Прагляд крыніцы для Арзамас

{{Населены пункт/Расея
|Назва                               = Арзамас
|Статус                              = горад
|Назва ў родным склоне               = Арзамасу
|Назва расейскай мовай               = Арзамас
|Герб                                = Coat_of_arms_of_Arzamas_(Nizhny_Novgorod_oblast).svg
|Сьцяг                               = Flag_of_Arzamas_(Nizhny_Novgorod_oblast).svg
|Гімн                                = 
|Дата заснаваньня                    = 1578
|Першыя згадкі                       = 1552
|Статус з                            = 1781
|Былая назва                         = 
|Мясцовая назва                      = 
|Суб’ект фэдэрацыі                   = [[Ніжагародзкая вобласьць]]
|Від раёну                           = [[Гарадзкая акруга (Расея)|Гарадзкая акруга]]
|Раён                                = Арзамас
|Від паселішча                       = 
|Паселішча                           = 
|Пасада кіраўніка                    = Мэр
|Кіраўнік                            = 
|Плошча                              = 
|Крыніца плошчы                      = 
|Вышыня                              = 150
|Унутраны падзел                     = 
|Колькасьць насельніцтва             = 
|Год падліку колькасьці              = 
|Крыніца колькасьці насельніцтва     = 
|Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва   = 
|Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = 
|Год падліку колькасьці аглямэрацыі  = 
|Крыніца колькасьці аглямэрацыі      = 
|Этнічны склад насельніцтва          = 
|Год падліку этнічнага складу        = 
|Колькасьць двароў                   = 
|Паштовыя індэксы                    = 607220—607233
|Тэлефонны код                       = 83147
|АКАТУ                               = 22403
|Выява                               = Arzamas Montage.jpg
|Апісаньне выявы                     = Зьверху ўніз: Адміністрацыя, Мэмарыял загінулым 4 чэрвеня 1988, [[Арзамаскі прыборабудаўнічы завод|прыборабудаўнічы завод]], [[Тэатар драмы (Арзамас)|Тэатар драмы]], [[Уваскрасенскі сабор (Арзамас)|Уваскрасенскі сабор]], [[Знаменская царква (Арзамас)|Знаменская царква]] і помнік [[Аляксандар Ступін|Аляксандру Ступіну]], вакзал [[Арзамас I]], [[Музэй расейскага патрыярства|Музэй патрыярства]]
 |Шырата градусаў                    = 55
 |Шырата хвілінаў                    = 23
 |Шырата сэкундаў                    = 00
 |Даўгата градусаў                   = 43
 |Даўгата хвілінаў                   = 48
 |Даўгата сэкундаў                   = 00
|Пазыцыя подпісу на мапе             = 
|Водступ подпісу на мапе             = 
|Commons                             = 
|Сайт                                = http://арзамас.рф 
}}
'''Арзама́с''' ({{Мова-рас|Арзамас}}) — места абласнога значэньня ў [[Ніжагародзкая вобласьць|Ніжагародзкай вобласьці]] [[Расея|Расеі]], заснаваны ў XVI стагодзьдзі. Знаходзіцца за 112 км ад [[Ніжні Ноўгараду|Ніжняга Ноўгараду]], за 412 км ад [[Масква|Масквы]]. Насельніцтва — 104 тыс. чал. (2018), плошча — 42 км². Кавалер ордэна «[[Знак Пашаны (ордэн)|Знак Пашаны]]» (1978).

== Этымалёгія ==
Паводле аднае з вэрсіяў, першапачатковая назва места ''Эрзямас'' паходзіць ад {{Мова-mdf|[[эрзя]]|скарочана}} «эрзянін», альбо ад [[Эрзянска-макшанскія імёны|эрзянскага імені]] ''Арземас'', якое часта сустракаецца ў пісцовых кнігах Сярэдняга Паволжа ў XVII стагодзьдзі<ref>''Попов А. И.'' [https://web.archive.org/web/20170517071303/http://www.russkayarech.ru/files/issues/1968/1/1968-1.pdf#page=75 Арзамас] // Русская речь. — 1968. — № 1. — С. 75.</ref>. Імя ''Арземас'' у сваю чаргу зьвязанае з эрзянскім словам «арсема» — думка, жаданьне, мара. На землях мардвы вядома шмат тапонімаў, якія атрымалі назву ад уласных імёнаў першых пасяленцаў (Ацемасава, Вадаватава, Кічанзіна, Сырэсева). Сучасная форма назвы ''Арзамас'' зьявілася ўжо ў першай чвэрці XVII стагодзьдзя.

