Прагляд крыніцы для Гішпанія

{{Краіна
|Назва                 = Гішпанія
|НазваЎРоднымСклоне    = Гішпаніі
|НазваНаДзяржаўнайМове = {{мова-es||скарочана}} Reino de España
|Сьцяг              = Flag of Spain.svg
|Герб               = Escudo de España (mazonado).svg
|НацыянальныДэвіз   = Plus Ultra
|Месцазнаходжаньне  = EU-Spain.svg
|АфіцыйнаяМова      = [[Гішпанская мова|гішпанская]]
|Сталіца            = [[Мадрыд]]
|НайбуйнейшыГорад   = Мадрыд
|ТыпУраду           = [[Парлямэнцкая манархія]]
|ПасадыКіраўнікоў   = [[Кароль]]<br/>[[Прэзыдэнт ураду]]
|ІмёныКіраўнікоў    = [[Філіп VI]]<br/>Пэдра Санчэс
|Плошча             = {{лік|505990}}<ref>[http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf Entorno físico y medio ambiente]{{ref-es}}</ref>
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 50-е
|АдсотакВады        = 1,04%
|ГодАцэнкіНасельніцтва = 2016
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 30-е
|Насельніцтва       = {{лік|46423064}}<ref>[http://www.ine.es/prensa/np917.pdf Афіцыйная ацэнка насельніцтва]</ref>
|ШчыльнасьцьНасельніцтва = 92
|ГодАцэнкіСУП       = 2014
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 16-е
|СУП                = $1,566 млрд<!--PPP--><ref name=cia>[https://web.archive.org/web/20090513080105/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sp.html Гішпанія] на The World Factbook</ref>
|СУПНаДушуНасельніцтва = ${{лік|33700}}<ref name=cia/>
|Валюта             = [[Эўра]]
|КодВалюты          = €
|ЧасавыПас          = [[Цэнтральнаэўрапейскі час|CET]]
|ЧасРозьніцаUTC     = +1
|ЧасавыПасУлетку    = [[Цэнтральнаэўрапейскі летні час|СEST]]
|ЧасРозьніцаUTCУлетку = +2
|НезалежнасьцьПадзеі = 
|НезалежнасьцьДаты  = 843
|ДзяржаўныГімн      = Marcha Real
|АўтамабільныЗнак   = E
|ДамэнВерхнягаЎзроўню = es
|ТэлефонныКод       = 34
|Дадаткі            = [[Файл:Sp-map.png|280пкс|цэнтар|Мапа Гішпаніі]]
|Лацінка=Hišpanija}}
'''Гішпа́нскае Карале́ўства''' або '''Гішпа́нія''' ({{мова-es|Reino de España}} альбо ''España'') — [[краіна]] на заходнім поўдні [[Эўропа|Эўропы]], мяжуе на поўначы з [[Францыя]]й і [[Андора]]й, на захадзе — з [[Партугалія]]й, на поўдні мае мяжу з [[Гібральтар]]ам і [[Марока]]. Зьяўляецца чальцом [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]] з 1986 году, [[Эўразона|Эўразоны]] — з 2002 году. Краіна месьціцца на [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскім паўвостраве]] ў паўднёва-заходняй частцы Эўропы. Гішпанія на поўдні абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]].

Гішпаніі таксама належаць [[Балеарскія астравы]] ў [[Міжземнае мора|Міжземным моры]], [[Канарскі архіпэляг|Канарскія астравы]] ў [[Атлянтычны акіян|Атлянтычным акіяне]], аўтаномныя гарады-анклявы на поначы [[Афрыка|Афрыкі]] [[Сэўта]] й [[Мэлільля]], якія мяжуюць з [[Марока]]. Маючы агульную плошчу ў 505 992 км², Гішпанія зьяўляецца другой паводле велічыні краінай у [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропе]] і Эўрапейскага зьвязу, і пятай паводле велічыні ў Эўропе.

Сучасныя людзі ўпершыню зьявіліся на Пірэнэйскім паўвостраве каля 35 тыс. гадоў таму. Паўвостраў апынуўся пад [[Рымская імпэрыя|рымскім]] валадарствам каля 200 г. да н. э., пасьля чаго вобласьць была названая Гішпаніяй ({{мова-la|Hispania|скарочана}}). У [[Сярэднявечча|Сярэднявеччы]] рэгіён быў заваяваны германскімі плямёнамі, а затым і [[маўры|маўрамі]] на поўдні. Гішпанія аб’ядналася ў XV стагодзьдзі пасьля шлюбу каталіцкіх манархаў [[Каралеўства Кастылія|Кастыліі]] й [[Каралеўства Арагон|Арагону]] і завяршэньня [[Рэканкіста|Рэканкісты]], якая доўжылася некалькі стагодзьдзяў да 1492 году. Гішпанія сталася ўплывовай глябальнай імпэрыяй у пачатку [[Новы час|Новага часу]], зьяўляючыся адной зь першых краінаў, якія калянізавалі [[Новы Сьвет]]. Цяпер як рэшткі колішняй імпэрыі існуе вялікая колькасьць гішпанамоўных краінаў, а [[гішпанская мова]] зьяўляецца роднай больш чым для 500 мільёнаў чалавек, зьяўляючыся другой паводле распаўсюджанасьці роднай мовай сьвету (пасьля кітайскай).

== Назва ==
Беларуская назва краіны паходзіць ад лацінскага слова ''Hispania'', якое выкарыстоўвалі для пазначэньня зямель [[Пірэнэйскі паўвостраў|Ібэрыйскага паўвострава]] ў часы [[Рымская імпэрыя|Рымскае імпэрыі]]. Ў арыґінальным лацінскім выразе нямае гуку Ш, таму да беларускае мовы ён мог патрапіць празь [[Нямецкая мова|нямецкую]] або [[Польская мова|польскую]] мову. Адкуль пайшоў лацінскі тэрмін дакладна невядома, аднак ёсьць некалькі тэорый.

