Прагляд крыніцы для Вялікае Княства Літоўскае

{{Іншыя значэньні|Літва (неадназначнасьць)}}
{{Колішняя дзяржава
| Толькі герб        = так
| Статус             = 
| Назва              = Вялікае Княства Літоўскае
| Лацінка            = Vialikaje Kniastva Litoŭskaje
| Код мовы           = sla
| Саманазва          = Великое князство Литовское, Руское, Жомойтское и иных
| Родны склон        = 
| Сьцяг              = 
| Апісаньне сьцягу   = 
| Герб               = Coat of arms of the Grand Duchy of Lithuania (A. Guagnini, 1581).svg
| Апісаньне гербу    = Герб [[Пагоня]]
| Дэвіз              = 
| Гімн               = [[Багародзіца (гімн)|Багародзіца]]
| Каралеўскі гімн    = 
| Мапа               = Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, Ruskaje, Žamojckaje.svg
| Апісаньне мапы     = 
| Мапа2              = 
| Апісаньне мапы2    = 
| Мапа3              = 
| Апісаньне мапы3    = 
| Мапа4              = 
| Апісаньне мапы4    =  
| Кароткая назва     = ВКЛ
| Сталіца            = {{Просты сьпіс|
* [[Наваградак]] (да 1323)
* [[Вільня]] (ад 1323)}}
| Афіцыйныя мовы     = [[Беларуская мова|беларуская]]<ref>[[Уладзімер Сьвяжынскі|Сьвяжынскі У.]] Якая мова была дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 12.</ref> ([[старабеларуская мова|старабеларуская]]){{Заўвага|Дэ-юрэ — афіцыйны статус з 1566 па 29 жніўня 1696 году. Дэ-факта — ад самога часу ўзьнікненьня ВКЛ і ўваходжаньня ў ягоны склад земляў беларускага этнічнага арэалу, на якіх прынамсі не пазьней за XIV ст. ужо была сфармаваная старабеларуская мова, ужываная ў дзелавой пісьмовасьці: такім чынам, фактычны афіцыйны статус мела з самога ўтварэньня ВКЛ. З канца XIV ст. старабеларуская мова ў пэўнай ступені саступае месца (выданьне прывілеяў на лацінскай мове, некаторых дакумэнтаў па-польску). З 1696 г. старабеларуская мова афіцыйна пазбаўленая афіцыйнага статусу, але зрэдчас выкарыстоўвалася ў актах мясцовага значэньня практычна да самой ліквідацыі ВКЛ.}}, [[лацінская мова|лацінская]]{{Заўвага|Часткова і дэ-факта (напрыклад, тэксты шэрагу прывілеяў).}}, [[польская мова|польская]]{{Заўвага|Упершыню выкарыстоўваецца без афіцыйнага статусу ў некаторай частцы дакумэнтаў пасьля пэрыяду пачатку збліжэньня з Польшчай, асабліва пашырыла выкарыстаньне з пачатку XVII ст. і ўрэшце набыла статус адзінай афіцыйнай мовы ў 1696 г., хоць старабеларускую і лацінскую мовы канчаткова ня выцесьніла.}}
| Форма ўраду        = {{Просты сьпіс|
* [[спадчынная манархія]] (1230—1572)
* [[выбарная манархія]] (1572—1795)}}
| Этнічны склад      = {{Просты сьпіс|
* [[ліцьвіны]]
* [[русіны]]
* [[жамойты]]}}
| Валюта             = [[Грош]]
| Год1               = 9 ліпеня 1253
| Падзея1            = Незалежнасьць
| Год2               = 14 жніўня 1385
| Падзея2            = [[Крэўская унія]]
| Год3               = 28 чэрвеня 1569
| Падзея3            = [[Люблінская унія]]
| Год4               = 24 кастрычніка 1795
| Падзея4            = [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|Трэці падзел]]
| Год5               = 
| Падзея5            = 
| Год6               = 
| Падзея6            = 
| Год7               = 
| Падзея7            = 
| Год8               = 
| Падзея8            = 
| Год9               = 
| Падзея9            = 
| Год10              = 
| Падзея10           = 
| Год11              = 
| Падзея11           = 
| Год12              = 
| Падзея12           = 
| Год13              = 
| Падзея13           = 
| Год14              = 
| Падзея14           = 
| Год15              = 
| Падзея15           = 
| Год16              = 
| Падзея16           = 
| Заўвагі            = 
<!-- Наступнікі -->
| СьцягН1      = Chorągiew królewska króla Zygmunta III Wazy.svg
| Наступнік1   = Рэч Паспалітая
| СьцягН2      = Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg
| Наступнік2   = Каралеўства Прусія
| СьцягН3      = Flag of Russia.svg
| Наступнік3   = Расейская імпэрыя
| СьцягН4      = Flag of the Habsburg Monarchy.svg
| Наступнік4   = Габсбурская манархія 
<!-- Папярэднікі -->
| СьцягП1      = Flag of None.svg
| Папярэднік1  = Літва (каралеўства)
| СьцягП2      = Flag of None.svg
| Папярэднік2  = Полацкае княства
| СьцягП3      = Flag of None.svg
| Папярэднік3  = Гарадзенскае княства
| СьцягП4      = Flag of None.svg
| Папярэднік4  = Друцкае княства
| СьцягП5      = Flag of None.svg
| Папярэднік5  = 
| СьцягП6      = Flag of None.svg
| Папярэднік6  = Віцебскае княства
| СьцягП7      = Flag of None.svg
| Папярэднік7  = Менскае княства
| СьцягП8      = Flag of None.svg
| Папярэднік8  = Пінскае княства
| СьцягП9      = Flag of None.svg
| Папярэднік9  = Тураўскае княства
| СьцягП10     = Flag of None.svg
| Папярэднік10 = Слуцкае княства
| СьцягП11     = Flag of None.svg
| Папярэднік11 = Бранскае княства
| СьцягП12     = Flag of None.svg
| Папярэднік12 = Кіеўскае княства
| СьцягП13     = Flag of None.svg
| Папярэднік13 = Чарнігаўскае княства
| СьцягП14     = Flag of None.svg
| Папярэднік14 = Смаленскае княства
| СьцягП15     = Alex K Halych-Volhynia-flag.svg
| Папярэднік15 = Галіцка-Валынскае княства
}}
'''Вялі́кае Кня́ства Літо́ўскае''' (скарочаная назва '''Літва́''', '''Вялікалітва́''', больш поўная '''Вялі́кае Кня́ства Літо́ўскае, Ру́скае й Жамо́йцкае'''<ref name="Kraucevic-2013-7">{{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)|к}} С. 7.</ref>{{Заўвага|{{мова-be-old|Великое Князство Литовъское, Руское, Жомоитъское|скарочана}}; {{мова-la|Magnus Ducatus Lithuaniae|скарочана}}, {{мова-pl|Wielkie Księstwo Litewskie|скарочана}}; іншыя назвы: '''Вялі́кая Лі́тва''', '''Вялікалі́тва'''}}) — [[Фэадалізм|фэўдальная]] эўрапейская дзяржава, якая займала тэрыторыю сучасных [[Беларусь|Беларусі]] і [[Летува|Летувы]], а таксама [[Украіна|Ўкраіны]] ([[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўшчына]], [[Чарнігаў]]шчына і [[Валынь]], да 1569 году), [[Расея|Расеі]] ([[Смаленскае ваяводзтва|Смаленшчына]] і [[Севершчына]], да сярэдзіны XVII стагодзьдзя) і [[Польшча|Польшчы]] ([[Падляшша]], да 1569 году). Першая сталіца — [[Наваградак]], з 1323 году — [[Вільня]].

[[Утварэньне Вялікага Княства Літоўскага|Узьнікла]] ў сярэдзіне XIII ст. на [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх землях]] верхняга і сярэдняга [[Панямоньне|Панямоньня]] ([[Літва старажытная]]) і вярхоўя ракі [[Вяльля|Вяльлі]]<ref name="ehb387">{{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 387.</ref><ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 7.</ref>. У 1569 годзе ўтварыла [[Канфэдэрацыя|канфэдэрацыю]] з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] — [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]]. Спыніла сваё існаваньне ў выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|яе трэцяга падзелу]] ў 1795 годзе<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вялікае Княства Літоўскае: Гістарычны нарыс // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401.</ref>, аднак ня зьнікла зь міжнароднай палітыкі: у XIX ст. неаднойчы ствараліся праекты адраджэньня ВКЛ, а некалькі мадэрных нацыянальных дзяржаваў у [[найноўшы час]] выводзілі зь яго свае пачаткі і абгрунтаваньне тэрытарыяльных прэтэнзіяў<ref name="Kraucevic-2013-7"/>.

Вялікае Княства Літоўскае стала дзяржавай, у якой [[Этнагенэз беларусаў|канчаткова скансалідаваўся]] і заняў галоўнае месца [[беларусы|беларускі народ]]<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 156.</ref>. Выступіла прадаўжальнікам дзяржаўнасьці [[Полацкае княства|Полацкага]] і [[Тураўскае княства|Тураўскага]] княстваў<ref name="Kraucevic-2013-7"/>.

== Назва і тытул ==
{{Асноўны артыкул|Літва}}
Назва Вялікага Княства Літоўскага і тытул гаспадара зьмяняліся з часам у залежнасьці ад дзяржаўных межаў і будовы.

