Прагляд крыніцы для Беларускі калябарацыянізм з нацыстамі ў Другой сусьветнай вайне

[[Файл:Bundesarchiv Bild 146-2008-0042, Weißrussland, Minsk, Gebäude.jpg|thumb|280пкс|Стаўка [[Беларуская цэнтральная рада|Беларускай цэнтральнай рады]] ў будынку цяперашняга [[Нацыянальны акадэмічны тэатар імя Янкі Купалы|тэатру імя Янкі Купалы]], чэрвень 1943 году]]
'''Беларускі калябарацыянізм''' — прынятае ў савецкай і расейскай гістарыяграфіі абазначэньне палітычнага, эканамічнага і вайсковага супрацоўніцтва беларусаў з акупацыйнымі нямецкімі ўладамі падчас [[Другая Сусьветная вайна|Другой Сусьветнай вайны]].

Асноўнымі прычынамі беларускага калябарацыянізму з нацыстамі зьяўляюцца незадаволенасьць часткі насельніцтва савецкаю ўладаю (у тым ліку масавымі рэпрэсіямі і гвалтоўнай саветызацыяй у [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], далучанай да [[СССР]] у 1939 годзе) і дзейнасьць прадстаўнікоў [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]{{Няма крыніцы}}, групы прыхільнікаў ксяндза [[Вінцэнт Гадлеўскі|В. Гадлеўскага]] (ён сам і частка яго пасьлядоўнікаў у далейшым расчараваліся ў немцах і перайшлі да падпольнай барацьбы супраць іх){{Няма крыніцы}}, і інш.

== Падрыхтоўка беларускай калябарацыі з нацыстамі да пачатку вайны ==
{{Сумнеўна|Падрыхтоўка беларускай калябарацыі да пачатку вайны}}

Падрыхтоўка беларускіх калябарацыяністаў [[Трэці райх|Трэцім райхам]] пачалася ў сярэдзіне-канцы 1930-х гадоў{{Няма крыніцы}}, калі пры Міністэрстве ўнутраных справаў [[Нямеччына|Нямеччыны]] было створана [[Беларускае прадстаўніцтва]] — спачатку ў [[Бэрлін]]е, а затым у іншых гарадах Нямеччыны. Яно займалася выяўленьнем і вербаваньнем асобаў, якія жадалі аказваць дапамогу Нямеччыне па беларускіх пытаньнях{{Няма крыніцы}}. Такім чынам, трэці [[прэзыдэнт БНР]] [[Васіль Захарка]] напісаў падрабязны даклад аб палітычным, эканамічным і культурным становішчы Беларусі, а таксама зьвярнуўся з мэмарандумам да [[Адольф Гітлер|Гітлера]] з запэўненьнямі падтрымкі{{Няма крыніцы}}. Акрамя таго, быў створаны [[Беларускі камітэт самапомачы]] — арганізацыя, якая актыўна вербавала сяброў сярод беларусаў, што пражываюць у Нямеччыне{{Няма крыніцы}}. З пачаткам [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] нямецкае камандаваньне стварыла ў [[Варшава|Варшаве]] і [[Бяла Падляска|Бяла Падлясцы]] базы для перакідваньня беларускай нацыяналісцкай агентуры на тэрыторыю [[ЗССР]]{{Няма крыніцы}}. У [[Бэрлін]]е, у лягеры Вуставу, зь ліку беларускіх нацыяналістаў былі арганізаваныя курсы прапагандыстаў і перакладнікаў для працы ў Беларусі пасьля зьмены ўлады{{Няма крыніцы}}.

== Калябарацыянізм у час нямецкай акупацыі Беларусі ==
Разам з наступальнымі часткамі нямецкай арміі ў [[Беларусь]] з эміграцыі прыбылі асноўныя дзеячы беларускага нацыянальнага руху: [[Фабіян Акінчыц]], [[Уладзіслаў Казлоўскі]], актывісты [[Беларуская нацыянал-сацыялістычная партыя|Беларускай нацыянал-сацыялістычнай партыі]], [[Іван Ермачэнка]], [[Радаслаў Астроўскі]] і іншыя. У пачатковы пэрыяд вайны разьвіцьцё палітычнай і вайсковай калябарацыі ажыцьцяўлялася нязначнымі тэмпамі, што тлумачыцца посьпехамі немцаў на фронце і адсутнасьцю для іх неабходнасьці разьвіцьця калябарацыйных структураў. Нямецкае кіраўніцтва спадзявалася на хуткую перамогу ў вайне і скептычна ўспрымала здольнасьці беларускага насельніцтва да нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва з прычыны слабасьці этнічнай самасьвядомасьці<ref>[https://web.archive.org/web/20070327095432/http://www.mfa.gov.by/rus/index.php?d=belarus&id=4 Сайт Министерства иностранных дел Белоруссии]</ref>. Дзейнасьць калябарацыяністаў у гэты пэрыяд зводзілася ў асноўным да працы непалітычных структураў, найбуйнейшай зь якіх зьяўлялася [[Беларуская народная самапомач]], створаная 22 кастрычніка 1941 году, мэтай якой абвяшчаўся клопат аб ахове здароўя, пытаньнях адукацыі і культуры.

