Прагляд крыніцы для Гісторыя Бялынічаў

'''[[Бялынічы]]''' — даўняе [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] [[мястэчка]] [[Аршанскі павет|гістарычнай Аршаншчыны]] (частка [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебшчыны]]), старажытны замак [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся збудаваны ў стылі [[барока]] [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Бялынічы)|комплекс кляштару кармэлітаў з касьцёлам Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі]], помнік архітэктуры XVIII ст., [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|зруйнаваны савецкімі ўладамі]]. [[Бялыніцкі абраз Маці Божай|Цудоўны абраз Маці Божай]], што захоўваўся ў касьцёле, зьнік з Магілёўскага музэю ў [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]].

== Вялікае Княства Літоўскае ==
[[Файл:Maci Božaja Białynickaja, Novaja Myš. Маці Божая Бялыніцкая, Новая Мыш (XVII).jpg|міні|220пкс|Маці Божая Бялыніцкая]]

Упершыню Бялынічы ўпамінаюцца ў XVI ст. як [[сяло]] ў [[Аршанскі павет|Аршанскім павеце]] [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскага ваяводзтва]]<ref name="evkl">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Бялынічы // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 363.</ref>. З 1577 году яны знаходзіліся ў складзе маёнтку [[Цяцерын]]а, якім валодалі князі [[Збараскія]]. [[Стэфан Збараскі]] заснаваў тут замак (Белагародак) і мястэчка<ref name="evkl"/>. Па сьмерці С. Збараскага ў 1591 годзе Бялынічы перайшлі ў распараджэньне [[Леў Сапега|Льва Сапегі]], апякуна маладой уладальніцы Барбары Збараскай. У 1603 годзе ён набыў у валоданьне частку мястэчка. На 1620 год тут быў 331 вулічны і 16 гандлёвых [[Пляц (дзялянка)|пляцаў]]<ref name="evkl"/>.

У 1624 годзе Леў Сапега заснаваў у Бялынічах [[Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (Бялынічы)|кляштар кармэлітаў]] — адзін з найбагацейшых у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]. У кляштары знаходзіўся цудоўны абраз Божай Маці, шанаваны хрысьціянамі розных канфэсіяў. Праз шматлікія працэсіі і паломніцтвы да яго Бялынічы зваліся «Беларускай [[Чанстахова]]й» (абраз зьнік у [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з [[Магілёўскі краязнаўчы музэй|Магілёўскага краязнаўчага музэю]]). У 1624 годзе коштам [[Казімер Леў Сапега|Казімера Льва Сапегі]] алтар касьцёла аздобілі срэбрам, а абраз Маці Божай — каштоўнымі камянямі. Ён жа заснаваў у мястэчку друкарню<ref name="ehb166">[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] Бялынічы // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 166.</ref>.

З 1627 году Бялынічы сталі цэнтрам маёнтку. У мястэчку знаходзіўся Рынак, вакол якога месьціліся 12 мяшчанскіх двароў. Ад Рынку адыходзілі вуліцы Віленская з 42 дварамі на ёй, Манастырская з 19 дварамі, Цяцерынская з 20, Крукава з 25, Плітніцкая з 56, Татарская з 36, Гайная з 28 і Красная з 22 дварамі. Апроч таго, за царквой знаходзілася вуліца Глініцкая альбо Слабада (29 двароў), да мяшчанскіх гумнаў ішла новая (яшчэ, відаць, неназваная) вуліца з 20 дварамі, яшчэ адна новая вуліца з 6 дварамі на ёй вяла ад Рынку да «кладовішчаў жыдоўскіх» (юдэйскіх могілак). Насупраць Плітніцкай была яшчэ адна вуліца з 8 дварамі, зь якіх 4 былі ўласнасьцю царквы Сьвятога Ільлі, а ўжо за мястэчкам, на канцы ворыўных валокаў ля балота Бушкарова ўтварылася яшчэ адна новая вуліца з 38 дварамі. Такім чынам, Бялынічы на той час зьмяшчалі 361 двор і маглі лічыцца даволі значным паселішчам<ref>{{Літаратура/Памяць/Бялыніцкі раён|к}}</ref>. На 1630 год тут налічвалася 513 [[дым (адзінка падаткаабкладаньня)|дымоў]]<ref name="evkl"/>. 4 кастрычніка 1634 году згодна з прывілеем [[Сьпіс каралёў польскіх|караля]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Уладзіслаў Ваза|Ўладзіслава Вазы]] мястэчка атрымала [[Магдэбурскае права]], пячатку і герб.

Захавалася сьведчаньне азначэньня жыхароў Бялынічаў [[Ліцьвіны|ліцьвінамі]]: «''литвин <…> в роспросе сказался: Савастьяном зовут Иванов // Оршанского повету из-ыменья пана Казимеря Сапеги из Белынич''» (1636 год)<ref>Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 139.</ref>. 