У сярэдзіне XIII — пачатку XIV стагодзьдзях дзяржава называлася толькі [[Літва|Літвой]]. Так, у грамаце вялікага князя [[Міндоўг]]а (1254 год) ён значыцца «каралём Літвы». Па далучэньні да Вялікага Княства Літоўскага Кіеўскай і іншых украінскіх зямель гаспадар называўся «кароль ліцьвінаў і многіх русінаў»<ref name="ehb401">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401.</ref>). Па далучэньні часткі [[Латвія|Латвіі]] вялікі князь [[Гедзімін]] пачаў называцца «кароль [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], валадар і князь [[Зэмгалія|Зэмгаліі]]». Па далучэньні [[Жамойць|Жамойці]] (сучаснай цэнтральнай і заходняй [[Летува|Летувы]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 40.</ref>) у сярэдзіне XV ст. вялікі князь тытулюецца як «''вялікі князь… усяе Літоўскае зямлі і Жамойцкае і многіх Рускіх зямель''». У [[Статут ВКЛ 1529 году|Статуце 1529 году]] значылася «''Права пісаныя даны панству Вялікаму княству Літоўскаму, Рускаму, Жамойцкаму і іныя чэраз найясьнейшага пана Жыґімонта, з Божае міласьці караля польскага, вялікага князя літоўскага, рускага, прускага, жамойцкага, мазавецкага і іных''»<ref>[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401—402.</ref>.

Аднак па складаньні [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] (1569 год) і далучэньні [[Украіна|Ўкраіны]] да Польшчы краіна пачала звацца толькі Вялікім Княствам Літоўскім, хоць сам гаспадар працягваў тытулявацца вялікім князем літоўскім, рускім, прускім, жамойцкім, мазавецкім, а па далучэньні ў 1561 годзе [[Інфлянты|Інфлянтаў]] — і інфлянцкім<ref name="ehb402">[[Язэп Юхо|Юхо Я.]] Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 402.</ref>.

У афіцыйных дакумэнтах для пазначэньня дзяржавы выкарыстоўваліся назвы: «Вялікае Княства Літоўскае», «гаспадарства», «панства», «Рэч Паспалітая»; апошняя ўжывалася як пры пазначэньні толькі Вялікага Княства Літоўскага, так і супольнай з Польшчай канфэдэрацыйнай дзяржавы<ref name="ehb402"/>.

== Герб ==
{{Асноўны артыкул|Пагоня}}
[[Файл:Jagajła, Pahonia. Ягайла, Пагоня (K. Kielisiński, 1841).jpg|значак|зьлева|[[Пагоня]] з надмагільля [[Ягайла|Ягайлы]]]]

Паходжаньне дзяржаўнага гербу Вялікага Княства Літоўскага — [[Пагоня|Пагоні]] — мае [[Сэмантыка|сэмантычную]] повязь з старажытнай ваеннай традыцыяй народнай пагоні — найважнейшай функцыяй арганізацыі жыцьця і побыту [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскіх плямёнаў]], калі кожны чалавек быў у адказе за жыцьцё супляменьніка. У выпадку раптоўнага нападу супраціўніка і захопу ў палон суродзічаў кожны мужчына, які меў права насіць зброю, мусіў пехатою або конна кідацца ў пагоню за ворагам, каб адбіць палон. Ва ўмовах ваеннай дэмакратыі традыцыя народнай пагоні выконвалася безумоўна і захоўвалася стагодзьдзямі і ў эпоху [[Русь|Русі]], і ў часы Вялікага Княства Літоўскага<ref name="ehb-391">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]] Беларускія нацыянальныя сімвалы // {{Літаратура/ЭГБ|1к}} С. 391.</ref>. [[Іпацьеўскі летапіс]] паведамляе пра пагоню жыхароў [[Берасьце|Берасьця]] ў 1280 годзе за польскім вайсковым аддзелам, які паваяваў ваколіцы места. Вялікі князь літоўскі [[Ягайла]] ў сваёй ([[Лацінская мова|лацінскай]]) грамаце ад 20 лютага 1387 году пісаў<ref>Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах (IX—XVIII ст.) / Склад.: В. Шчарбакоў, К. Кернажыцкі, Д. Даўгяла. Т. 1. — Менск: Выдавецтва АН БССР, 1936.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 78—79.</ref>:

[[Файл:Pahonia. Пагоня (1832).jpg|значак|Пагоня як сымбаль [[Белая Русь|Белай Русі]] (у адрозьненьне ад іншых земляў ВКЛ) на эмблеме [[Таварыства Літоўскае і зямель Рускіх|Таварыства Літоўскага і зямель Рускіх]], 1832 г.]]
{{Цытата|…паводле старажытнага звычаю, перасьлед ворага ёсьць абавязкам кожнага мужчыны ў нашым краі; гэткае [[паспалітае рушэньне]] дзеля выгнаньня ворага з нашае Літоўскае зямлі па-народнаму завецца „пагоня“''.
{{арыгінал|la|...Quotiescunque etiam hostes et adversarios nostros et ipsius terrae nostrae Lithuanicae fugitivos insequi opportuerit, ad insequutionem huiusmodi, quod роgоniа vulgo dicitur, nоn solum armigeri, verum etiam omnis masculus, cuiuscunque status aut conditionis extiterit, dummodo аrmа bellicosa gestare poterit, proficisci teneatur.}}||З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20 лютага 1387 г.}}
[[Файл:Pahonia, Žyvie Biełaruś. Пагоня, Жыве Беларусь (1918).jpg|міні|Гербы [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|беларускіх ваяводзтваў]] і дзяржаўны герб [[Беларуская Народная Рэспубліка|БНР]], 1918 г.]]

Паводле [[Летапісы Вялікага Княства Літоўскага|летапісаў Вялікага Княства Літоўскага]], Пагоню ў якасьці гербу гаспадарства ўвёў князь [[Нарымонт]], брат вялікага князя [[Трайдзень|Трайдзеня]] (1270—1282):
{{Цытата|Той Нарымунт меў герб, або кляйнот, рыцарства сваяго таковы, і тым пячатаваўся, Вялікаму княству Літоўскаму заставіў яго, а то такі: у гербе муж збройны, на каню белам, у полю чырвонам, меч голы, яка бы каго гонячы дзяржаў над галавою, і ёсьць адтоля названы «'''пагоня'''».|[[Хроніка літоўская і жамойцкая]]{{Заўвага|Хроника Литовская и Жемайтская // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}{{Заўвага|Хроника Быховца // [[ПСРЛ]]. Т. 32 — М.: Наука, 1973.}}}}

Выява гербу Пагоні ёсьць на пячаці полацкага князя Глеба-Нарымонта 1338 году і на пячаці (з кірылічным надпісам) вялікага князя літоўскага [[Альгерд]]а 1366 году<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 120.</ref>.

Назва ''Пагоня'' набыла шырокую вядомасьць у канцы XV — пачатку XVI стагодзьдзя, відаць, у выніку асэнсаваньня гербавай выявы як сымбалю абаронцы Айчыны<ref>Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 4—5.</ref>. Кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] у 1562 годзе загадаў біць на [[Віленская мынца|Віленскай мынцы]] манэты-траякі: «''А на сем з аднае стараны два першыя словы, каторымі ся пачынаець пісаці імя наша гаспадарскае, а з другое стараны … герб Пагоня''». Дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага пад назвай Пагоня ({{мова-be-old|Погоня|скарочана}}) сьцьвярджаецца ў [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|статутах Вялікага Княства Літоўскага]] [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|1566]]<ref name="salanda-2019-5">Шаланда А. Кароткі нарыс гісторыі беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай сімволікі // Герольд Litherland. № 21, 2019. С. 5.</ref> і [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|1588]]<ref>{{Літаратура/ГСБМ|25к}} С. 131.</ref> гадоў. А ў [[Лацінская мова|лацінскім]] перакладзе Статуту 1566 году адмыслова падкрэсьліваецца, што дзяржаўны герб Вялікага Княства Літоўскага завецца Пагоняй у народнай мове ({{мова-la|vulgo Pogonia vocatur|скарочана}})<ref>Archiwum komisji prawniczej. T. 7. — Kraków, 1900. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=mNMMAAAAYAAJ&q=%22vulgo+Pogonia+vocatur%22#v=snippet&q=%22vulgo%20Pogonia%20vocatur%22&f=false S. 80].</ref>.

Афіцыйная беларуская гербавая назва ''Пагоня'' не пакідае ніякіх сумневаў у [[беларусы|беларускай этнічнай прыналежнасьці]] грамадзтва, дзе зьявіўся і выкарыстоўваўся герб Вялікага Княства Літоўскага<ref name="salanda-2019-5"/>. Тым часам [[Летувіская мова|летувіскае]] слова «''výtis''» («''віціс''»), якое выкарыстоўваецца дзеля азначэньня [[Герб Летувы|сучаснага летувіскага варыянту Пагоні]], прыдумаў ў сярэдзіне XIX ст. [[Сыманас Даўкантас]]<ref name="Kraucevic-1993">[[Алесь Краўцэвіч|Краўцэвіч А.]] Як здарылася, што Жамойць пачала называцца Літвою? // {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі|к}} С. 54.</ref><ref name="Arlou-2012-349">{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 349.</ref>. Сьпярша ім называлі толькі вершніка-рыцара, а дзеля азначэньня гербу цалкам слова «''Vytís''» (ужо зь вялікай літары і з націскам на другім складзе) упершыню выкарысталі толькі ў 1884 годзе (раней Пагоню па-летувіску звычайна звалі «''Vaikymas''» — 'Перасьледаваньне'). Да канца XIX ст. слова «''Vytis''» стала агульнапрынятым у Летуве дзеля азначэньня Пагоні. Аднак яшчэ доўгі час ішлі спрэчкі пра тое, на якім складзе трэба рабіць націск — на першым ці на другім. Толькі ў 1930-я гады з гэтым канчаткова вызначыліся — спыніліся на «''Výtis''»<ref>{{кніга|аўтар=Rimša E.|частка=Heraldika |загаловак=Iš praeities į dabartį|месца=Vilnius|выдавецтва=Versus aureus|год=2004|pages=61—63}}</ref>.