• Слова магло паходзіць ад старажытнаібэрыйскага ''Hispalis'', што азначае ''места заходняга сьвету''.

• Слова можа маці супольны корань ізь фінікійскім словам ''spy'', што азначае «каваць мэталы», таму даслоўна назва Гішпанія перакладаецца як «край, дзе куюць мэталы».

• Слова можа быць словавытворам фінікійскага ''I-Shpania'', што азначае «краіна зайцаў».

• Слова можа паходзіць ад старажытнагрэцкага ''Έσπερία'' (Hespería), гэты тэрмін раней выкарыстоўвалі на пазначэньне [[Італія|Італіі]], літаральна азначае «заходняя зямля».

• Слова можа паходзіць ад [[Басконская мова|басконскага]] ''Ezpanna'', што азначае «край» альбо «граніца».

== Гісторыя ==
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Гішпаніі}}

=== Старажытная гісторыя ===
[[Файл:Dolmen de Menga Antequera20.jpg|міні|зьлева|200пкс|Дальмэн-дэ-Мэнга, Паўднёвая Гішпанія]]
У адной зь пячораў у скале [[Гібральтар]]у ў 1848 годзе быў знойдзены [[чэрап]], які — як высьветлілася пазьней — належаў [[нэандэрталец|нэандэртальцу]] і ўзрост якога налічвае 60 тыс. гадоў. У 1926 годзе тамака знайшлі яшчэ адзін чэрап — маленькай нэандэртальскай дзяўчынкі, якой на час сьмерці было ўсяго чатыры гады. Прыклады [[пячорны жывапіс|пячорнага жывапісу]] чалавека разумнага (''homo sapiens'') знаходзяцца ў [[Альтамірская пячора|Альтамірскай пячоры]] непадалёк ад [[Сантыльяна-дэль-Мар]] у [[Кантабрыя|Кантабрыі]], дзе можна пабачыць больш за 150 насьценных малюнкаў, якія ўзьніклі прыкладна {{лік|16000}} — {{лік|14000}} гадоў да н. э. Іншыя ўзоры пячорнага жывапісу, узрост якіх налічвае каля {{лік|20000}} гадоў, былі знойдзеныя ў пячоры [[Ля-Пілета]] (''La Pileta'') непадалёку ад [[Ронда (горад)|Ронда]] і ў адной зь пячораў каля мястэчка [[Нэрха]] ў правінцыі [[Маляга (правінцыя)|Маляга]] ў [[Андалюзія|Андалюзіі]]. У пячорах [[Экаін]] і [[Альтксэры]], якія знаходзяцца каля [[Сан-Сэбастыян]]у ў паўднёва-заходняй частцы [[Пірэнэйскі паўвостраў|Ібэрыйскага паўвостраву]], [[археалёгія|археолягі]] знайшлі шматлікія гравюры й наскальныя малюнкі, на сёньняшні час больш за 300 [[артэфакт]]аў, у першую чаргу каменныя й касьцяныя прылады, узрост найстарэйшых зь якіх дасягае {{лік|16500}} і {{лік|15500}} гадоў і якія адносяцца да раньняй [[магдаленская эпоха|магдаленскай эпохі]]. Наймаладзейшыя творы наскальнага жывапісу зь пячоры [[Куэва-Ля-Пілета]] (''Cueva La Pileta'') былі створаныя ў [[6 стагодзьдзе да н. э.|VI стагодзьдзі да н. э.]] З той жа эпохі паходзяць жывапіс пячоры [[Куэва-дэ-ляс-Лятрэрас]] (''Cueva de los Letreros'') непадалёк ад [[Вэлес-Блянка]] ў [[Альмэрыя|Альмэрыі]], а таксама залатыя вырабы й тканіна з магільных склепаў пячоры [[Куэва-дэ-лёс-Мурчыелягас]] (''Cueva de los Murciélagos''), якая месьціцца ў [[Гранада|Гранадзе]].

=== Рымскі час ===
У часе [[Другая Пунічная вайна|Другой Пунічнай вайны]], [[Рымская рэспубліка]] захапіла картагенскія гандлёвыя калёніі ўздоўж ўзьбярэжжа Міжземнага мора прыкладна з 210 да 205 год да н. э. рымлянам спатрэбілася амаль два стагодзьдзі, каб завяршыць заваёву Пірэнэйскага паўвостраву, хоць яны мелі кантроль над ім на працягу больш за шасьці стагодзьдзяў. Рымскае панаваньне звычайна праяўлялася праз рымскія законы, мову й сетку дарог<ref name="libro.edu">Payne, Stanley G. (1973). [http://libro.uca.edu/payne1/payne1.pdf «A History of Spain and Portugal; Ch. 1 Ancient Hispania»]. The Library of Iberian Resources Online.{{ref-en}}</ref>.