== Геаграфія ==
Арзамас разьмешчаны на правым беразе ракі [[Цёша (рака)|Цёшы]] (прыток [[Ака|Акі]]). Плошча паводле розных ацэнак складае ад 34 да 42 км². Вышыня над узроўнем мора — ад 130 да 160 м. Знаходзіцца за 112 км ад Ніжняга Ноўгараду, за 412 км ад Масквы.

Клімат умерана кантынэнтальны.

== Мінуўшчына ==
Першыя паселішчы на тэрыторыі Арзамасу зьявіліся ў эпоху [[палеаліт]]у. За 33 км на поўнач, ля вёскі [[Старая Пустынь]], знаходзіцца мэзалітычная стаянка, заснаваная 9—8 тыс. гадоў таму<ref>{{cite web|url=http://komanda-k.ru/Россия/город-арзамас|title=Город Арзамас &#124; Команда Кочующие|publisher=komanda-k.ru|lang=ru|accessdate=2018-08-20}}</ref><ref>{{cite web|url=http://arz.omsu-nnov.ru/?id=47019|title=История края|publisher=arz.omsu-nnov.ru|accessdate=2018-08-24}}</ref>.

У XV стагодзьдзі берагі [[Волга|Волгі]] і [[Сура (прыток Волгі)|Суры]] паступова калянізуюць маскавіты. Вакол цяперашняга Арзамасу расьлі непраходныя лясы, таму там існаваў цэнтар [[Мардва|мардоўскіх]] паселішчаў.

Першыя згадкі пра крэпасьць Арземас датаваныя 1578 рокам, калі [[Іван Жахлівы|Іван IV]] прызначыў сюды ваяводу Івана Хахлова. Для аховы ад нападаў з боку [[Крымскае ханства|Крымскага ханства]] і [[Нагайская арда|Нагайскай арды]] тут пастаянна ўмацоўваліся абарончыя збудаваньні. Значэньне места ў абароне паўднёва-ўсходніх межаў Маскоўскай дзяржавы атрымала адлюстраваньне ў [[Герб Арзамасу|геральдыцы]].

У 1580 року ў места прыбыла вялікая колькасьць [[Вялікі Ноўгарад|наўгародцаў]], высланых пасьля ўчыненага Іванам Жахлівым пагрому.

У XVII стагодзьдзі Арзамас стаў істотным транзытным пунктам на шляху з Масквы ў паўднёва-ўсходнія раёны краіны. У 1669—1671 роках быў адным з цэнтраў [[Паўстаньне Сьцяпана Разіна|сялянскага паўстаньня]] пад даводзтвам [[Сьцяпан Разін|Сьцяпана Разіна]].

З 1708 року — цэнтар [[Арзамаская правінцыя|Арзамаскай правінцыі]] [[Ніжагародзкая губэрня|Ніжагародзкую губэрню]]<ref>{{Cite web|url=http://refson.narod.ru/|title=Арзамас|publisher=refson.narod.ru|accessdate=2020-01-04}}</ref>. З 1779 — цэнтар [[Арзамаскі павет|павету]].

У 1954 стаў цэнтрам [[Арзамаская вобласьць|Арзамаскай вобласьці]], скасаванай ужо ў 1957 року. У 1978 з нагоды 400-годзьдзя ўзнагароджаны ордэнам «[[Знак Пашаны (ордэн)|Знак Пашаны]]».