{|
|-
|
<gallery caption="Гербы [[Вялікае Княства Літоўскае#Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел|адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак (ваяводзтваў) Вялікага Княства Літоўскага]], 1720-я гады" class="center"">
Amścisłaŭ, Pahonia. Амсьціслаў, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]
Bieraście, Pahonia. Берасьце, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]
Vilnia, Pahonia. Вільня, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]]
Viciebsk, Pahonia. Віцебск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]
Miensk, Pahonia. Менск, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]
</gallery>
<gallery class="center"">
Padlašša, Pahonia. Падляшша, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]
Połacak, Pahonia. Полацак, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]
Troki, Pahonia. Трокі, Пагоня (1720) (2).jpg|[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]
Žemaitija. Жамойць (1720).jpg|[[Жамойцкае староства|Жамойцкае (староства)]]
Inflanty. Інфлянты (1720) (2).jpg|[[Інфлянцкае ваяводзтва|Інфлянцкае]]
</gallery>
|}

== Гісторыя ==

=== Утварэньне ===
[[Файл:Litva (Yermalovich) be.svg|міні|Межы [[Літва старажытная|старажытнай Літвы]] паводле [[Мікола Ермаловіч|М. Ермаловіча]]]]
{{Асноўны артыкул|Утварэньне Вялікага Княства Літоўскага}}

Вытокі [[беларусы|беларускай]] дзяржаўнасьці адносяцца ад узьнікненьня [[Полацкае княства|Полацкага]] і [[Тураўскае княства|Тураўскага]], а пазьней [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскага]], [[Наваградзкае княства|Наваградзкага]], [[Смаленскае княства|Смаленскага]] і іншых княстваў, а створаная ў гэты час матэрыяльная і духоўная культура стала падмуркам дзяржаваўтваральных працэсаў ў XIII—XIV стагодзьдзях<ref name="ehb387"/>. Падобныя працэсы былі праявай і арганічнай часткай мірнага [[балты|балта]]-[[славяне|славянскага]] ўзаемадзеяньня ў біэтнічным рэгіёне верхняга Панямоньня<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 2.</ref>.

Пераход балта-славянскага сымбіёзу на новую ступень эвалюцыі адбыўся з прычыны разбурэньня палітычнай сыстэмы Ўсходняй Эўропы (агрэсія [[Інфлянцкі ордэн|Інфлянцкага]] і [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] ордэнаў, [[мангола-татарская навала]])<ref name="kraucevic175">{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 175.</ref>. Утварэньне Вялікага Княства Літоўскага дало магчымасьць насельніцтву краю абараніць сваю незалежнасьць і стварыць умовы для далейшага сацыяльнага, палітычнага, эканамічнага і культурнага разьвіцьця.

Вялікае Княства Літоўскае з цэнтрам у [[Наваградак|Наваградку]] паўстала каля 1240-х гадоў, калі на запросіны мясцовых баяраў тут пачаў княжыць [[Міндоўг]]. Абарону краю ачоліў наймацнейшы, правераны ў баёх і выправах ваенны правадыр, этнічнае паходжаньне якога ня мела істотнага значэньня, асабліва ў рэгіёне, дзе два этнасы вякамі жылі ўперамешку<ref name="kraucevic175"/>. Да прыходу Міндоўга цэнтар Гарадзенскага княства перасунуўся ў Наваградак, дзе валадарыў князь Ізяслаў, які, хутчэй за ўсё, мірна перадаў уладу й некаторы час браў удзел у выправах Міндоўга на польскія землі.

Працэс фармаваньня новай дзяржавы быў даволі працяглым і адбываўся шляхам дынастычных шлюбаў, пагадненьняў (у рэдкіх выпадках захопу) паміж асобнымі княствамі пры захаваньні палёгак, прывілеяў і пэўнага самакіраваньня (паводле прынцыпу «''старыны ня рушыць, навіны ня ўводзіць''»). Упершыню гэты мэханізм быў выкарыстаны ў дачыненьні Полацку ў 1307 годзе па ўваходжаньні Полацкага княства ў склад ВКЛ, хоць да ўваходжаньня княства ў ім і раней кіравалі літоўскія князі ([[Таўцівіл]]). У дачыненьні да Панямоньня прынцып падобнай аўтаноміі невядомы.

Неўзабаве да Вялікага Княства Літоўскага добраахвотна<ref name="ehb387"/> далучылася рэшта ўдзельных княстваў на тэрыторыі сучаснай Беларусі: [[Полацкае княства|Полацак]] — у 1307 годзе; [[Віцебскае княства|Віцебск]] — у 1320 годзе; [[Берасьцейскае княства|Берасьце]], [[Менскае княства|Менск]], [[Тураўскае княства|Тураў і Пінск]] — у 1320—1330-я<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|к}} С. 8.</ref> гады; [[Амсьціслаўскае княства|Амсьціслаў]] — у 1358 годзе. Найбольш пасьпяхова працэсы аб’яднаньня беларускіх зямель праходзілі ў часе княжаньня [[Гедзімін]]а (1316—1341). Важным ягоным дасягненьнем было стварэньне незалежнай ад [[Маскоўскі патрыярхат|Масквы]] [[Літоўская мітраполія|Літоўскай праваслаўнай мітраполіі]] з цэнтрам у Наваградку. Адначасна Гедзімін паклаў падмурак [[Русь|рускаму]] вэктару палітыкі Вялікага Княства Літоўскага, які разьвіваўся ў наступныя дзесяцігодзьдзі.

=== Пашырэньне ===
[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (G. Mercator, 1628).jpg|значак|Мапа Вялікага Княства Літоўскага, 1628 г.]]

Значныя тэрытарыяльныя набыткі Вялікае Княства Літоўскае атрымала ў часе княжаньня [[Альгерд]]а (1345—1377). За ім у склад дзяржавы ўвайшлі [[Севершчына|Чарнігаўска-Северская]], [[Падольле|Падольская]], [[Валынь|Валынская]] і [[Кіеўскае княства|Кіеўская]] землі, [[Смаленскае княства]], а таксама [[Жамойць]]<ref name="ehb389">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вялікае Княства Літоўскае: Гістарычны нарыс // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 389.</ref>. У выніку, землі сучаснай Беларусі занялі цэнтральнае месца, што забясьпечыла рост іхнай эканомікі, разьвіцьцё культуры, умацаваньне [[беларуская мова|беларускай]] (гістарычнай [[старабеларуская мова|рускай]] або [[літоўская мова|літоўскай]]) мовы як афіцыйнай<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Альгерд // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 223.</ref><ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] Альгерд // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 105.</ref>.

[[Файл:Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Вялікае Княства Літоўскае (T. Lotter, 1770).jpg|міні|Мапа Вялікага Княства Літоўскага, па 1757 г.]]

На працягу XIV ст. не спынялася змаганьне супраць [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]], аднак яно мела зьменлівы посьпех. Тым часам у выніку разгрому татараў у [[Бітва на Сініх Водах|бітве на Сініх Водах]] (1362) на доўгі час атрымалася адвесьці пагрозу іхных набегаў ад паўднёвай часткі дзяржавы. Каб ня даць [[Маскоўская дзяржава|Маскве]] перашкодзіць аб’яднаньню зямель сучаснай Беларусі, вялікі князь Альгерд [[Паходы Альгерда на Маскву|учыніў на яе тры выправы]] — у 1368, 1370 і 1372 гадох.

Па сьмерці Альгерда абвастрыўся канфлікт паміж [[Кейстут]]ам, ягоным сынам [[Вітаўт]]ам і новым вялікім князем [[Ягайла]]м. Гэта значна аслабіла дзяржаву, чым скарысталіся [[крыжакі]], якім у 1382 годзе Ягайла мусіў саступіць землі [[Жамойць|Жамойці]]. 3 мэтай процідзеяньня зьнешняй небясьпецы, што таксама пагражала суседняму [[Каралеўства Польскае (1385—1569)|Каралеўству Польскаму]], і ўмацаваньня сваёй улады вялікі князь склаў пэрсанальны хаўрус з Польшчай — [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] (1385). Па атрымальні польскага стальца ён мусіў далучыць да Каралеўства Польскага Вялікае Княства Літоўскае. Аднак супраць падпарадкаваньня Польшчы выступіў Вітаўт, які ачоліў унутрыдзяржаўнае змаганьне. Міжусобная вайна паміж Вітаўтам і Ягайлам скончылася [[Востраўскае пагадненьне|Востраўскім пагадненьнем]] ([[5 жніўня|5.08]].1392 г.), паводле якога Вялікаму Княству Літоўскаму гарантавалася самастойнасьць у палітычным зьвязе з Польшчай (незалежны ўрад, скарб, войска), а вялікім князем абвяшчаўся Вітаўт. Пагадненьне таксама забараняла палякам набываць ці атрымліваць у спадчыну землі ў Вялікім Княстве. Аднак Вітаўт прагнуў поўнай незалежнасьці, з гэтай мэтай ён намагаўса атрымаць каралеўскі тытул і карону.

Дзеля ўмацаваньня сваёй улады Вітаўт ліквідаваў некалькі ўдзельных княстваў (у [[Полацак|Полацку]], [[Віцебск]]у, [[Ноўгарад-Северскі|Ноўгарадзе-Северскім]], [[Кіеў|Кіеве]], на Валыні і ў Падольлі). У дачыненьнях з Тэўтонскім ордэнам ён, як і папярэднікі, мусіў выкарыстоўваць [[Жамойць]] у якасьці разьменнай манэты (вядома, што Вітаўт чатырохразова — у 1384, 1390, 1398 і 1404 гадох перадаваў яе крыжакам). Толькі па [[Бітва пад Грунвальдам|Бітве пад Грунвальдам]] (1410), да якой большая частка цяперашняй [[Летува|Летувы]] знаходзілася пад акупацыяй крыжакоў, адбылося канчатковае далучэньне гэтых зямель да Вялікага Княства<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] [http://www.svaboda.org/content/article/1776930.html Улады не заўважаюць перамогі пад Грунвальдам] // «[[Радыё Свабода]]», 14 ліпеня 2009.</ref>.