Мясцовыя кельцкае і ібэрыйскае насельніцтва паступова раманізавалася з рознай хуткасьцю ў розных частках Гішпаніі. Мясцовыя кіраўнікі паходзілі з рымскіх патрыцыяў<ref name="lcweb2">Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field (DOCID+es0014) «A Country Study: Spain — Hispania»]. Library of Congress Country Series.</ref>. Рэгіён быў моцна інтэграваны ў рымскую эканоміку, празь ягоныя гавані экспартавалі [[золата]], [[воўна|воўну]], [[аліўкавы алей|аліву]] і [[віно]]. Сельскагаспадарчая вытворчасьць павялічылася з увядзеньнем ірыгацыйных праектаў. На тэрыторыі тагачаснай Гішпаніі нарадзіліся такія вядомыя рымскія дзеячы, як то імпэратары [[Адрыян]], [[Марк Ульпіюс Траян|Траян]], [[Тэадосіюс I]] і філёзаф [[Сэнэка]]. У I стагодзьдзі ў рэгіёне пачало пашырацца [[хрысьціянства]], якое атрымала папулярнасьць у гарадох у II стагодзьдзі<ref name="lcweb2"/>. Пераважна ў рымскія часы былі закладзеныя асновы сучаснай гішпанскай мовы і рэлігійнай традыцыі<ref name="libro.edu"/>. У якасьці спадчыны раманізацыі мясцовае насельніцтва стала размаўляць на [[вульгарная лаціна|народнай форме]] лаціны, якая пасьля распаду Рымскай імпэрыі паступова стала асновай для ўзьнікненьня мясцовых [[раманскія мовы|раманскіх моваў]] — гішпанскай, каталянскай, галісійскай, астурыйскай і г. д. Нягледзячы на гэта, на тэрыторыі Ібэрыйскага паўвостраву застаўся амаль незакранутым лацінскім уплывам народ [[баскі|баскаў]], які мае не-індаэўрапейскае паходжаньне і дагэтуль захоўвае ўласную не-індаэўрапейскую [[басконская мова|мову]]. Зрэшты, існуюць вэрсіі, паводле якіх першапачатковы рэгіён пражываньня баскаў месьціўся на поўдні сучаснае Францыі.

== Палітыка ==

=== Дзяржаўны лад ===
Канстытуцыя Гішпаніі прынятая 29 сьнежня 1978 году. Яна вызначала форму кіраваньня як парлямэнцкую манархію і аб’яўляла Гішпанію «сацыяльнай, прававой і дэмакратычнай дзяржавай, вышэйшымі каштоўнасьцямі якой зьяўляюцца воля, справядлівасьць, роўнасьць і палітычны плюралізм». Кароль лічыцца «главой Гішпанскай дзяржавы, знакам яго адзінства й сталасьці», ён таксама зьяўляецца галоўнакамандуючым усімі ўзброенымі сіламі. Кароль ажыцьцяўляе толькі «функцыі, якія яму прадстаўленыя Канстытуцыяй і законам». Яго палітычная ініцыятыва складаецца ў вылучэньні кандыдатуры Старшыні ўраду. Фактычна кароль санкцыянуе рашэньні, якія прымаюцца іншымі органамі, у прыватнасьці ўрадам і картэсамі (дэпутатамі парлямэнту). З чэрвеня 2014 году на стальцы краіны знаходзіцца [[Філіп VI]], сын папярэдняга манарха Хуана Карляса І.

Канстытуцыя надзяляе заканадаўчай уладай двухпалатны парлямэнт, Генэральныя картэсы. Вялікая частка паўнамоцтваў належыць ніжняй палаце, Кангрэсу дэпутатаў (350 чальцоў). Прынятыя ім законапраекты павінныя прадстаўляцца на разгляд верхняй палаты — Сэнату (256 чальцоў), але Кангрэс бальшынёй галасоў можа пераадолець вэта Сэнату. Дэпутаты парлямэнту й сэнатары абіраюцца тэрмінам на 4 гады — паводле мажарытарнай сыстэмы, а Кангрэс — паводле прапарцыйнай сыстэмы.

Выбарчым правам валодаюць усе грамадзяне краіны, якія дасягнулі 18 гадоў. Картэсы вырашаюць пытаньні заканадаўства, бюджэту, успадкоўваньня пасаду, рэгенцтва й апякунства, кантролю. Кантроль картэсаў над урадам уключае вотум даверу (аднак дэпутаты павінныя загадзя азначыць кандыдатуру наступнага прэм’ер-міністра), рэзалюцыі вымовы (падобныя на вотум недаверу), камісіі па расьсьледаваньні, права на любую інфармацыю. Выканаўчая ўлада належыць ураду на чале з прэм’ер-міністрам, яму падпарадкаваны ўвесь дзяржаўны апарат, уключаючы органы бясьпекі. Урад вызначае асноўныя кірункі ўнутранай і зьнешняй палітыкі краіны, валодае правам заканадаўчай ініцыятывы, аб’яўляе пра ўводзіны надзвычайнага становішча. Прэм’ер-міністар высоўваецца главой дзяржавы — каралём і зацьвярджаецца бальшынёй дэпутатаў парлямэнту. Звычайна прэм’ер-міністар зьяўляецца лідэрам партыі, якая атрымлівае перавагу бальшынёй месцаў у Кангрэсе дэпутатаў. Для фармаваньня ўраду гэтая партыя можа ўступаць у кааліцыю зь іншымі партыямі.

=== Партыі і палітыкі ===
Палітычныя партыі:
* [[Басцкая Нацыяналістычная Партыя]] (Euzko Alderdi Jeltzalea, БНП)
* [[Галісійскі нацыяналістычны блёк]] ({{Мова-gl|Bloque Nacionalista Galego}}, ГНБ)
* [[Гішпанская сацыялістычная працоўная партыя]] (Partido Socialista Obrero Español, ГСПП)
* [[Камуністычная Партыя Басцкіх Земляў]] (Euskal Herrialdeetako Alderdi Komunista, КПБЗ)
* [[Канарская кааліцыя]] (Coalición Canaria, КК)
* [[Народная партыя (Гішпанія)|Народная партыя]] (Partido Popular, НП)