Пры дапамозе беларускіх калябарацыяністаў нямецкія ўлады спрабавалі выкарыстаць у сваіх мэтах навуковыя кадры, якія апынуліся на акупаванай тэрыторыі. У чэрвені 1942 году імі было створана «[[Беларускае навуковае таварыства (1942)|Беларускае навуковае таварыства]]». Яго ганаровым прэзыдэнтам стаў [[гаўляйтэр]] Беларусі [[Вільгельм Кубэ]]. Аднак беларускія навукоўцы байкатавалі працу таварыства, і яно існавала толькі на паперы. Таксама былі створаныя іншыя непалітычныя калябарацыйныя структуры («Жаночая ліга», прафсаюзы і інш.). Разам з тым, спробы стварэньня беларускага [[Беларускі корпус самааховы|Вольнага корпусу самаабароны]] былі няўдалымі праз моцнае супрацьдзеяньне вайсковых уладаў і [[СС]]{{Няма крыніцы}}. Стварэньне яго было абвешчана ў чэрвені 1942 году ў колькасьці 3 дывізій. Створана было, аднак, каля 20 батальёнаў, якія так і не вырашыліся ўзброіць, а ўжо ўвесну 1943 году быў распушчаны.

Абставіны, якія склаліся да 1943 году, прымусіла нямецкае камандаваньне пераглядзець сваё стаўленьне да калябарацыйнага руху. У значнай ступені гэта адбылося дзякуючы высілкам [[Райхміністэрства акупаваных усходніх тэрыторыяў|міністра ўсходніх акупаваных тэрыторыяў]] [[Альфрэд Розэнбэрг|А. Розэнбэрга]], які зьяўляўся прыхільнікам стварэньня калябарацыйных адміністрацыяў. 22 чэрвеня 1943 году быў фармальна створаны [[Саюз беларускай моладзі]] (СБМ), які фактычна існаваў з 1942 году. З ініцыятывы [[Вільгельм Кубэ|Кубэ]] 27 чэрвеня 1943 году было абвешчана стварэньне Рады даверу пры [[Генэральны камісарыят «Беларусь»|Генэральным камісарыяце «Беларусь»]]. Гэты орган уяўляў сабой адміністрацыйную камісію, адзінай задачай якой была адпрацоўка і прадстаўленьне акупацыйным уладам пажаданьняў і прапановаў ад насельніцтва. 21 сьнежня 1943 году замест Рады даверу з ініцыятывы [[Курт фон Готбэрг|К. Готбэрга]] (які стаў Генэральным камісарам пасьля забойства партызанамі Кубэ) была створаная [[Беларуская цэнтральная рада]] (БЦР), прэзыдэнтам якой прызначаны начальнік управы Менскай акругі [[Радаслаў Астроўскі|Р. Астроўскі]] (1887—1976). Дзейнасьць Рады не была эфэктыўнай, паколькі Рада ня мела рэальнай палітычнай улады (толькі ў пытаньнях сацыяльнай апекі, культуры і адукацыі мела права на адносна самастойныя рашэньні), а яе чальцы прытрымваліся розных поглядаў на будучыню Беларусі і часьцяком ня ведалі мясцовых рэаліяў. Рада ўскосна была зьвязаная з вайсковымі злачынствамі — у прыватнасьці, з ажыцьцяўленьнем этнічных чыстак супраць польскага насельніцтва.