Да 1430 году Вялікае Княства Літоўскае дасягнула сваёй максымальнай магутнасьці і тэрытарыяльных межаў «ад мора да мора»<ref name="ehb390">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]] Вялікае Княства Літоўскае: Гістарычны нарыс // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 390.</ref>: найбольш усходнім пунктам дзяржавы стала [[Тула]]<ref>[[Генадзь Шабанін|Шабанін Г.]], [[Аляксандар Шэкаў|Шэкаў А.]] Тула // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 401.</ref>, на ўзьбярэжжы [[Чорнае мора|Чорнага мора]] паўстаў шэраг умацаваных замкаў — [[Дашаў]], [[Кацюбееў]], [[Чорны Горад]] і інш.

{{Вялікалітоўскае Прычарнамор’е}}

Па сьмерці Вітаўта паміж ягоным братам [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтам]] і новым вялікім князем [[Сьвідрыгайла]]м распачалося зацятае змаганьне за ўладу. У 1432 годзе выбухнула [[грамадзянская вайна ў ВКЛ 1432—1439 гадоў|грамадзянская вайна]], якая працягвалася да 1439 году і скончылася перамогай Жыгімонта. Гэтая вайна ахапіла толькі вярхі фэўдалаў, мела дынастычны характар і была змаганьнем за палітычную ўладу<ref name="hb90">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 90.</ref>.

З 2-й паловы XV ст. узмацнілася пагроза з боку [[Крымскае ханства|Крымскага ханства]], несупынныя набегі якога значна пасунулі на поўнач межы дзяржавы. У 1506 годзе войска Вялікага Княства Літоўскага разьбіла татараў пад [[Клецак|Клецкам]], па чым буйныя татарскія набегі на Беларусь не паўтараліся<ref name="hb91">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 91.</ref>.

У канцы XV ст. абвастрыліся дачыненьні з [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавай]], што прывяло да несупынных ваенных канфліктаў (у 1492—1494, 1500—1503, 1507—1508, 1512—1522, 1534—1537 гадох). З аднаго і з другога боку былі перамогі і паразы. Масква таксама інсьпіравала ўнутраныя канфлікты ў дзяржаве<ref name="hb153">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 153.</ref>.

Уся захопніцкая палітыка Маскоўскай дзяржавы ажыцьцяўлялася пад эгідай абароны праваслаўя<ref name="hb153"/>.

=== Люблінская унія ===
{{Асноўны артыкул|Люблінская унія}}
У выніку Крэўскай уніі Вялікае Княства Літоўскае і Польшча аб’ядналіся на аснове дынастычна-пэрсанальнай уніі пры захаваньні імі пэўнай самастойнасьці ўва ўнутранай і вонкавай палітыцы. Неаднаразовае аднаўленьне і пераўкладаньне гэтага зьвязу (у 1401, 1413, 1446, 1501) сьведчыла з аднаго боку пра яго нетрываласьць, а зь іншага — пра наяўнасьць чыньнікаў, што падштурхоўвалі абедзьве дзяржавы да збліжэньня. У [[XV стагодзьдзе|XV]]—[[XVI стагодзьдзе|XVI]] стагодзьдзях вызначылася наступная тэндэнцыя: чым больш абвастраліся дачыненьні Вялікага Княства з Масквой, тым больш яно схілялася да аб’яднаньня з Польшчай.

Кульмінацыя маскоўска-літоўскага процістаяньня наступіла ў 1558 годзе, калі маскоўскі гаспадар [[Іван Жахлівы]] распачаў [[Інфлянцкая вайна|вайну]] з [[Інфлянцкі ордэн|Інфлянцкім ордэнам]] і захапіў шэраг важных фартэцыяў, што стварыла пагрозу беларускаму Падзьвіньню. З гэтай прычыны вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] прыняў [[Інфлянты]] пад свой пратэктарат, у выніку чаго землі ордэна перайшлі ў супольнае валоданьне Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага<ref name="hb153"/>. Аднак папярэднія войны выцягнулі ўсе сродкі зь дзяржаўнага скарбу: вялікалітоўскае войска пацярпела шэраг няўдачаў, і неўзабаве Масква захапіла ўсю паўночна-ўсходнюю частку Беларусі, адкрыўшы сабе шлях на [[Вільня|Вільню]]. Пад пагрозай апынулася само існаваньне дзяржавы, што прымусіла кіроўныя колы Вялікага Княства шукаць хаўрус з Польшчаю ўзамен на вайсковую дапамогу.

10 студзеня 1569 году распачаўся Люблінскі сойм, які працягваўся амаль 6 месяцаў. Польская шляхта настойвала на прыняцьці артыкулаў, што ставілі Вялікае Княства Літоўскае ў залежнае становішча ад Польшчы. Калі паслы Вялікага Княства ўбачылі пагрозу прымусовага складаньня уніі на непрымальных для іх умовах, то 1 сакавіка 1569 году пакінулі сойм. Аднак польскія фэўдалы скарысталі цяжкае вайскова-палітычнае становішча суседа і дабіліся ад Жыгімонта Аўгуста выданьня незаконных<ref name="hb92">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 92.</ref> загадаў пра далучэньне да Польшчы [[Брацлаўскае ваяводзтва|Брацлаўскага]], [[Валынскае ваяводзтва|Валынскага]], [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскага]] і [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскага]] ваяводзтваў. У такім умовах прадстаўнікі Вялікага Княства мусілі вярнуцца за стол перамоваў.

1 ліпеня 1569 году зьявіўся акт Люблінскай уніі, паводле якога стваралася новая дзяржава — [[Рэч Паспалітая Абодвух Народаў]].

=== Па Люблінскай уніі ===
[[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага (1588).jpg|міні|[[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|III Статут Вялікага Княства Літоўскага]], 1588 г.]]
{{Асноўны артыкул|Рэч Паспалітая}}
[[Рэч Паспалітая]] была [[канфэдэрацыя]]й суседніх дзяржаваў, у складзе якой Вялікае Княства Літоўскае існавала да канца XVIII ст. — часу падзелу Рэчы Паспалітай [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]], [[Аўстрыя]]й і [[Прусія]]й<ref name="hb156">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 156.</ref>. Абедзьве дзяржавы-ўдзельніцы канфэдэрацыі захоўвалі асобныя адміністрацыйны апарат, заканадаўства і судовыя органы, фінансы, мытную сыстэмы, узброеныя сілы, тытул, герб і дзяржаўную пячатку.

=== Змаганьне за самастойнасьць ===
Нягледзячы на ўмовы уніі, у 1570—1580-х гады ў Вялікім Княстве Літоўскім рэгулярна праводзіліся агульнадзяржаўныя соймы, а з 1582 году пачаў дзеяць [[Галоўны Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Галоўны Трыбунал]]<ref name="hb156"/>.

Аднак найбольшай праявай змаганьня за дзяржаўную самастойнасьць Вялікага Княства Літоўскага было прыняцьце [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статуту 1588 году]], які фактычна скасоўваў шэраг артыкулаў Люблінскай уніі. Згодна з гэтым заканадаўчым актам, які дзеяў на тэрыторыі Беларусі да 1840 году, Вялікае Княства Літоўскае было самастойнай дзяржавай з уласнай тэрыторыяй, апаратам, войскам, фінансамі. Больш таго, 1-ы артыкул IV разьдзелу Статуту зацьвярджаў, у адрозьненьне ад Польшчы, дзе мовай праўных дакумэнтаў была [[лаціна]], дзяржаўнасьць [[беларуская мова|беларускай мовы]]<ref name="hb156"/>.

Пазьней пры спрыяльных абставінах ўплывовыя колы Вялікага Княства Літоўскага неаднойчы спрабавалі аднавіць поўную незалежнасьць: у 1650-я гады — [[Радзівілы]], у канцы XVII ст. — [[Сапегі]]. У выніку чаго ўрад Рэчы Паспалітай мусіў пайсьці на пэўныя саступкі: з 1673 году кожны трэці сойм Рэчы Паспалітай мусіў праводзіцца на тэрыторыі Вялікага Княства ў беларускім месьце [[Горадня|Горадні]] пад старшынствам аднаго зь мясцовых дэпутатаў.

=== Крыза ===
У XVII—XVIII стагодзьдзях у сацыяльна-эканамічным разьвіцьці Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага ў прыватнасьці пазначыліся перадкрызавыя тэндэнцыі: брак нацыянальнага адзінства, сацыяльныя, этнічныя, рэлігійныя супярэчнасьці, фэўдальныя міжусобіцы прывялі да эканамічнага заняпаду. Шматлікія войны вялі да разбурэньня местаў, мястэчак і вёсак, фізычнага зьнішчэньня насельніцтва.