Палітыкі:
* [[Хасэ-Люіс Радрыгес-Сапатэра]] — прэм’ер-міністар Гішпаніі (2004—2011)
* [[Хасэ Блянка]] — дэпутат парлямэнту ад 1996 году, міністар транспарту (2009—2011)
* [[Мар’яна Рахой]] — прэм’ер-міністар Гішпаніі ад 2011 году
* [[Хавіер Саляна]] — генэральны сакратар Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы (1995—1999)
* [[Гаспар Льлямасарэс]] — дэпутат парлямэнту (2000—2015)

=== Адміністрацыйны падзел ===
{{Асноўны артыкул|Правінцыі Гішпаніі}}
{{Мапа аўтаномных супольнасьцяў Гішпаніі|float=right}}
Гішпанія падзяляецца на сямнаццаць [[Аўтаномная Супольнасьць|аўтаномных супольнасьцяў]] і два аўтаномныя гарады ([[Мэлільля]] й [[Сэўта]]), якія ў сваю чаргу складаюцца з адной ці больш правінцыяў. Правінцыі падзяляюцца на камаркі й муніцыпалітэты — адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі мескага ды сельскага ўзроўню.

Аўтаномныя супольнасьці зьяўляюцца першым узроўнем адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу краіны. Яны былі створаныя пасьля 1979 году, пасьля таго як дзейная [[канстытуцыя Гішпаніі|канстытуцыя]] набыла сваю моц у прызнаньні правоў на самакіраваньне да нацыянальных рэгіёнаў Гішпаніі. Такія супольнасьці былі быць на аснове аб’яднаньня суседніх правінцыяў паводле агульных гістарычных і культурна-эканамічных прыкметах. Гэтая тэрытарыяльная арганізацыя вядомая ў Гішпаніі як дзяржаўныя аўтаноміі.

Асноўным інстытуцыянальным законам кожнай аўтаномнай супольнасьці зьяўляецца [[Статут аўтаноміі]]. Статут усталёўвае імя супольнасьці ў адпаведнасьці зь ягоным гістарычным ідэнтыфікаваньнем, межы сваіх тэрыторыяў, а таксама імя і арганізацыю інстытутаў улады.

Урад ўва ўсіх аўтаномных супольнасьцях павінен быць заснаваны на падзеле паўнамоцтваў, які ўключае ў сябе:
* Заканадаўчы сход, чальцы якога павінны абірацца ўсеагульным [[выбарчае права|выбарчым правам]] у адпаведнасьці з сыстэмай [[прапарцыйнае прадстаўніцтва|прапарцыйнага прадстаўніцтва]];
* Урадавы савет, з выканаўчымі і распарадчымі функцыямі на чале з прэзыдэнтам, які абіраецца Заканадаўчым сходам і вылучаецца каралём Гішпаніі;
* Вярхоўны суд пры Вярхоўным судзе Гішпаніі, якія ўзначальваюць судовую арганізацыю ў складзе аўтаномнай супольнасьці.

==== Аўтаномныя супольнасьці ====
* [[Астурыя]]. Сталіца — [[Аўеда]]. (Правінцыя: [[Астурыя (правінцыя)|Астурыя]])
* [[Андалюзія]]. Сталіца — [[Сэвільля]]. (Правінцыі: [[Альмэрыя (правінцыя)|Альмэрыя]], [[Гранада (правінцыя)|Гранада]], [[Уэльва (правінцыя)|Уэльва]], [[Кадыс (правінцыя)|Кадыс]], [[Кордава (правінцыя)|Кордава]], [[Маляга (правінцыя)|Маляга]], [[Сэвільля (правінцыя)|Сэвільля]], [[Хаэн (правінцыя)|Хаэн]])
* [[Арагон (аўтаномная супольнасьць)|Арагон]]. Сталіца — [[Сарагоса]]. (Правінцыі: [[Уэска (правінцыя)|Уэска]], [[Сарагоса (правінцыя)|Сарагоса]], [[Тэруэль (правінцыя)|Тэруэль]])
* [[Балеарскія астравы|Балеары]]. Сталіца — [[Пальма (горад)|Пальма]]. (Правінцыя: [[Балеарскія астравы]])
* [[Галісія]]. Сталіца — [[Сант’яга-дэ-Кампастэля]]. (Правінцыі: [[Каруньня (правінцыя)|Каруньня]], [[Люга (правінцыя)|Люга]], [[Пантэвэдра (правінцыя)|Пантэвэдра]], [[Урэнсэ (правінцыя)|Урэнсэ]])
* [[Канарскі архіпэляг|Канары]]. Сталіцы — [[Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ]], [[Ляс-Пальмас]]. (Правінцыі: [[Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ (правінцыя)|Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ]], [[Пальмас (правінцыя)|Пальмас]])
* [[Кантабрыя]]. Сталіца — [[Сантандэр (горад)|Сантандэр]]. (Правінцыя: [[Кантабрыя]])
* [[Кастылія-Ля-Манча]]. Сталіца — [[Таледа]]. (Правінцыі: [[Альбасэтэ (правінцыя)|Альбасэтэ]], [[Гвадаляхара (правінцыя)|Гвадаляхара]], [[Куэнка (правінцыя)|Куэнка]], [[Сьюдад-Рэаль (правінцыя)|Сьюдад-Рэаль]], [[Таледа (правінцыя)|Таледа]])
* [[Каталёнія]]. Сталіца — [[Барсэлёна]]. (Правінцыі: [[Барсэлёна (правінцыя)|Барсэлёна]], [[Жырона (правінцыя)|Жырона]], [[Льейда (правінцыя)|Льейда]], [[Тарагона (правінцыя)|Тарагона]])
* [[Краіна Баскаў]]. Сталіца — [[Віторыя|Гастэйс]] (альбо [[Віторыя]]) (Правінцыі: [[Араба]], [[Біская]], [[Гіпускоа]])
* [[Рыёха]]. Сталіца — [[Лягроньнё]]. (Правінцыя: [[Рыёха]])
* [[Мурсія (аўтаномная супольнасьць)|Мурсія]]. Сталіца — [[Мурсія]]. (Правінцыя: [[Мурсія (аўтаномная супольнасьць)|Мурсія]])
* [[Эстрэмадура]]. Сталіца — [[Мэрыда (Гішпанія)|Мэрыда]]. (Правінцыі: [[Бадахас (правінцыя)|Бадахас]], [[Касэрэс (правінцыя)|Касэрэс]])
* [[Валенсія (аўтаномная супольнасьць)|Валенсія]]. Сталіца — [[Валенсія]]. (Правінцыі: [[Алякант (правінцыя)|Алякант]], [[Валенсія (правінцыя)|Валенсія]], [[Кастэльлё (правінцыя)|Кастэльлё]])
* [[Навара (аўтаномная супольнасьць)|Навара]]. Сталіца — [[Памплёна|Іруньня]] (альбо [[Памплёна]]). (Правінцыя: [[Навара (аўтаномная супольнасьць)|Навара]])
* [[Кастылія і Леон]]. Сталіца — [[Вальядалід]]. (Правінцыі: [[Авіля (правінцыя)|Авіля]], [[Бургас (правінцыя)|Бургас]], [[Вальядалід (правінцыя)|Вальядалід]], [[Леон (правінцыя)|Леон]], [[Паленсія (правінцыя)|Паленсія]], [[Саляманка (правінцыя)|Саляманка]], [[Самора (правінцыя)|Самора]], [[Сорыя (правінцыя)|Сорыя]], [[Сэговія (правінцыя)|Сэговія]])
* [[Мадрыд (аўтаномная супольнасьць)|Мадрыд]]. Сталіца — [[Мадрыд]]. (Правінцыя Мадрыд)