У акупаванай Беларусі выдавалася мноства калябарацыйных газэтаў і часопісаў: «Беларуская газэта», «[[Пагоня (газэта, 1944)|Пагоня]]», «[[Беларускі голас (1942)|Bielaruski holas]]», «Новыя шлях» і т. д. Гэтыя выданьні вялі антысэміцкую{{Няма крыніцы}}, антысавецкую і пранацысцкую прапаганду. У адмысловым артыкуле, апублікаваным 25 верасьня 1943 году пасьля зьнішчэньня Кубэ ў «Беларускай газэце», яе рэдактар [[Уладзіслаў Казлоўскі]] пісаў:
{{пачатак цытаты}}
Сэрца сьціскае скруха… Яго (гэта значыць Кубэ — аўт.) няма больш сярод нас. Генэральны камісар Вільгельм Кубэ быў адным з найлепшых, найшчырэйшых сяброў…, які думаў і казаў так, як кожны беларускі нацыяналіст…
{{канец цытаты}}

[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-1991-0206-506, Weißrussland, Minsk.jpg|thumb|260пкс|Па дарозе на чыгуначны вакзал у Мінску ля цяперашняга [[Дом ураду (Менск)|дому ўраду]] моладзь з Беларусі шыхтуе паўз старшыні Беларускай цэнтральнай рады, прафэсара Астроўскага. Яны павінны прайсьці навучаньне ў Нямеччыне для ваенных дзеяньняў, чэрвень 1944]]

23 лютага 1944 году [[Курт фон Готбэрг]] выдаў загад аб стварэньні [[Беларуская краёвая абарона|Беларускай краёвай абароны]] (БКА) — вайсковага калябарацыйнага фармаваньня, кіраўніком якога быў прызначаны [[Францішак Кушаль]], і даручыў БЦР правесьці мабілізацыю. Сфармаваныя да канца сакавіка 45 батальёнаў БКА былі кепска ўзброеныя. Паступова зьніжалася іх дысцыпліна, бракавала афіцэраў. Да канца акупацыі БКА выкарыстоўвалася для барацьбы з партызанамі, аховы розных аб’ектаў і гаспадарчых працаў{{Няма крыніцы]}. Найважнейшымі кірункамі дзейнасьці БЦР на завяршальным этапе вайны сталі рэарганізацыя частак БКА і папаўненьне беларускіх вайсковых фармаваньняў за кошт вербаваньня новых жаўнераў, стварэньня дапаможных кантынгэнтаў для іхняга выкарыстаньня ў сыстэме абароны Нямеччыны, арганізацыя антысавецкага партызанскага руху на тэрыторыі Беларусі. Першапачаткова меркавалася перафармаваць БКА ў Беларускі легіён. У рамках падрыхтоўкі да гэтай рэарганізацыі ў верасьні 1944 г. у Бэрліне быў створаны першы кадравы батальён БКА (422 чалавекі) пад камандаваньнем капітана Пятра Касацкага, які стаў рэзэрвам і школай афіцэрскіх кадраў для будучых частак. Тады ж зь ліку завэрбаваных «Саюза Беларускай Моладзі» ў якасьці «памочнікаў СПА» (ад 2,5 да 5 тыс. чалавек) былі адабраныя групы для навучаньня ў зэнітна-артылерыйскай школе. Пасьля сканчэньня курсу вучобы іх улучылі ў склад частак супрацьпаветранай абароны [[Бэрлін]]у.

27 чэрвеня 1944 году ў [[Менск]]у быў праведзены [[Другі Ўсебеларускі кангрэс]], у якім прынялі ўдзел большасьць актыўных лідэраў калябарацыяністаў. Кангрэс праходзіў ва ўмовах набліжэньня да Менску чырвонай арміі, якая праводзіла [[Апэрацыя Багратыён|буйную наступальную апэрацыю ў Беларусі]]. На кангрэсе было прынята рашэньне, што БЦР зьяўляецца адзіным законным урадам Беларусі, а таксама была выказана падтрымка Нямеччыны. Былі таксама распрацаваныя пляны антысавецкіх дывэрсійных і партызанскіх апэрацыяў на Беларусі, у выпадку поўнага адступленьня нямецкіх войскаў зь яе тэрыторыі.