== Дзяржаўны і палітычны лад ==
[[Файл:Statut Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Статут Вялікага Княства Літоўскага (1595).jpg|значак|[[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 году|Статут Вялікага Княства Літоўскага]] ([[Гадуцішкі]], 1595 г.), напісаны на [[Афіцыйная мова|дзяржаўнай]] [[Старабеларуская мова|беларускай мове]] [[лацінка]]й]]

Цэнтральную частку дзяржавы ў палітычным эначэньні гэтага паняцьця складала [[Літва|«Літва»]], якая ўлучала [[Ашмяны|Ашмянскую]], [[Берасьце]]йскую, [[Браслаў]]скую, [[Ваўкавыск]]ую, [[Вільня|Віленскую]], [[Вількамір]]скую, [[Горадня|Гарадзенскую]], [[Капыль]]скую, [[Клецак|Клецкую]], [[Кобрынь|Кобрынскую]], [[Ліда|Лідзкую]], [[Менск]]ую, [[Наваградак|Наваградзкую]], [[Нясьвіж|Нясьвіскую]], [[Пінск]]ую, [[Рэчыца|Рэчыцкую]], [[Слонім]]скую, [[Слуцак|Слуцкую]], [[Трокі|Троцкую]] і [[Тураў]]скую землі<ref name="ehb401"/>.

Дамінаваньне ў дзяржаве мелі фэўдалы цэнтральных (беларускіх) зямель, бо Вялікае Княства ўтварылася на беларускай тэрытарыяльнай, этнаграфічнай і культурнай аснове, а [[беларуская мова]] была дзяржаўнай<ref name="ehb401"/>. Тут канцэнтравалася большасьць велікакняскіх і дзяржаўных маёнткаў, а таксама асноўныя маёнткі буйных фэўдалаў. Адсюль набіралася асноўная частка арміі, зьбіраліся асноўныя даходы ў дзяржаўны скарб. Буйныя фэўдалы зь беларускіх этнаграфічных зямель [[Алелькавічы]], [[Друцкія (Гедзімінавічы)|Друцкія]], [[Глябовічы]], [[Гальшанскія]], [[Кішкі]], [[Радзівілы]], [[Сапегі]] і іншыя займалі кіроўныя пазыцыі ў дзяржаўным апараце<ref name="ehb401"/>.

Вялікае Княства Літоўскае ачольваў [[вялікі князь]] (гаспадар), які быў носьбітам вярхоўнай улады. Ягоны [[Гаспадарскі суд Вялікага Княства Літоўскага|Гаспадарскі суд]] быў найвышэйшай інстанцыяй. Да XV стагодзьдзя ўрадавую дзейнасьць ажыцьцяўляў толькі сам вялікі князь, які выконваў усе функцыі кіраваньня дзяржавай. З прычыны патрэбы арганізацыі дваровай гаспадаркі і разьвязаньня праблем ўнутранай і замежнай палітыкі зьявіліся сталыя службовыя асобы — спачатку маршалак, падкаморы, падчашы, чашнік, крайчы, стольнік, мечнік, кухмістр ды іншыя, у сярэдзіне XV стагодзьдзя — пасады агульнадзяржаўнай адміністрацыі (падскарбі земскі, канцлер ды гетман найвышэйшы)<ref>{{кніга|частка=Сістэма ўлады ў Вялікім Княстве Літоўскім|загаловак=Матэрыялы па гісторыі Беларусі|аўтар=[[Генадзь Сагановіч|Сагановіч Г.]]|Месца={{Менск (Мінск)}}|год=1997|наклад=500}}</ref>.

Заканадаўчую функцыю вялікага князя абмяжоўваў сойм — зьезд дэлегатаў ад рэгіянальных збораў фэўдалаў (сходаў) — і вялікакняская Рада (з XVI ст. яе звалі [[Паны-Рада]]).

{{Вялікія князі літоўскія}}

== Сталіца ==
{{Асноўны артыкул|Наваградак|Вільня}}
[[Файл:Mindoŭh. Міндоўг (1824).jpg|значак|Каранацыя [[Міндоўг]]а]]

Першая сталіца Вялікага Княства Літоўскага — [[Наваградак]]<ref name="Hajba-2005-357">[[Мікалай Гайба|Гайба М.]] Новагародак // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 357.</ref><ref>{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 85—86.</ref><ref>{{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 164.</ref>. У 1253 годзе у Наваградку ад імя [[Папа Рымскі|Папы Рымскага]] [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Міндоўг]] каранаваўся на караля Літвы<ref name="Hajba-2005-357"/>. Вялікі князь [[Гедзімін]] перанёс сталіцу Вялікага Княства Літоўскага з Наваградку ў Вільню: як сталічнае места з замкам і вялікакняскім палацам Вільня ўпамінаецца ў мірнай умове Вялікага Княства Літоўскага з Інфлянцкім ордэнам і местам Рыгай (1323 год)<ref name="ehb293">[[Міхась Ткачоў|Ткачоў М.]], Таляронак С., [[Арсень Ліс|Ліс А.]], Сакалова М., Шаўцоў Ю. Вільня // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 293.</ref>. Перанос сталіцы ў адзін з [[замак|гарадоў]] [[Полацкае княства|Полацкай зямлі]] падкрэсьліваеў набыцьцё Полацкам асаблівай вагі ў Вялікім Княства Літоўскім<ref>{{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)|к}} С. 44.</ref>.

[[Файл:Vilnia, Vostraja Brama. Вільня, Вострая Брама (J. Bułhak, 1912) (2).jpg|значак|[[Вострая брама]] з гербам [[Пагоня]]й у [[Вільня|Вільні]]. Здымак [[Ян Булгак|Яна Булгака]], 1912 г.]]

У старажытных пісьмовых крыніцах Вільня упамінаецца пад беларускай назвай ''Вільня'' (''Vilnia'' або ''Vilna'', напрыклад, у лістах вялікага князя Гедзіміна 1323 году «''in civitate nostra regia '''Vilnia'''''»<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 79.</ref>). У старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формы ''Вильня'' / ''у Вильни'' і ''Вильна'' / ''у Вильне'' (што параўнальна з ''Горадна'' — ''[[Горадня]]'' і ''[[Коўна]]'' — ''Коўня''), але паступова запанавала форма ''Вильня''<ref name="viacorka"/>.

[[Файл:Vilnia, Zamkavaja. Вільня, Замкавая (P. Rossi, 1796).jpg|значак|Галоўная вуліца Вільні — паводле гістарычных крыніцаў, «[[Замкавая вуліца (Вільня)|Замкавая]]» або «[[Вялікая вуліца (Вільня)|Вялікая Замкавая]]»]]

Захавалася апісаньне Вільні яшчэ з пачатку XV стагодзьдзя, зьмешчанае ў рэляцыі [[Бургундыя|бургундзкага]] падарожніка з [[Фляндрыя|Фляндрыі]] [[Жыльбэр дэ Лянуа|Жыльбэра дэ Лянуа]], які наведаў сталіцу Вялікага Княства Літоўскага ў 1413 годзе{{Заўвага|Тэкст падаецца паводле перакладу [[Вацлаў Пануцэвіч|Вацлава Пануцэвіча]] (LITVA, Lithuanian Research Periodical. Том І. С. 25), арыгінальны тэкст быў апублікаваны яшчэ ў 1840 годзе (Voyages et ambassades de Messire Guillebert de Lannoy: chevalier de la Toison d’or, seigneur de Santes, Willerval, Tronchiennes, Beaumont et Wahégnies. 1399—1450. P. 24)}}:
{{Цытата|Потым я прыехаў '''у сталіцу Літвы, што называецца Вільня''' (Wilne), дзе ёсьць замак, які знаходзіцца даволі высака на пясковай гары, абведзены каменьнямі, зямлёй і мурам; унутры ён збудаваны зь дзерава. Муры названага замку, зыходзячы па абодвых бакох гары, абымаюць многа дамоў. У гэтым вось замку й у навакольлі прабывае звычайна названы князь Вітаўт, уладар Літвы, ды мае там свой двор і гасподу. '''Каля названага замку цячэ рака''', якая кружыць свае воды цераз горад унізе; '''яна называецца Вільня''' (Wilne). А горад ня ёсьць абведзены абароннай сьцяной. Ён доўгі ды вельмі вузкі, зьверху ўніз забудованы драўлянымі дамамі. Толькі некаторыя сьвятыні цагляныя. Названы замак на самай гары абкружаны толькі драўляным валам на падабенства муру, аднак вялікім і абаронным…}}

Тым часам форму «''Vilnius''» [[летувіская мова|па-жамойцку]] пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. ([[Мікалоюс Даўкша]] ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапаніміст [[Аляксандрас Ванагас]] мяркуе, што гэта форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвы ''Wilno'' (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Тым часам польскае ''Wilno'' утварылася ад старабеларускага варыянту ''Вільна''<ref name="viacorka">[[Вінцук Вячорка|Вячорка В.]] [https://www.svaboda.org/a/vilnia/30284660.html Вільня ці Вільнюс? Ці карэктна называць горад традыцыйным беларускім імем], [[Радыё Свабода]], 21 лістапада 2019 г.</ref>. А першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьць ''Vilnia'', на што зьвяртае ўвагу Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснай [[латыская мова|латыскай]] назвай — ''Viļņa''<ref name="viacorka"/>.