=== Зьнешнія стасункі ===
Напачатку 2004 году ў сувязі з прыходам да ўлады новага сацыялістычнага ўраду Хасэ Л. Р. Сапатэра адбыўся істотны паварот у зьнешняй палітыцы Гішпаніі ад падтрымкі курсу [[ЗША]] да салідарнасьці зь лідэрамі [[Эўразьвяз]]у, у прыватнасьці, у ірацкім пытаньні: пасьля перамогі на выбарах 14 сакавіка 2004 году новае сацыялістычнае кіраўніцтва вывела гішпанскае войска з [[Ірак]]у. Гішпанія — найбуйнейшая з краінаў Эўрапейскага Зьвязу, якая не прызнала незалежнасьць [[Косава]] праз падобныя ўласныя праблемы з баскамі.

Адным з важнейшых кірункаў зьнешняй палітыкі Гішпаніі зьяўляецца Лацінская Амэрыка. У пачатку ХІХ стагодзьдзя Гішпанія аказвае дапамогу краінам гэтага рэгіёну ў станаўленьні грамадзянскай супольнасьці, дэмакратычных устояў, адкрытага й свабоднага гандлю, у рашэньні сацыяльна-эканамічных праблемаў. Для дасягненьня гэтых мэтаў была створаная Ібэраамэрыканскаая супольнасьць нацыяў. Штогод праводзяцца саміты, на якіх вырашаюцца важнейшыя пытаньні.

Ня менш важным кірункам зьнешняй палітыкі Гішпаніі зьяўляецца Міжземнамор’е. Рашэньне праблемаў у гэтым рэгіёне й захаваньне сяброўскіх стасункаў і кантактаў зь міжземнаморскімі краінамі граюць важную ролю для Гішпаніі, таму гэта пытаньне яе ўласнай бясьпекі, акрамя таго, гэтыя краіны суседнічаюць зь ёй, а таксама зьяўляюцца важным гандлёвымі партнэрамі. Важным праектам у галіне гішпана-міжземнаморскага дыялёгу зьяўляецца «Барсэлёнскі працэс» — праграма, накіраваная на замацаваньне ў краінах міжземнаморскага рэгіёну інстытутаў дзяржавы, разьвіцьця эканомікі, прагрэсу ў сацыяльнай галіне, рашэньня вострых пытаньняў і праблемаў рэгіёну.

== Геаграфія ==
65% плошчы Гішпаніі знаходзіцца на вышыні болей 500 мэтраў над узроўнем мора. Цэнтральную частку займаюць пласкагор’і (галоўнае — [[Мэсэта]]) і невысокія горы ([[Цэнтральная Кардыльлера (Пірэнэйскі паўвостраў)|Цэнтральная Кардыльлера]], [[Сьера-Арэна]] і інш.). На поўначы й паўночным усходзе знаходзіцца ланцуг [[Пірэнэйскія горы|Пірэнэйскіх гор]] (самы высокі пункт — гара [[Анэта]], 3404 м), [[Кантабрыйскія горы|Кантабрыйскія]], [[Ібэрыйскія горы|Ібэрыйкія]] і [[Каталёнскія горы]]. На поўдні горы [[Кардыльера Бэціка]] і [[Сьера-Нэвада]] (самы высокі пункт — гара [[Мулясэн]], 3482 м). Самым высокім пунктам Гішпаніі зьяўляецца дзейны [[вулькан (геалёгія)|Вулькан]] [[Тэйдэ]] (3718 м), на востраве [[Тэнэрыфэ]] ([[Канарскія астравы]]). Самай значнай нізінай краіны зьяўляецца [[Андалюзійская нізіна]] на паўднёвым захадзе краіны.