== Гарады-браты ==

{|
| colspan="2" |
| width="250em" valign="top" |
<center>'''Гарады-браты'''</center><ref>{{cite web|url=http://arzbiblio.ru/index.php/2009-10-07-06-13-00/2009-11-29-17-05-15/939-goroda-pobratimy-arzamasa|title=Города-побратимы Арзамаса|author=Администратор|publisher=arzbiblio.ru|lang=ru|accessdate=2018-08-26}}</ref><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.арзамас.рф/about/sister_cities/|title=Города-побратимы Арзамаса|website=Официальный сайт города Арзамас}}</ref>
{| class="wikitable sortable"
|-
! Места
! Краіна
! Дата
|-
|'''[[Валожын]]'''
| {{BLR}}
| 2004<ref>{{cite web |url = http://www.volozhin.gov.by/ru/mezhregionalnoe-sotrudnichestvo |title = Общая информация — Воложинский районный исполнительный комитет |deadlink = yes |access-date = 2018-08-20 |archive-date = 2018-08-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180820173012/http://www.volozhin.gov.by/ru/mezhregionalnoe-sotrudnichestvo }}</ref>
|-
| '''[[Папова (город)|Папова]]'''
| {{BUL}}
| 2004
|-
| '''[[Зарайск]]'''
| {{RUS}}
| 2007
|-
| '''[[Растоў]]'''
| {{RUS}}
| 2008
|-
| '''[[Новы Атон]]'''
| {{Сьцягафікацыя|Абхазія}}/{{Сьцягафікацыя|Грузія}}
| 2013
|-
| '''[[Алупка]]'''
| {{RUS}}/{{UKR}}
| 2014
|-
| '''[[Слаўгарад (Беларусь)|Слаўгарад]]'''
| {{BLR}}
| 2016
|-
| '''[[Смаргонь]]'''
| {{BLR}}
| 2017<ref>[https://web.archive.org/web/20181001044226/http://arzamas.bezformata.ru/listnews/pobratimskie-svyazi-krepnut/59620859 Арзамас | Побратимские связи крепнут — БезФормата — Новости]</ref>
|-
| '''[[Чавусы]]'''
| {{BLR}}
| 2017
|-
| '''[[Вагаршапат]]'''
|{{ARM}}
|2021<ref>{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://pravda-nn.ru/news/soglashenie-o-pobratimstve-zaklyuchili-arzamas-i-gorod-vagarshapat-v-armenii/|title=Соглашение о побратимстве заключили Арзамас и город Вагаршапат в Армении|website=Нижегородская правда|access-date=2021-10-07}}</ref>
|}
|}

== Эканоміка ==
Эканоміка характарызуецца перавагай прамысловага сэктару, які складае 73%. Дзейнічаюць 14 буйных і сярэдніх прамысловых прадпрыемстваў машынабудаваньня, радыё- і прыборабудаваньня, будаўніцтва, харчовай галіны<ref>{{cite web|url=http://www.travellers.ru/city-arzamas-6|title=Арзамас, Географическое положение, Экономика, Крупнейшие предприятия|publisher=www.travellers.ru|accessdate=2019-04-11}}</ref>.

== Транспарт ==
Праз Арзамас праходзяць трасы зь [[Ніжні Ноўгарад|Ніжняга Ноўгарада]] да паўднёвых раёнаў вобласьці, а таксама да [[Мардовія|Рэспублікі Мардовіі]].

Функцыянуюць два чыгуначныя вакзалы на чыгунках [[Масква]] — [[Казань]], Ніжні Ноўгарад]] — [[Пенза]].

== Культура ==
Дзейнічаюць музэі, бібліятэкі, кінатэатар, музычная вучэльня, дом культуры, мастацкая і дзьве музычныя школы.

[[Арзамаскі політэхнічны інстытут]] Ніжагародзкага тэхнічнага ўнівэрсытэту імя Аляксеева і [[Арзамаскі дзяржаўны пэдагагічны інстытут|Арзамаская філія Ніжагародзкага дзяржаўнага ўнівэрсытэту імя Лабачэўскага]].

== Архітэктура ==
Асноўныя славутасьці — праваслаўныя цэрквы і манастыры, помнікі народнага дойлідзтва. 18 аб’ектаў культурнай спадчыны фэдэральнага значэньня і больш за 150 — мясцовага.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|частка = Арзамас|загаловак = Города России: Энциклопедия|месца = {{М.}}|выдавецтва = Большая Российская энциклопедия|год = 1994|старонак = 559|isbn = 5-85270-026-6|наклад = 50000}}
* {{Літаратура/ЭСБЭ|Арзамас, город}}
* Арзамас // Путеводитель — Горький, Волго-Вятское книжное издательство, 1972 — 96 с. — 30 000 экз.
* Арзамас // Путеводитель — Горький, Волго-Вятское книжное издательство, 1978 — 112 с. — 30 000 экз.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20200707035012/http://xn--80aaa0a0avl.xn--p1ai/ Афіцыйная бачына Арзамаскай адміністрацыі] {{ref-ru}}
* [http://www.newarzamas.ru/history/istorija-arzamasa.html Гісторыя Арзамасу] {{ref-ru}}

{{Бібліяінфармацыя}}

[[Катэгорыя:Гарады, узнагароджаныя ордэнам „Знак Пашаны“]]
[[Катэгорыя:Населеныя пункты, заснаваныя ў 1576 годзе]]
[[Катэгорыя:Гарады Ніжагародзкай вобласьці]]
[[Катэгорыя:Раённыя цэнтры Ніжагародзкай вобласьці]]