Насельніцтва [[Віленскі павет (ВКЛ)|Віленшчыны]], як мінімум зь першай паловы ХІХ стагодзьзя, належала да [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|тэрыторыі]] [[Беларусы|беларускага этнасу]], што засьведчыў у свой час беларуска-польскі фальклярыст [[Ян Чачот]] (1796—1847): «''…нават у далёка адлеглых паміж сабою вёсках, яны [песьні] вельмі падобныя, зь невялікімі, часам, адхіленьнямі ў словах. Нёман і Беліца ад Дзьвіны, Бярэзіны і лепельскіх ваколіц няблізкія, а песьні іх усё ж падобныя; гэткія ж песьні й над Вяльлёй у Завялейскім павеце. Хто іх пераносіў? Ня друк і творы, але памяць, сэрца й вусны братэрскіх плямёнаў''»<ref>Piosnki wieaśniacze znad Dźwiny. — Вільня, 1840. [https://books.google.by/books?id=-nFBAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q=Plemion%20braterskich&f=false S. VII.]</ref>. Пра брак нейкай «беларусізацыі» летувісаў Віленшчыны за часамі Расейскай імпэрыі сьведчыць супастаўленьне статыстычных зьвестак пра колькасьць летувісаў (жамойтаў): 17,56% ад усяго насельніцтва [[Віленская губэрня|Віленскай губэрні]] на 1851 год паводле зьвестак расейска-нямецкага навукоўцы {{Артыкул у іншым разьдзеле|Пётар Кёпэн|Пятра Кёпэна|ru|Кёппен, Пётр Иванович}}<ref>Кеппен П. Об этнографической карте Европейской России. — СПб., 1852. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=cWZAAQAAMAAJ&q=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F+%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D1%8B+%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8#v=snippet&q=%D0%92%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D1%8B%20%D0%B6%D0%BC%D1%83%D0%B4%D0%B8&f=false С. 35].</ref><ref>Кеппен П. Девятая Ревизия. Исследование о числе жителей в России в 1851 году. — СПб., 1857. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=erJXAAAAMAAJ&q=%22787%2C609%22+%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F#v=snippet&q=%22787%2C609%22%20%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F&f=false С. 26].</ref> і 17,58% ад усяго насельніцтва губэрні на 1897 год паводле вынікаў усеагульнага перапісу<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=87 Перепись 1897 года. Виленская губерния], Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей</ref>.

{|
|-
|
<gallery class="center">
Belarusians - on Ethnic Map of European Russia by Aleksandr Rittich - 1875 AD.jpg|[[Беларусы]] (арэал у цэнтры) на «Этнаграфічнай мапе Эўрапейскай Расеі» (1875 г.), складзенай [[Аляксандар Рыціх|Аляксандрам Рыціхам]] (фрагмэнт)
Biełarusy. Беларусы (1885).jpg|Фрагмэнт этнаграфічнай мапы Эўропы з атлясу «Géographie Militaire» ([[Парыж]], 1885 г.)
Biełarusy. Беларусы (J. Karski, 1903).jpg|Этнаграфічная мапа беларусаў (паводле моўнага крытэру), складзеная  філёлягам-славістам [[Яўхім Карскі|Яўхімам Карскім]], 1903 г.
Länder und Völkerkarte Europas.jpg|Фрагмэнт мапы «Землі і народы Эўропы» (1918 г.), складзенай нямецкім гісторыкам [[Дзітрых Шэфэр|Дзістрыхам Шэфэрам]] (1845—1929)
Peoples of Eastern Europe by United States Department of State (1943).jpg|Этнаграфічная мапа Ўсходняй Эўропы, складзеная супрацоўнікамі [[Дзяржаўны Дэпартамэнт ЗША|Дзяржаўнага Дэпартамэнту ЗША]] ў 1943 г.
</gallery>
|}

== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
{{асноўны артыкул|Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Вялікага Княства Літоўскага}}
На раньнім этапе свайго існаваньня Вялікае Княства Літоўскае падзялялася на судова-адміністацыйныя акругі (княствы і намесьніцтвы), межы якіх склаліся гістарычна. На тэрыторыі Беларусі было каля 20 княстваў і намесьніцтваў, якія зьяўляліся асноўнымі адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі. Яны падзяляліся на больш дробныя воласьці, якія паступова распадаліся ў працэсе пераходу зямель да фэўдалаў.

У XV—XVI стагодзьдзях аформілася 2-узроўневая адміністрацыйна-тэрытарыяльная сыстэма: найвышэйшы ўзровень складалі ваяводзтвы (ад 1413 году — [[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]] і [[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]], 1471 — [[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўскае]], 1504 — [[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]], 1507 — [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградзкае]], 1508 — [[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскае]], 1511 — [[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]], 1513 — [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае]]) і землі (Жамойцкая і Валынская), якія ў сваю чаргу падзяляліся на княствы і намесьніцтвы.

У 1565—1566 гадох згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай аформіўся новы падзел тэрыторыі Вялікага Княства<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]] [http://www.vln.by/node/25 Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел] // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 38—39.</ref>:

{{Image label begin|image=Grand Duchy of Lithuania. Вялікае Княства Літоўскае.svg|width={{{width|350}}}|float={{{float|right}}}}}
{{Метка выявы|x=-220.0|y=-127.0|scale={{{width|-1}}}|text=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Файл:Coat of Arms of Amścisłaŭ Voivodeship.svg|20px]]'''''<font align="left" color="#000000"><small> [[Амсьціслаўскае ваяводзтва|Амсьціслаўскае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-55.0|y=-207.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Coat of Arms of Bieraście Voivodeship.svg|20px]]'''''<font color="#000000"><small> [[Берасьцейскае ваяводзтва|Берасьцейскае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-105.0|y=-87.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:POL województwo mińskie IRP COA.svg|20px]]'''''<font color="#000000"><small> [[Віленскае ваяводзтва|Віленскае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-212.0|y=-80.0|scale={{{width|-1}}}|text=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Файл:Coat of Arms of Viciebsk Voivodeship.svg|20px]]'''''<font color="#000000"><small><br />[[Віцебскае ваяводзтва|Віцебскае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-160.0|y=-127.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:Coat of Arms of Miensk Voivodeship.svg|20px]]'''''<font color="#000000"><small><br />[[Менскае ваяводзтва|Менскае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-115.0|y=-158.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:POL województwo nowogródzkie IRP COA.svg|20px]]'''''<font color="#000000"><small><br />[[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградзкае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-177.0|y=-53.0|scale={{{width|-1}}}|text=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Файл:Coat of Arms of Połacak Voivodeship.svg|20px]]'''''<font color="#000000"><small><br />[[Полацкае ваяводзтва|Полацкае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-280.0|y=-90.0|scale={{{width|-1}}}|text=[[Файл:POL województwo smoleńskie IRP COA.svg|20px]]'''''<font color="#000000"><small><br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Смаленскае ваяводзтва|Смаленскае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-45.0|y=-97.0|scale={{{width|-1}}}|text=&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Файл:POL województwo mińskie IRP COA.svg|20px]]'''''<font color="#000000"><small><br />[[Троцкае ваяводзтва|Троцкае]]</small></font>'''''}}
{{Метка выявы|x=-20.0|y=-40.0|scale={{{width|-1}}}|text='''''<font color="#000000"><small>[[Жамойцкае староства|Жамойцкае]]</small></font>'''''<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Файл:POL województwo żmudzkie IRP COA.svg|20px]]}}
{{Image label end}}<noinclude>

* [[Амсьціслаўскае ваяводзтва]] (без падзелу на паветы)
* [[Берасьцейскае ваяводзтва]] (паветы: [[Берасьцейскі павет|Берасьцейскі]], [[Пінскі павет|Пінскі]])
* [[Брацлаўскае ваяводзтва]] (паветы: [[Віньніцкі павет|Віньніцкі]], [[Брацлаўскі павет|Брацлаўскі]])
* [[Валынскае ваяводзтва]] (паветы: [[Крэменецкі павет|Крэменецкі]], [[Луцкі павет|Луцкі]], [[Уладзімераўскі павет|Уладзімераўскі]])
* [[Віленскае ваяводзтва]] (паветы: [[Ашмянскі павет|Ашмянскі]], [[Браслаўскі павет|Браслаўскі]], [[Віленскі павет|Віленскі]], [[Вількамірскі павет|Вількамірскі]], [[Лідзкі павет|Лідзкі]])
* [[Віцебскае ваяводзтва]] (паветы: [[Аршанскі павет|Аршанскі]], [[Віцебскі павет|Віцебскі]])
* [[Кіеўскае ваяводзтва]] (паветы: [[Жытомірскі павет|Жытомірскі]], [[Кіеўскі павет|Кіеўскі]], [[Мазырскі павет|Мазырскі]], [[Оўруцкі павет|Оўруцкі]], [[Чаркаскі павет|Чаркаскі]], [[Чарнобыльскі павет|Чарнобыльскі]])
* [[Менскае ваяводзтва]] (паветы: [[Менскі павет|Менскі]], [[Рэчыцкі павет|Рэчыцкі]])
* [[Наваградзкае ваяводзтва]] (паветы: [[Ваўкавыскі павет|Ваўкавыскі]], [[Наваградзкі павет|Наваградзкі]], [[Слонімскі павет|Слонімскі]])
* [[Падляскае ваяводзтва (1513—1795)|Падляскае ваяводзтва]] (паветы: [[Бельскі павет (Падляскае ваяводзтва)|Бельскі]], [[Дарагічынскі павет|Дарагічынскі]], [[Мельніцкі павет|Мельніцкі]])
* [[Полацкае ваяводзтва]] (без падзелу на паветы)
* [[Троцкае ваяводзтва]] (паветы: [[Гарадзенскі павет|Гарадзенскі]], [[Ковенскі павет|Ковенскі]], [[Троцкі павет|Троцкі]], [[Упіцкі павет|Упіцкі]])
* [[Жамойцкае староства]] (фактычна мела статус ваяводзтва)

Паводле ўмоваў Люблінскай уніі 1569 году, Брацлаўскае, Валынскае, Кіеўскае (без Мазырскага павету), Падляскае ваяводзтвы далучыліся да Каралеўства Польскага. У 1611 годзе войскі Рэчы Паспалітай вярнулі ў склад Вялікага Княства [[Смаленскае ваяводзтва]] (паветы [[Смаленскі павет|Смаленскі]] і [[Старадубскі павет|Старадубскі]]).

У 1667 годзе, паводле ўмоваў [[Андрусаўскае замірэньне|Андрусаўскага замірэньня]], [[Смаленск]] і [[Старадуб]] перайшлі пад уладу [[Маскоўская дзяржава|Масквы]], з таго часу адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел дзяржавы не зьмяняўся больш за стагодзьдзе (да 1772 году).