[[Клімат]] у асноўным [[Субтропікі|субтрапічны]] міжземнаморскі, сьпякотны й сухі (каля [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага]] ўзьбярэжжа — [[Умерана кантынэнтальны клімат|умерана кантынэнтальны]]). Сярэднія тэмпэратуры [[Студзень|студзеня]] вагаюцца ад +4°С — + 5°С на пласкагор’і Мэсэта да +12°С на поўдні краіны, у [[Чэрвень|чэрвені]] ад + 23°С да 29°С. Ападкаў выпадае 300—500 мм у год (у асноўным зімой), у гарах і на заходнім узьбярэжжы — да 1000 мм. Самымі буйнымі рэкамі зьяўляюцца [[Таха]], [[Дуэра]], [[Гвадальквівір]] і [[Гвадыяна]].

[[Лес|Лясы]] займаюць каля 40% тэрыторыі Гішпаніі. У высакагор’ях і ў далінах рэк знаходзяцца лугі, на сухіх пласкагор’ях Мэсэта — сухі стэп. Каля [[Гібральтар]]у сустракаюцца [[макака|макакі]] — адзіны ў [[Эўропа|Эўропе]] род [[малпа]]ў.

=== Будова паверхні ===
У Гішпаніі адлегласьць з поўначы на поўдзень не перавышае 870 км, з усходу на захад — 1000 км, а працягласьць берагавой лініі — 2100 км (у тым ліку каля 1130 км прыходзіцца на [[Міжземнае мора]] і 970 км — на [[Атлянтычны акіян]] і Біскайскі заліў). Ад мяжы з Францыяй на захад Кантабрыйскія горы цягнуцца ўздоўж берагу мора; тут ёсьць некалькі досыць вялікіх бухтаў, у якіх знаходзяцца парты. Адгор’і падыходзяць да мора, утвараючы парэзанае глыбокімі залівамі ўзьбярэжжа з стромымі скаламі й шматлікімі астравамі. На паўднёвым захадзе, ад мяжы з Партугаліяй да Гібральтарскага праліву, узьбярэжжа нізіннае і месцамі багністае. На ўсход ад [[Гібральтар]]у да Міжземнага мора блізка падыходзяць перадгор’і, прыбярэжныя раўніны адсутнічаюць. Яшчэ далей на паўночны ўсход фрагмэнтарна разьвітыя прыбярэжныя раўніны, падзеленыя адгор’ямі гор.

Гішпанія ўяўляе сабой масіўнае паднятае пласкагор’е [[Мэсэта]], складзенае пераважна старажытнымі крышталічнымі пародамі ў спалучэньні з альпійскімі гарамі, якія сфармаваліся ў палеагене й нэагене. Сярод пародаў, што складаюць Мэсэту, вылучаюцца дакембрыйскія крышталічныя [[лупняк]]і і гнэйсы са шматлікімі гранітнымі інтрузіямі. Мэсэта займае каля 2/3 тэрыторыі Гішпаніі і абрамленая высокімі гарамі. Акрамя таго, у яе цэнтральных раёнах узвышаюцца буйныя горставыя хрыбты Цэнтральнай Кардыльеры. Гэтыя горы падзяляюць плято Старая й Новая Кастылія, вада зь якіх дрэнюецца адпаведна рэкамі Дуэра й Таха. Плято складзеныя тоўшчамі асадкавых пародаў і алювіяльнымі адкладамі і адрозьніваюцца выключна плоскім і манатонным рэльефам. Толькі месцамі сустракаюцца сталовыя астанцы даўгаватай формы — фрагмэнты старажытных рачных тэрасаў.

Да поўдня ад Новай Кастыліі ўзвышаюцца Таледзкія горы. На поўдзень знаходзяцца плято Эстрэмадуры й Ля-Манчы, якія ўваходзяць у склад Мэсэты. Самы паўднёвы бок Мэсэты Сьера-Марэна прыпадняты. Сьера-Марэна стромка абрываецца да шырокай Андалюзійскай нізіны, басэйну р. [[Гвадалквівір]], якая ўпадае ў Кадыскі заліў.

На паўднёвым усходзе Гішпаніі распасьціраюцца складчатыя горы Кардыльера-Пэнібэтыка з найвышэйшай вяршыняй краіны — гарой Мулясэн (3482 м), увянчанай сьнежнікамі й ледавікамі, якія займаюць самае паўднёвае становішча ў Заходняй Эўропе.

Ібэрыйскія горы аддзяляюць Мэсэту ад Арагонскага плято, дрэнаванага р. Эбра, і маюць у пляне дугападобную форму. Месцамі яны перавышаюць 2100 м. Месцамі рэчышча Эбра знаходзіцца на дне глыбокіх, амаль непраходных каньёнаў.

Невысокія Каталёнскія горы цягнуцца на працягу 400 км амаль раўналежна берагу Міжземнага мора і фактычна адасабляюць ад яго Арагонскае плято. Участкі прыбярэжных раўнінаў ля мяжы з Францыяй, адрозьніваюцца высокай урадлівасьцю.

З поўначы Арагонскае плято аблямоўваюць [[Пірэнэі]]. Яны цягнуцца амаль на 400 км ад Міжземнага мора да Біскайскага заліву і ўтвараюць магутны непераадольны бар’ер паміж Пірэнэйскім паўвостравам і астатняй часткай Эўропы. Гэтыя складкаватыя горы, якія сфармаваліся ў трацічны пэрыяд, месцамі перавышаюць 3000 м; найвышэйшая вяршыня — пік Анэта (3404 м). Заходнім працягам Пірэнэяў зьяўляюцца Кантабрыйскія горы, таксама субшыротнага прасьціраньня. Гэтыя горы пабітыя разломамі і моцна разьдзеленыя пад уплывам рачной эрозіі.