[[Зянон Пазьняк]] даў наступную ацэнку тым падзеям:<ref>[http://www.bielarus.net/archives/2004/08/10/79 Пазьняк З. Беларуска-расейская вайна]</ref>
{{пачатак цытаты}}
Аднак незьнішчальнасьць Беларусі і беларускай нацыянальнай ідэі засьведчыла тым часам Другая сусьветная вайна. З 1941 па 1944 гады цэнтральная Беларусь (на якой дзейнічала нямецкая цывільная адміністрацыя на чале з В. Кубэ) перажыла моцны нацыянальны ўздым. Гэта ўшчэнт зьбянтэжыла бальшавікоў і прывяло Маскву ў [[шаленства]]. Зь вяртаньнем саветаў на Беларусь сотні тысячаў сьвядомых беларусаў эмігравалі на Захад.
{{канец цытаты}}

== Арганізацыі ==

* [[Беларускі корпус самааховы]]
* [[Беларускія мужы даверу]]
* [[Беларуская рада даверу]]
* [[Беларуская цэнтральная рада]]
* [[Беларуская народная самапомач]]
* [[Беларускае культурнае згуртаваньне]]
* [[Беларуская краёвая абарона]]

== Асноўныя калябарыцыйныя фармаваньні ==

=== Курсы афіцэраў ===

*[[Афіцэрскія курсы БКА]]
*[[Афіцэрскія курсы БКС|Афіцэрскія курсы БСА]]

=== Ва ўзброеных сілах Нямеччыны ===

* [[1-ы Беларускі штурмавы зьвяз]]
* [[Беларускі батальён чыгуначнай аховы]]
*[[13-ы Беларускі паліцыйны батальён СД]]
* [[Наваградзкі эскадрон]]
* [[1-ы Кадравы батальён Беларусай Краёвай Абароны]]
* [[Брыгада дапаможнай паліцыі парадку «Зыглінг»]]
* [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)]]
* [[Грэнадэрская брыгада войск СС (1-я беларуская)]]
*[[Беларускі корпус самааховы|Корпус Беларускай Самааховы]] (БСА). Кіраўнік [[Іван Ермачэнка]].
* [[Беларуская цэнтральная рада]] (БЦР). Прэзыдэнт [[Радаслаў Астроўскі]].
* [[Беларуская краёвая абарона]] (БКА). Камандзір [[Францішак Кушаль]].
* [[Саюз беларускай моладзі]] (СБМ). Кіраўнікі — [[Надзея Абрамава]] (1942—1943), [[Міхаіл Ганько]] (с 1943).
* [[Беларуская народная самапомач]] (БНС) — [[акупацыйная паліцыя]]. Кіраўнік [[Юры Сабалеўскі]].
* [[Беларуская рада даверу]]. Намесьнік [[Вацлаў Іваноўскі]].
* [[Беларускі дэсантны батальён «Дальвіц»|Батальён «Дальвіц»]].
* [[38-я грэнадэрская дывізія СС «Нібэлюнген»]]

=== Батальёны «Schuma» ===
Шума ({{мова-de|Schuma}}) — [[беларуская дапаможная паліцыя парадку]]. Прыведзены зьвесткі па батальёнах з 1942 па 1944 гады.
{| class="wikitable"
|-
! № батальёну
! Сфармаваны
! Разьмяшчэньне
! Падпарадкаваньне
! Колькасьць 1943—1944
|-
| № 45 (ахоўны)
| верасень 1943
| [[Баранавічы]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| -
|-
| № 46 (ахоўны)
| лета 1943
| [[Наваградак]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| -
|-
| № 47 (ахоўны)
| лета 1943
| [[Менск]]
| Начальнік паліцыі парадку «Менск»
| -
|-
|[[48-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 48 (франтавы)]]
| лета 1943
| [[Слонім]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| 592-(615) 590
|-
|[[48-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 49 (ахоўны)]]
| лета 1943
| [[Менск]]
| Начальнік паліцыі парадку «Менск»
| 327—314
|-
| № 56 (артылерыйскі)
| 04.1943
| [[Менск]]
| Начальнік паліцыі парадку «Менск»
| ?
|-
|[[60-ы батальён дапаможнай паліцыі|№ 60 (франтавы)]]
| 01.1944
| [[Сноў]] — [[Баранавічы]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| 562—526
|-
| № 64 (франтавы, з траўня 1944 — ахоўны)
| 02.1944
| [[Глыбокае]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| ?-65
|-
| № 65 (франтавы)
| 02.1944
| [[Наваградак]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| ? — 477
|-
| № 66 (франтавы)
| 02.1944
| [[Слуцак]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| ? — 172
|-
| № 67 (ахоўны)
| 02-03.1944
| [[Вілейка]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| ? −23
|-
| № 68 (франтавы)<ref>[https://web.archive.org/web/20120318201519/http://www.jivebelarus.net/history/new-history/the-belarusian-ss-legion-myths-and-reality.html Ю. Грыбоўскі — Беларускі легіён СС: міфы і рэчаіснасць] // БГА, Минск 2007</ref>
| 15.03.1944
| [[Наваградак]]
| Начальнік паліцыі парадку «Беларусі»
| 150 − 600
|-
| № 69 (франтавы)
| 03.1944
| [[Магілёў]]
| Фюрэр СС і паліцыі «Менск»
|
|}