{{Ваяводзтвы Вялікага Княства Літоўскага}}

== Насельніцтва ==
{{Падвойная выява|справа|Lićvin. Ліцьвін (1598).jpg|106|Lićvinka. Ліцьвінка (1598).jpg|106|Ліцьвіны (Lituani), 1598 г.}}
{{Асноўны артыкул|Ліцьвіны|Русіны|Жмогусы|Жамойты}}
У дзяржаўных дакумэнтах Вялікага Княства Літоўскага XV—XVI стагодзьдзяў назва [[Ліцьвіны|«Ліцьвіны»]] (або «''Літоўскі народ''») азначае як каталікоў (або жыхарства [[Літва|Літвы]] ў вузкім сэнсе), так і, у шырокім сэнсе, увесь народ уласна Вялікага Княства Літоўскага (без [[Жамойць|Жамойці]]). У дамовах з [[Пскоўская рэспубліка|Псковам]] 1440 і 1480 гадоў вялікі князь [[Казімер Ягелончык|Казімер]] ужываў назву «ліцьвіны» як агульнае азначэньне ўсяго народу Вялікага Княства Літоўскага («''а мне вялікаму князю Казіміру блюсьці Пскавіціна как і сваяго Ліцьвіна; також і Псковічам блюсьці Ліцьвіна, как і Пскавіціна''»)<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I. — СПб., 1846. № 38, 39, 73.</ref><ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 86—87.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 206—207.</ref>. Земскі прывілей Кіеўскай зямлі 1507 году абумоўліваў «''…а Кіяніна, как і Ліцьвіна, ва чці дзяржаці''»<ref>Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. IІ. — СПб., 1848. № 30, С. 34.</ref><ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 78.</ref>. На Віленскім сойме 1565 году разглядалася пытаньне «''садночаньня народу Літоўскага з Рускім''»<ref>Янушкевіч А. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558—1570 гг. — {{Менск (Мінск)}}, 2007. С. 275.</ref> (то бок касаваньня канфэсійных перапонаў паміж ліцьвінамі-каталікамі і русінамі-праваслаўнымі, завершанае Гарадзенскім прывілеем 1568 году), прытым прывілеі 1563—1568 гадоў зьвярталіся да «''[[шляхта|шляхты]] літоўскай''», «''[[Стан (сацыяльная група)|станаў]] літоўскіх''» (то бок да ўсёй шляхты і ўсіх станаў ВКЛ)<ref>Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі. — Менск, 2019. С. 211.</ref>.

[[Файл:Грамата_Жыгімонта_(Сігізмунда)_ад_27_верасня_1432_месцічам_Віленскім.jpg|міні|Грамата [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта I]] (1432 г.) «''Віленскім месьцічам веры рымскае і рускім, што суць рускае веры''» — сьведчаньне канфэсійнасьці назвы «[[Русіны (гістарычны этнонім)|рускія]]», пад якой разумелі ліцьвінаў [[Кіеўская мітраполія|рускай веры]]]]

У 9-м артыкуле трэцяга разьдзелу [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1566 году|Літоўскага Статуту рэдакцыі 1566 году]] зазначаецца, што тытульнымі нацыямі Вялікага Княства Літоўскага ёсьць адно ліцьвіны і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русіны]], у той час як [[жамойты]] адносяцца да ліку «''обчых, чужаземцаў і загранічнікаў''»{{Заўвага|Жамойтаў да ліку «''ўражонцаў''» Вялікага Княства Літоўскага далучылі толькі на Берасьцейскім сойме 1566 году — праз паўтара стагодзьдзя па далучэньні да ВКЛ большай часткі Жамойці}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 88—89.</ref>:
{{Цытата|У том панстве Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях яму прыслухаючых дастойнасьцей духоўных і сьвецкіх гарадоў, двароў і грунтаў, староств у дзяржаньні і пажываньні і вечнасьцей жадных чужаземцам і загранічнікам ані суседам таго панства даваці ня маем; але то ўсё мы і патомкі нашы Вялікія Князі Літоўскія даваці будуць павінны толька '''Літве''' а Русі, родзічам старажытным і ўражонцам Вялікага Княства Літоўскага і іных земль таму Вялікаму Княству належачых. <…> Але на дастаенства і ўсякі ўрад духоўны і сьвецкі ня маець быці абіран, ані ад нас Гаспадара стаўлен, толька здаўна продкаў сваіх ураджэнец Вялікага Княства Літоўскага '''Ліцьвін''' і Русін.}}

[[Файл:Lićvin (Biełarus). Ліцьвін (Беларус) (1730-49).jpg|значак|[[Бортніцтва|Бортнік]] ліцьвін (''Lütwin''{{Заўвага|Відаць, зь [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў Севершчыны]]. Арыгінальны подпіс: {{мова-de|«Eine in der Ukraine befindedt Nation Lütwin genannt, wie solhe abgebildet gehen»|скарочана}}}}). Адна зь першых этнаграфічных выяваў [[беларусы|беларусаў]], 1730—1740-я гг.<ref name="CitiDog-2021">[https://citydog.by/post/fotoshot-bielarus-pryhazhun Возможно, это первое изображение белоруса в истории (но далеко не все в этом уверены). Так или иначе: посмотрите, какой красавчик!], CityDog.by, 13.09.2021 г.</ref>]]

У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] пісаў, што хоць народ Вялікага Княства Літоўскага падзяляецца на «літву» і «русь» (у канфэсійным сэнсе — «''рымскага закону Літве і грэчаскага Русі''»), гэта адзіны народ ВКЛ (заступнікамі якога ёсьць «''шляхта літоўская''», «''станы літоўскія''»)<ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. — Wilno, 1925. S. 20—27.</ref>:
{{Цытата|…што вышэй аб народзе том слаўнам Вялікага Княства, аж двоега закону хрысьціянскага людзей, але '''аднаго і аднакага народу''' апісана і памянёна… <…> …роўна і аднака яка і рымскага і ўсякага хрысьціянскага закону і веры людзех у Вялікам Княстве Літоўскам і ва ўсіх землях ку нему прыслухаючых належыць, гды ж супольне межы сабою і з сабою ў адном панстве Вялікам Княстве Літоўскам і землях яму прыслухаючых і ў граніцах адных мешкаюць і '''адным народам суць'''…}}

У прадмове да Літоўскага Статуту 1588 году [[Падканцлер вялікі літоўскі|падканцлер]] [[Леў Сапега]] адзначаў, што літоўскія правы і Статуты пісаны «''ўласным языком''» тытульнага народу ВКЛ:
{{Цытата|І то ёсьць наша вольнасьць, катораю ся мы межы іншымі народы хрысьціянскімі хвалім, жа пана, іж бы водле волі сваее, а ня водле праў нашых панаваў, над сабою ня маем, а яка славы ўчцівае, так жывата і маетнасьці вольна ўжываем. <...> А есьлі катораму народу ўстыд праў сваіх ня ўмеці, пагатоў '''нам, каторыя ня обчым якім языком, але сваім уласным правы сьпісаныя маем''' і кождага часу, чаго нам патрэба ку адпору ўсякае крыўды, ведаці можам.}}

== Месты ==
У XIII—XIV стагодзьдзях на тэрыторыі сучаснай Беларусі было каля 40 [[места]]ў<ref name="ehb406">[[Залман Капыскі|Капыскі З.]] Вялікае Княства Літоўскае: Гарады // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 406.</ref>. У [[XV стагодзьдзе|XV ст.]] рысы гандлёвых і рамесьніцкіх цэнтраў набылі былыя [[фартэцыя|фартэцыі]], фэўдальныя [[замак|замкі]], некаторыя гаспадарскія двары. 3 канца [[XIV стагодзьдзе|XIV ст.]] мескія паселішчы пачалі здабываць самакіраваньне паводле [[Магдэбурскае права|Магдэбурскага права]].

У XV—XVI стагодзьдзях у Вялікім Княстве Літоўскім узьнікла вялікая колькасьць адметных мескіх паселішчаў — [[мястэчка|мястэчак]]. У крыніцах XVI—XVIII стагодзьдзяў паняцьці «места» і «мястэчка» ўжываліся поруч у дачыненьні да сярэдніх і малых местаў. Існуюць розныя падыходы да іхнага разьмежаваньня.

Згодна з клясыфікацыяй [[Залман Капыскі|Залмана Капыскага]] вялікімі лічыліся месты, якія мелі 10 і больш тыс. жыхароў, сярэднімі — больш за 5 тыс., малымі — 2—5 тыс. жыхароў. У мястэчках было ад некалькіх сотняў да 1,5 тыс. жыхароў<ref name="ehb406"/>.

У сярэдзіне XVII ст. у Вялікім Княстве было 757 местаў і мястэчак, у тым ліку на Беларусі 42 месты і 425 мястэчак<ref name="ehb406"/>.

У 2-й палове XVIII ст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі было 39 местаў і каля 250 мястэчак, дзе жыло каля 250 тыс. чал. (каля 11% насельніцтва), аднак мескае насельніцтва так і ня здолела дасягнуць узроўню XVII ст.<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Горад // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 544.</ref> (да [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|Патопу]]).