=== Клімат ===
Гішпанія зьяўляецца адной з самых цёплых дзяржаваў у [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропе]]. Сярэдняя колькасьць сонечных дзён складае 260—280. Сярэдняя гадавая тэмпэратура на ўзьбярэжжы [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]] складае 20 градусаў вышэй за нуль. Зімой тэмпэратура апускаецца ніжэй за нуль звычайна толькі ў цэнтральных і паўночных раёнах краіны. Улетку тэмпэратура падымаецца да 40 градусаў і вышэй (ад цэнтральнай часткі да паўднёвага ўзьбярэжжа). На паўночным узьбярэжжы тэмпэратура не такая высокая — каля 25 градусаў вышэй за нуль. Для Гішпаніі характэрныя вельмі глыбокія ўнутраныя кліматычныя адрозьненьні, і яна толькі ўмоўна можа быць цалкам аднесеная да міжземнаморскай кліматычнай вобласьці. Гэтыя адрозьненьні праяўляюцца як у тэмпэратуры, так і ў гадавых сумах і рэжыме ападкаў. На крайнім паўночным захадзе клімат мяккі й вільготны са слабымі ваганьнямі тэмпэратуры на працягу году і вялікай колькасьцю ападкаў. Пастаянныя вятры з боку Атлянтыкі прыносяць шмат вільгаці, галоўным чынам зімой, калі пануе туман і воблачнае надвор’е з дажджамі, амаль без маразоў і сьнегу. Сярэдняя тэмпэратура самога халоднага месяца такая ж, як і на паўночным захадзе Францыі. Лета сьпякотнае й вільготнае, сярэдняя тэмпэратура рэдка вышэй 17 градусаў вышэй за нуль. Гадавая колькасьць ападкаў перавышае 1000 мм, а месцамі дасягае 2000 мм. Цалкам іншыя ўмовы ва ўнутраных частках краіны — на плято Старой і Новай Кастыліі і Арагонскай раўніне. У гэтых раёнах адбіваецца ўплыў пляскагорна-катлавіннага рэльефу, значнай вышыні і мясцовага кантынэнтальнага паветра. Для іх характэрная адносна малая колькасьць ападкаў (ня больш за 500 мм у год) і рэзкія ваганьні тэмпэратуры паводле сэзонаў. У Старой Кастыліі і на Арагонскай раўніне бываюць даволі халодныя зімы з маразамі і моцнымі, рэзкімі вятрамі; лета сьпякотнае і даволі сухое, хоць максымум ападкаў прыходзіцца на гэты сэзон году. У Новай Кастыліі клімат крыху мякчэйшы, з больш цёплай зімой, але таксама з малой колькасьцю ападкаў. Земляробства ва ўсіх гэтых раёнах мае патрэбу ў штучным арашэньні.

=== Карысныя выкапні ===
Нетры Гішпаніі маюць шмат карысных выкапняў. Асабліва значныя запасы мэталічных рудаў. Па паўночна-заходняй ускраіне Мэсэты, у межах Галійскага масіву, у каледонскіх і пратэразойскіх гранітных інтрузіях ёсьць алавяныя, вальфрамавыя і ўранавыя руды. Па паўднёвай ускраіне Мэсэты працягнулася паласа сьвінцова-цынкава-срэбраных радовішчаў. Там жа знаходзіцца буйное радовішча [[ртуць|ртуці]], якое мае сусьветнае значэньне — [[Альмадэн]]. Жалезныя руды ёсьць на поўначы й поўдні Гішпаніі. Яны прымеркаваныя да структураў мэзазойскага і альпійскага магматычных цыкляў. Гэта вядомыя радовішчы раёну Більбао на паўночным схіле Біскайскіх гор і ў Альмэрыі на паўднёвым схіле Бэцкіх Кардыльераў. На поўначы ў адкладах карбону знаходзіцца найбуйнейшы ў краіне каменнавугальны басэйн. Акрамя таго, невялікія радовішчы каменнага вугалю ёсьць на паўднёвым схіле гор і ў некаторых іншых раёнах. У кайназойскіх адкладах міжгорных і ўнутрыгорных дэпрэсіяў залягаюць тоўшчы соляў і [[буры вугаль|бурага вугалю]]. Значныя запасы [[калійная соль|калійных соляў]] разьмяшчаюцца ў межах раўніны Эбра. Варта, аднак, адзначыць, што бальшыня радовішчаў карысных выкапняў на тэрыторыі краіны маюць вельмі сьціплыя памеры і даволі моцна вычарпаныя, як і многія радовішчы іншых эўрапейскіх рэгіёнаў, што робіць Гішпанію залежнай ад імпарту карысных выкапняў, у асноўным, з Паўночнай Афрыкі.

== Эканоміка ==
Да 1960-х гадоў Гішпанія была адной з самых бедных краінаў [[Эўропа|Эўропы]]. Але разьвіцьцё [[турызм]]у выклікала вялікі рост інвэстыцыяў і замежнага капіталу, які значна ўзрос пасьля ўваходу Гішпаніі ў склад [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]].

Апошнія пяцьдзясят гадоў Гішпанія была сярод краінаў Эўропы, якія разьвіваліся хутчэй за ўсіх. У 2001 годзе [[Сукупны ўнутраны прадукт|СУП]] склаў 662 млрд [[эўра]], ці 16,5 тыс. эўра на аднаго чалавека. У 1990-х — 2000-х гадох была праведзеная барацьба з [[інфляцыя]]й (зьнізілася з 9% ў 1990 да 2,5% зараз) і з [[беспрацоўе]]м (зьнізілася з 21,6% у 1978 годзе да 7,8% цяпер).

Гішпанія зьяўляецца буйным цэнтрам міжнароднага гандлю, шматлікія буйныя банкі маюць свае штаб-кватэры ў [[Мадрыд]]зе, [[Більбао]], [[Барсэлёна|Барсэлёне]] і [[Валенсія|Валенсіі]]. У эканоміцы краіны значную ролю грае замежны капітал (у асноўным [[ЗША|амэрыканскі]], [[Вялікабрытанія|брытанскі]] і [[Францыя|францускі]]), які адказны за хуткі эканамічны рост Гішпаніі.

