знаходзілася за паўночнай мяжой Кітаю.

У 1585—1589 гадах Нурхацы, падпарадкаваўшы плямёны мінскага вэя [[Цьзяньчжоў]], сваіх непасрэдных суседзяў, аб’яднаў іх з насельніцтвам Маньчжоў. Затым ён прыступіў да суседніх плямёнаў. За два дзесяцігодзьдзі маньчжуры зьдзейсьнілі каля 20 вайсковых экспэдыцыяў супраць суседзяў. Для ўмацаваньня свайго становішча Нурхацы распачаў паездку ў [[Пэкін]], дзе быў прадстаўлены на аўдыенцыі імпэратару [[Чжу Іцьзюнь|Ваньлі]].

У 1589 годзе Нурхацы абвесьціў сябе ''ванам'', то бок вялікім князем, а ў 1596 годзе — ванам дзяржавы Цьзяньчжоў. Ягоныя хаўрусьнікі — усходнемангольскія князі — паднесьлі яму ў 1606 годзе тытул Кундулэн-хана. У 1616 годзе Нурхацы абвесьціў аднаўленьне чжурчжэнскай дзяржавы Цьзінь, а сябе абвесьціў ейным ханам. Сталіцай гэтай дзяржавы стаў горад [[Сінцьзін]]. Дзякуючы дыпляматычнай і ваеннай актыўнасьці Нурхацы, да 1619 году ў межах новай дзяржавы было аб’яднана большасьць чжурчжэнскіх плямёнаў.

У 1621 годзе маньчжуры ўварваліся ў [[Ляадун]] і разьбілі кітайскія войскі. Нурхацы аблажыў і ўзяў штурмам горад [[Шэньян]], які атрымаў маньчжурскую назву «Мукдэн», і горад [[Ляаян]]. Увесь гэты рэгіён апынуўся пад кіраўніцтвам хана Нурхацы. Вырашыўшы трывала замацавацца на захопленай тэрыторыі, ён ня стаў зганяць заваяванае насельніцтва ў Маньчжоў, пакінуўшы яго й сваё войска ў Ляадуне, а сталіцу зь Сінцьзіну перанёс у 1625 годзе ў Мукдэн.

Пасьля сьмерці Нурхацы ў 1626 годзе ўлад успадкаваў ягоны сын [[Абахай]], вядомы таксама як Хунтайджы альбо Хуантайцьзі. Працягваючы справу бацькі, Абахай падпарадкаваў яшчэ незалежных чжурчжэнскіх правадыроў. З 1629 году да пачатаку 40-х гадоў XVII стагодзьдзя Абахай зьдзейсьніў каля дзесяці выправаў на суседнія плямёны. Пры гэтым ён працягваў будаваць дзяржаву: у 1629 годзе была ўведзеная кітайская экзамэнацыйная сыстэма для будучых чыноўнікаў і ваеначальнікаў, арганізаваны Сакратарыят, які вёў дзяржаўнае справаводзтва, а ў 1631 годзе — сыстэму «шасьці ведамстваў», аналягічнай існай у той час у Кітаі. На шэраг пасадаў былі прызначаныя кітайскія чыноўнікі-перабежчыкі.

Паход на Кітай у 1627 годзе пад кіраўніцтвам самога Абахая ня даў адчувальных вынікаў. Паколькі [[Карэя]], як васал Кітаю, усяляк падтрымлівала [[дынастыя Мін|дынастыю Мін]], маньчжуры ўварваліся ў гэтую краіну й пачалі зьдзяйсьняць масавыя забойствы й рабаваньні. Карэйскі ван быў вымушаны саступіць сіле, скласьці дамову на мір з Маньчжоў, выплаціць ім даніну й наладзіць гандаль зь пераможцамі.

== Вонкавыя спасылкі ==
* Compton’s Living Encyclopedia (1995—2008). «[http://academic.brooklyn.cuny.edu/core9/phalsall/texts/chinhist.html Chinese Cultural Studies: Concise Political History of China].» {{ref-en}}
* [http://www-chaos.umd.edu/history/toc.html «History of China» from the University of Maryland web site]{{ref-en}}
* «[http://www.cosmopolis.ch/english/art/68/qing_art.htm Qing art of the reigns of the Kangxi, Yongzhen and Qianlong Emperors]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.» {{ref-en}}
* Section on the Ming and Qing dynasties of «[https://web.archive.org/web/20110719173803/http://afe.easia.columbia.edu/china/geog/population.htm#2b China’s Population: Readings and Maps].» {{ref-en}}
* «[http://drben.net/ChinaReport/Sources/History/Qing/Descendancy_Summary_Qing_Dynasty_1644-1911AD.html Short History & Time-Line of the Qing Dynasty].» {{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20101227144758/http://www.history-of-china.com/qing-dynasty/kangxi-emperor.htm Kangxi Emperor]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20080422212304/http://freespace.virgin.net/bob.ellerton/WMesney.htm Extensive notes on William Mesny, Qing general, author and plant collector, and his family tree]{{ref-en}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]