<gallery caption="Выгляд местаў Вялікага Княства Літоўскага" widths="150" heights="150" class="center">
Horadnia. Горадня (1575).jpg|[[Горадня]], 1575 г.
Vilnia. Вільня (1576, 1599).jpg|[[Вільня]], 1576 г.
Połacak. Полацак (1579, 1890).jpg|[[Полацак]], 1579 г.
Mahiloŭ. Магілёў (XVIII).jpg|[[Магілёў]], XVIII ст.
</gallery>

== Адукацыя ==
У Вялікім Княстве Літоўскім асьвета мела пераважна канфэсійны характар. У другой палове XVI стагодзьдзя існавалі праваслаўныя школы з пашыранай праграмай заняткаў, дзе вывучаліся царкоўнаславянская граматыка, матэматыка, філязофія, тэалёгія. Значны ўнёсак у разьвіцьце, а часткова і ў сэкулярызацыю школьнай асьветы зрабілі праваслаўныя брацтвы ([[Вільня]], [[Магілёў]], [[Слуцак]], [[Берасьце]], [[Пінск]], [[Полацак]] і інш.). Каталіцкая сыстэма школьнай і калегіюмнай адукацыі таксама адпавядала тагачасным тэалягічным, царкоўна-рэлігійным і грамадзкім патрэбам. Паводле пастановаў віленскіх сынодаў, каталіцкія школы мусілі стварацца ў кожнай парафіі.

У часе [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] адбылося імклівае разьвіцьцё адукацыйнай справы. [[Кальвінізм|Кальвінісцкія]] навучальныя ўстановы адкрыліся ў [[Вільня|Вільні]], [[Віцебск]]у, [[Ворша|Воршы]], [[Горадня|Горадні]], [[Заслаўе|Заслаўі]], [[Менск]]у, [[Наваградак|Наваградку]], [[Полацак|Полацку]] і [[Слуцкая гімназія|Слуцку]] (існавала да 1868 году). Яны вызначаліся высокім узроўнем пэдагагічнага майстэрства<ref name="hb131">{{Літаратура/Гісторыя Беларусі (у кантэксьце сусьветных цывілізацыяў)|к}} С. 131.</ref>. У другой палове XVI стагодзьдзя адкрылася [[арыянства|арыянская]] акадэмія ў [[Іўе|Іўі]].

Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай і перамогі [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] на тэрыторыі Вялікага Княства пачалі пашырацца найвышэйшыя гуманітарныя школы эўрапейскага ўзроўню<ref>[[Аркадзь Цеплякоў|Цеплякоў А.]] [https://web.archive.org/web/20100810192236/http://arche.bymedia.net/2006-4/cieplakou406.htm Дэміталягізацыя езуітаў у Беларусі] // [[ARCHE]]. №4(44), 2006.</ref> — [[калегіюм]]ы, якія існавалі ў [[Берасьце|Берасьці]], [[Горадня|Горадні]], [[Нясьвіж]]ы, [[Полацак|Полацку]], [[Ворша|Воршы]] і інш. Большасьць зь іх знаходзілася пад апекай езуіцкіх, піярскіх ды іншых каталіцкіх ордэнаў.

Першы езуіцкі калегіюм узьнік у [[Вільня|Вільні]] (1570 год), у 1579 годзе ён атрымаў статус [[Віленскі ўнівэрсытэт|акадэміі (унівэрсытэту)]].

У 1773—1792 гадох на тэрыторыі Рэчы Паспалітай (і Вялікага Княства) дзеяла [[Адукацыйная камісія]] — сьвецкая ўстанова па арганізацыі і кіраваньні сыстэмай школьная асьветы, фактычна першая ў Эўропе афіцыйная структура з функцыямі цэнтральнай школьнай улады<ref>{{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 208.</ref>.

<gallery caption="Навучальныя ўстановы Вялікага Княства Літоўскага" widths="150" heights="150" class="center">
<center><gallery perrow="5" caption="">
Vilnia, Universyteckaja, Vialiki Dvor. Вільня, Унівэрсытэцкая, Вялікі Двор (P. Benoist, 1850).jpg|Вялікі двор [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]]
Połacak, Rynak, Jezuicki. Полацак, Рынак, Езуіцкі (D. Strukov, 1864-67).jpg|[[Полацкая езуіцкая акадэмія|Полацкі езуіцкі калегіюм]] (з 1812 — акадэмія)
Miensk, Katedra. Менск, Катэдра (1840).jpg|[[Менскі езуіцкі калегіюм]]
Viciebsk, Jezuicki. Віцебск, Езуіцкі (1865).jpg|[[Касьцёл Сьвятога Язэпа і кляштар езуітаў (Віцебск)|Віцебскі езуіцкі калегіюм]]
</gallery>

== Гаспадарка ==
Працэсы сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця Вялікага Княства Літоўскага мелі падабенства з заходнеэўрапейскімі галоўным чынам паводле формы, але значна розьніліся паводле зьместу і далёка не супадалі ў часе.

У 2-й палове XVI — 1-й палове XVII стагодзьдзяў на тэрыторыі Вялікага Княства была праведзеная аграрная рэформа ([[устава на валокі]], якую падпісаў [[Жыгімонт Аўгуст]]; валока складала 30 моргаў ці 21,37 га; пад [[фальварак]] адводзілася 8—15 валок). Усталявалася фальваркавая сыстэма гаспадараньня. Адбываецца канчатковае запрыгоньваньне сялянаў, значна павялічваецца прыгонны ўціск, вырасьлі даходы шляхты. У выніку рэформы ў цэнтральнай і заходняй Беларусі адбылося разбурэньне сялянскай грамады, укаранілася падворнае землекарыстаньне, зьмяніліся катэгорыі сялянаў (цяглыя, асадныя, агароднікі, слугі), іх эканамічнае й прававое становішча. Паступова ішло павелічэньне тэрыторыі землеўладаньняў сьвецкіх магнатаў, адначасна назіралася застава іхных маёнткаў. Гэта нарадзіла ў 2-й пал. [[XVII стагодзьдзе|XVIII ст.]] тэндэнцыю да пераўтварэньня фэадальнай формы ўласнасьці на зямлю ў буржуазную. Побач з заставай узьнікаюць такія зьявы, як арэнда зямлі, [[мануфактура|мануфактуры]] ды іншыя, што сьведчыць пра зараджэньне капіталістычнай формы гаспадараньня, дыфэрэнцыяцыю вёскі.

== Войска ==
{{Асноўны артыкул|Войска Вялікага Княства Літоўскага ў 18 стагодзьдзі}}

== Глядзіце таксама ==
* [[Гісторыя Беларусі]]
* [[Падвойскі]]
* [[Айчызныя людзі]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі}}
* {{Літаратура/Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае (2012)}}
* [[Алесь Белы|Белы А.]] [http://kamunikat.org/halounaja.html?pubid=3662 Хроніка Белай Русі]. — Менск: Беларускі Гістарычны Агляд, 2000. — {{ISBN|985-6599-12-1}}.
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|2}}
* {{Літаратура/ЭВКЛ|3}}
* {{Літаратура/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы|2}}
* [[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М.]] [http://knihi.com/Mikola_Jermalovic/Pa_sladach_adnaho_mifa.html Па слядах аднаго міфа] / Пад. рэд. [[Анатоль Грыцкевіч|А. Грыцкевіча]]. — {{Менск (Мінск)}}, Навука і тэхніка, 1991. {{ISBN|5-343-00876-3}} (2-е выданьне). — {{Менск (Мінск)}}, Навука і тэхніка, 1989. {{ISBN|5-343-00016-9}} (1-е выданьне).
* {{Літаратура/Гісторыя ВКЛ (2013)}}
* {{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)}}
* {{Літаратура/Невядомая вайна: 1654—1667}}
* [[Павал Урбан|Урбан П.]] [http://knihi.com/Paula_Urban/Pra_nacyjanalny_charaktar_Vialikaha_Kniastva_Litouskaha_j_histarycny_termin_Litva.html Пра нацыянальны характар Вялікага Княства Літоўскага й гістарычны тэрмін «Літва»] // [[Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва]]. №3, 1964.
* [[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] [https://web.archive.org/web/20111107181417/http://old.knihi.com/caropka/imia.html Імя ў летапісе]. — {{Менск (Мінск)}}: Полымя, 1994. {{ISBN|5-345-00656-3}}.
* [[Вітаўт Чаропка|Чаропка В.]] [https://web.archive.org/web/20111107182517/http://old.knihi.com/caropka/uladary01.html Уладары Вялікага Княства]. — {{Менск (Мінск)}}: Полымя, 1996. {{ISBN|985-07-0034-3}}.
* {{Літаратура/ЭГБ|2}}
* {{Літаратура/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікіцытатнік}}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://starbel.narod.ru/statut1588.htm| загаловак = Дакумэнты, зьвязаныя са Трэцім статутам Вялікага Княства Літоўскага 1588 году| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://starbel.narod.ru/ Гісторыя Беларусі IX—XVIII стагоддзяў. Першакрыніцы]| дата = 23 кастрычніка 2010 | мова = | камэнтар = }}
* {{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://starbel.narod.ru/metr2/metr2.htm| загаловак = Дасьледаваньні мэтрыкаў ВКЛ| фармат = | назва праекту = | выдавец = [http://starbel.narod.ru/ Гісторыя Беларусі IX—XVIII стагоддзяў. Першакрыніцы]| дата = 23 кастрычніка 2010 | мова = | камэнтар = }}
* [https://web.archive.org/web/20140203014331/http://www.belhistory.eu/tag/vyalikae-knyastva-lito%d1%9eskae/ Артыкулы па гісторыі ВКЛ у пэрыёдыку «Беларускі гістарычны агляд»]
* [http://www.lyczkowski.net/be/mapa/vialikaje-kniastva-litouskaje.html Вялікае Княства Літоўскае]{{Недаступная спасылка|date=July 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ў сярэдзіне XVIII ст. Адміністрацыйная мапа
* [http://www.vkl.by/ Электронная энцыкляпэдыя «Вялікае Княства Літоўскае»]{{Недаступная спасылка|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{Гісторыя Беларусі}}
{{Гісторыя Ўкраіны}}
{{Беларусь у тэмах}}