== Калябарацыяністы пасьля захопу Беларусі бальшавікамі ==
Адразу пасьля правядзеньня II Усебеларускага кангрэса пачалася эвакуацыя кіраўніцтва і калябарацыйных фармаваньняў у [[Нямеччына|Нямеччыну]], дзе яны працягнулі сваю дзейнасьць. У ліпені—жніўні 1944 году ў распараджэньне БЦР быў перададзены цэнтар падрыхтоўкі абвэра ў [[Дальвіц]]ы (Усходняя Прусія), які атрымаў вялікае папаўненьне з эвакуяваных батальёнаў БКА{{Няма крыніцы}}. У першых лічбах красавіка 1945 г. было дасягнута пагадненьне з прадстаўнікамі спэцслужбаў [[Трэці Райх|Трэцяга Райху]] пад кіраўніцтвам штурмбаннфюрэра СС Ота Скарцэні аб разгортваньні на базе гэтага цэнтру адмысловага батальёну «[[Беларускі дэсантны батальён «Дальвіц»|Дальвіц]]» колькасьцю да 700—800 чалавек. Акрамя таго, па загадзе райхсфюрэра [[СС]] [[Генрых Гімлер|Гімлера]] была створаная новая [[30-я грэнадэрская дывізія Вафэн-СС (1-я беларуская)|30-я дывізія]] [[Вафэн-СС|войскаў СС]] (Беларуская № 1), якая называлася таксама штурмавой брыгадай СС «Беларусь». Актыўны ўдзел у фармаваньні гэтых падразьдзяленьняў браў [[Язэп Сажыч]] (які стаў у 1982 годзе шостым [[Прэзыдэнт БНР|прэзыдэнтам Беларускай Народнай Рэспублікі]]), які перадаў у брыгаду [[СС]] 101 падрыхтаванага ім курсанта школы малодшых афіцэраў. 30 красавіка 1945 году дывізія здалася амэрыканскім войскам{{Няма крыніцы}}.

Пасьля завяршэньня вайны большасьць кіраўнікоў калябарацыйнага руху пераехалі ў ЗША (у тым ліку [[Радаслаў Астроўскі]]), краіны [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]] і [[Аўстралія|Аўстралію]], дзе стварылі беларускія нацыянальныя арганізацыі або ўліліся ў шэрагі існых, якія выкарыстоўваліся для барацьбы з [[ЗССР]]. Ёсьць зьвесткі пра супрацоўніцтва некаторых прадстаўнікоў беларускага руху з [[ЦРУ]], якое арганізоўвала антысавецкія дывэрсійныя атрады, у якіх удзельнічалі і некаторыя былыя калябарацыяністы, напрыклад [[Міхал Вітушка]] або [[Янка Філістовіч]]{{Няма крыніцы}}.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20210131235928/http://www.jivebelarus.net/history/new-history/belarusian-military-formations-in-emigration-1944-1945.html «Белорусские коллаборационистские формирования в эмиграции (1944—1945): Организация и боевое применение»] // Романько О. В. Коричневые тени в Полесье. Белоруссия 1941—1945. М.: Вече, 2008. 
* Романько О. В. [https://web.archive.org/web/20090511011042/http://jivebelarus.net/history/new-history/guarding-parts-from-self-defense-to-belarusian-police.html Часткі ахова правапрадку: ад самааховы да беларускай паліцыі]
* [http://www.slounik.org/nac Беларускі нацыяналізм — слоўнік]
* [https://web.archive.org/web/20140516025338/http://jivebelarus.net/history/new-history/occupation-methods-in-belarus.html Юры Туронак «Мэтады акупацыі Беларусі. Стаўка Кубэ на беларускі нацыяналізм».]
* [https://web.archive.org/web/20130527141700/http://homoliber.org/ru/xx/xx020127.html Местная вспомогательная полиция на территории Беларуси (июль 1941 — июль 1944 гг.)]
* Соловьев А. Белорусская Центральная Рада: создание, деятельность и крах. Минск, 1995

{{Калябарацыянізм у Другой сусьветнай вайне}}

[[Катэгорыя:Калябарацыя на Беларусі]]