У [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайну Маскоўскае дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] (1654—1667) 24 жніўня 1654 году непадалёк ад Бялынічаў адбылася бітва паміж абаронцамі Вялікага Княства Літоўскага на чале зь [[Януш Радзівіл|Янушам Радзівілам]] і маскоўскімі захопнікамі ([[Бітва пад Шапялевічамі]]), у якой колькасна большае маскоўскае войска ўпершыню за некалькі дзесяцігодзьдзяў атрымала перамогу над невялікім літоўскім войскам. На 1667 год у Бялынічах засталося 327 дамоў, за часамі вайны яны страцілі 2/3 насельніцтва. У 1685 годзе Ўладзіслаў Язапат Сапега прадаў Бялынічы Кацярыне [[Радзівілы|Радзівілавай]].

[[Файл:Białyničy, Karmelicki. Бялынічы, Кармэліцкі (1860).jpg|міні|220пкс|Праект рэканструкцыі касьцёл, 1860 г.]]

У [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікую Паўночную вайну]] (1700—1721) 14 ліпеня 1708 году непадалёк ад Бялынічаў (каля [[Галоўчын]]а) адбылася [[Галоўчынская бітва|бітва]] паміж расейцамі і швэдамі, якая скончылася перамогай апошніх. З 1733 году мястэчка знаходзілася ў валоданьні [[Агінскія|Агінскіх]]. На 1734 год тут было 180 двароў. Па вялікім пажары (1742), у выніку якога згарэў драўляны кляштарны комплекс, пачалося ўзьвядзеньне мураванага касьцёла ў гонар Унебаўзяцьця Маці Божай, якое завяршылася ў 1760 годзе. 13 красавіка 1756 году [[Папа Рымскі]] падпісаў Булу аб каранацыі абраза Маці Божай Бялыніцкай. У 2-й палове XVIII ст. у мястэчку дзеяў невялікі кляштар марыявітак, пры якім існаваў пансіянат (навучальная ўстанова) для шляхцянак<ref name="evkl"/>. Апроч таго, у гэты час працаваў мытны пункт, падпарадкаваны галоўнай мытні ў [[Магілёў|Магілёве]]<ref name="evkl"/>..

== Пад уладай Расейскай імпэрыі ==
У выніку першага падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (1772 год) Бялынічы апынуліся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], у Аршанскім павеце [[Беларуская губэрня|Беларускай]], з 1801 году [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай губэрні]]. На 1773 год у мястэчку дзеялі тры ўніяцкія царквы (Раства Багародзіцы, Сьвятога Ільлі і Святога Мікалая) і касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі{{Заўвага|LVIA. F. 1177, ap. 1, b. 4373.}}. На 1785 год у Бялынічах было 108 двароў, працаваў млын, штогод праводзіліся 4 кірмашы. У 1803—1832 гадох дзеля вяртаньня сабе правоў жыхароў вольнага мястэчка бялынічане накіравалі спачатку ў Магілёўскі павятовы суд, а потым у Сэнат арыгіналы двух прывілеяў на Магдэбурскае права — фундацыйны (1634 год) і канфірмацыйны (1703 год). Аднак расейскія ўлады назвалі гэтыя дакумэнты «несапраўднымі». Каб адбіць у местачкоўцаў ахвоту бараніць свае законныя правы, найбольш актыўных бялынічанаў залічылі ў прыгонныя, як «летуценьнікаў пра ўяўную вольнасьць» ({{мова-ru|«возмечтавших о мнимой вольности»|скарочана}}), а двух найбольш актыўных змагароў прылюдна высеклі [[бізун]]амі і выслалі на катаргу ў [[Сыбір]]<ref>[[Міхась Карпечанка|Карпечанка М.]] Вольнае мястэчка Бялынічы // Бялыніцкая даўніна. № 1 (15), кастрычнік 2007 г. С. 2—3.</ref>. Паводле інвэнтару, у 1825 годзе ў мястэчку Бялынічы было 287 дымоў, у аднайменным фальварку — 71 дым. На 1845 год налічвалася 992 двары ў мястэчку і 89 — у фальварку. з 1855 году працавала піваварня.

У 1864 годзе ўлады Расейскай імпэрыі з мэтай [[Русіфікацыя Беларусі|маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага]] адкрылі ў Бялынічах [[Народная вучэльня|народную вучэльню]], выкладаньне ў якой вялося на [[Расейская мова|расейскай мове]]. У 1876 годзе яны гвалтоўна зачынілі касьцёл і кляштар кармэлітаў і перадалі іх у валоданьне [[Урадавы сынод Расейскай імпэрыі|Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі]] ([[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]]). На 1880 год у мястэчку было 279 драўляных будынкаў; дзеялі 2 царквы, працавалі лякарня, аптэка, бровар, крупадзёрка. У 1909 годзе адкрылася бібліятэка, у 1913 годзе ўтварылася таварыства цьвярозасьці.

За часамі [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] ў лютым 1918 году Бялынічы занялі войскі [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].