Гішпанія адносіцца да высокаразьвітых краінаў, разам з такімі краінамі як Вялікабрытанія, Францыя і [[Італія]] яна адносіцца да асноўных эканамічна разьвітых краінаў Эўрапейскага Зьвязу. Эканоміка Гішпаніі лічыцца восьмай у сьвеце, а нацыянальны прыбытак большы чым у [[Канада|Канады]], якая ўваходзіць у [[Вялікая васьмёрка|Вялікую васьмёрку]].

== Дэмаграфія ==
У Гішпаніі жывуць такія нацыянальныя меншасьці, як [[галісійцы]], [[баскі]], [[каталёнцы]].

Карэнныя гішпанцы складаюць 88% ад агульнай колькасьці насельніцтва краіны. Пасьля таго як нараджальнасьць зьменшылася ў 1980-х гадох і тэмпы росту насельніцтва зьнізіліся, колькасьць насельніцтва зноўку пайшло ўгару, дзякуючы вяртаньню рэпатрыянтаў, якія эмігравалі ў іншыя краіны Эўропы ў 1970-х, а таксама за кошт іміграцыі, якія складаюць цяпер 12% насельніцтва. Імігранты паходзяць у асноўным з краінаў [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыкі]] (39%), [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыкі]] (16%), [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]] (15%)<ref>{{Спасылка|url=http://www.ine.es/inebase/cgi/axi?AXIS_PATH=/inebase/temas/t20/e245/p04/a2005/l0/&FILE_AXIS=00000010.px&CGI_DEFAULT=/inebase/temas/cgi.opt&COMANDO=SELECCION&CGI_URL=/inebase/cgi/|загаловак=Población extranjera por sexo, país de nacionalidad y edad|копія=https://web.archive.org/web/20080325043135/http://www.ine.es/inebase/cgi/axi?AXIS_PATH=/inebase/temas/t20/e245/p04/a2005/l0/&FILE_AXIS=00000010.px&CGI_DEFAULT=/inebase/temas/cgi.opt&COMANDO=SELECCION&CGI_URL=/inebase/cgi/|выдавец=Instituto Nacional de Estadística}}</ref>. У 2005 годзе Гішпанія правяла трохмесячную праграму амністыі нелегальных замежнікаў, якія атрымалі від на жыхарства.

== Культура ==
{{Асноўны артыкул|Гішпанская культура}}
Культурна, Гішпанія зьяўляецца краінай заходняй культурай. Празь вялікай сілы рымскай спадчыны, якую можна знайсьці ў кожным аспэкце гішпанскага жыцьця, Гішпанія часьцяком успрымаецца як Лацінская краіна. Тым ня менш, шмат паўплывала на культуру гэтае пірэнэйскае суседзтва зь іншымі эўрапейскімі краінамі, асабліва ў галінах [[мастацтва]], [[архітэктура|архітэктуры]], [[кухня|кухні]] й [[музыка|музыкі]].

У гішпанскай літаратуры існавалі такія кірункі, як рэнэсансны рэалізм ды клясыцызм. Гішпанія — радзіма [[барока]], якое стала панаваць, бо для яго разьвіцьця склаліся спэцыфічныя ўмовы. Рэнэсансны рэалізм разьвіваўся паралельна з клясыцызмам і барока. Найбольш пасьлядоўнымі прыхільнікамі ідэй Адраджэньня заставаліся пісьменьнікі рэнэсанснага рэалізму, і, перадусім, Лёпэ дэ Вэга. Сярод знакамітых творцаў эўрапейскага барока вылучаюцца гішпанскія паэты Люіс дэ Гонгара-і-Аргатэ, [[Франсіска дэ Кевэда]], драматург [[Пэдра Кальдэрон дэ ля Барка]]. Асаблівую ролю ў разьвіцьці барока адыграла тагачасная клерыкальная лірыка, вядомым прадстаўніком якой быў Люіс дэ Леон. Першы вершаваны твор раньняга гішпанскага барока — безыменны. Гэта надпіс на адной з карцін [[Эль Грэка]]<ref>{{кніга|аўтар=Федарцова Т. М.|загаловак=Гісторыя сучаснай літаратуры. Класіцызм. Барока. Асветніцтва|месца=Мінск|выдавецтва=БДТУ|год=2008|старонкі=12-13|isbn=978-985-434-729-5}}</ref>. У 1927 годзе было шырока адзначанае 300-годзьдзе з дня нараджэньня Гонгары і ў асяродку маладых паэтаў узьнік рух — нэаганагрызм, прыхільнікамі якога былі Рафаэль Альбэрці, [[Фэдэрыка Гарсія-Лёрка]], [[Вісэнтэ Алейксандрэ]], Люіс Сэрнуда, Мігель Эрнандэс ды інш.

Два самых вядомых гішпанскіх мастака сучаснасьці — [[Паблё Пікаса]], які частку жыцьця пражыў у Францыі, і [[Сальвадор Далі]]. У Гішпаніі налічваецца 44 аб’екты [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнай спадчыны]] [[ЮНЭСКО]], займаючы такім чынам трэці радок, саступаючы толькі [[Кітай|Кітаю]] (45) і [[Італія|Італіі]] (49)<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/stat#s2 Number of World Heritage properties inscribed by each State Party]. UNESCO.</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.spain.info/en/ Афіцыйны турыстычны партал]{{ref-en}}

{{Краіны Эўропы}}
{{Краіны Эўразьвязу}}
{{NATO}}
{{АБСЭ}}

[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]