== Найноўшы час ==
25 сакавіка 1918 году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Бялынічы абвяшчаліся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак 16 студзеня году Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. У 1924 годзу Бялынічы вярнулі [[БССР]], дзе яны сталі цэнтрам раёну. 27 верасьня 1938 году паселішча атрымала афіцыйны статус [[пасёлак гарадзкога тыпу|пасёлку гарадзкога тыпу]]. 

У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з 6 ліпеня 1941 да 29 чэрвеня 1944 году Бялынічы знаходзіліся пад акупацыяй [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]]. У 1960-я гады [[Сьпіс помнікаў гісторыі і архітэктуры Беларусі, зруйнаваных уладамі СССР|савецкія ўлады зьнішчылі помнік архітэктуры]] [[барока]] — касьцёл Маці Божай Шкаплернай і кляштар кармэлітаў.

23 сьнежня 2009 году да Бялынічаў далучылі вёску [[Міхайлоў (Бялыніцкі раён)|Міхайлоў]]<ref>[https://web.archive.org/web/20151124111409/http://www.pravo.by/pdf/2010-39/2010-39%28003-014%29.pdf «Об изменении административно-территориального устройства некоторых административно-территориальных единиц Могилевской области». Решение Могилевского областного Совета депутатов от 23 декабря 2009 г. № 17-16]{{Ref-ru}}</ref>. 19 сьнежня 2016 году Бялынічы атрымалі статус места<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=182427 Круглае і Бялынічы атрымалі статус гарадоў раённага падпарадкавання], [[Наша Ніва]], 19 сьнежня 2016 г.</ref> (пастанова набыла моц 17 студзеня 2017 году<ref>[https://web.archive.org/web/20170120182249/http://www.pravo.by/document/?guid=12551&p0=D917m0081020&p1=1&p5=0 «Об отнесении поселков городского типа Белыничи и Круглое Могилевской области к городам районного подчинения». Решение Могилевского областного Совета депутатов от 19 декабря 2016 г. № 24-4]{{Ref-ru}}</ref>). У 2020 годзе тут прайшоў [[Дзень беларускага пісьменства]]. З гэтай нагоды праводзілася аднаўленьне аб’ектаў інфраструктуры і рэканструкцыя музэю [[Вітольд Бялыніцкі-Біруля|В. Бялыніцкага-Бірулі]], а [[Белпошта]] выдала спэцыяльны сьвяточны канвэрт<ref>[http://www.zara.by/2020/08/19/minsvyazi-vypustit-konvert-s-originalnoj-markoj-den-belorusskoj-pismennosti-v-belynichax/ Минсвязи выпустит конверт с оригинальной маркой «День белорусской письменности в Белыничах»], Зара над Друцьцю, 19 жніўня 2020 г.</ref>.

== Галерэя ==
=== Гістарычная графіка ===
<center><gallery caption="Старая графіка Бялынічаў" perrow="5">
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (1861).jpg|Касьцёл і кляштар кармэлітаў у 1860-я гг.
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (N. Orda, 1873).jpg|Рынак. [[Напалеон Орда|Н. Орда]], 1873 г.
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (1882).jpg|Рынак, 1882 г.
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (XIX) .jpg|Касьцёл. Абмеры, 2-я пал. XIX ст.
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (1901-10).jpg|Рынак. Малюнак, 1900-я гг.
</gallery></center>

=== Гістарычныя здымкі ===
<center><gallery caption="Мястэчка на старых здымках" perrow="5">
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (1862).jpg|Разбудова касьцёла, 1862 г.
Файл:Białyničy, Rynak, Karmelicki. Бялынічы, Рынак, Кармэліцкі (1911).jpg|Касьцёл
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (1901-10) (2).jpg|Рынак
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (1.05.1925).jpg|Рынак. Мітынг, 1925 г.
Файл:Białyničy, Vilenskaja. Бялынічы, Віленская (1901-18).jpg|Вуліца Віленская
Файл:Białyničy, Vilenskaja. Бялынічы, Віленская (1923).jpg|Вуліца Віленская, 1923 г.
Файл:Białyničy, Słabada. Бялынічы, Слабада (1901-18).jpg|Слабада
Файл:Białyničy, Manastyrskaja. Бялынічы, Манастырская (1901-18).jpg|Вуліца Манастырская
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (1941).jpg|Касьцёл, 1941 г.
Файл:Białyničy, Rynak. Бялынічы, Рынак (1941) (2).jpg|Касьцёл, 1941 г.
</gallery></center>

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/БелЭн|3}}
* «Бялыніцкая даўніна» № 1 (15), кастрычнік 2007. [http://kamunikat.org/download.php?item=6480-15.pdf]
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ГВБ|5-1}}
* {{Літаратура/Памяць/Бялыніцкі раён}}
* {{Літаратура/ЭГБ|2}}
* {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|1}}

[[Катэгорыя:Бялынічы]]