Прагляд крыніцы для Ян Булгак

{{Асоба
|імя                 = Ян Булгак
|лацінка             = Jan Bułhak
}}
'''Ян Булгак''' ({{Нарадзіўся|6|10|1876}}, [[Асташын]], [[Наваградзкі павет]] — {{Памёр|4|2|1950}}, [[Гіжыцко]]) —  віленскі фатограф, які значную частку сваіх працаў прысьвяціў [[Наваградзкае ваяводзтва|Наваградчыне]] і [[Вільня|Вільні]]. Яго творчасьць лічыцца часткай супольнай культурнай спадчыны [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летувы]] і [[Польшча|Польшчы]]<ref>{{спасылка|url=http://old.nlb.by/html/news2006/bulgak.html|загаловак=6 кастрычніка — 130 год з дня нараджэння Яна Булгака (1876—1950), беларускага і польскага майстра мастацкай краязнаўчай фатаграфіі, этнографа, фалькларыста|выдавец=[[Нацыянальная бібліятэка Беларусі]]|копія=https://web.archive.org/web/20181028060507/http://old.nlb.by/html/news2006/bulgak.html|дата копіі=28 кастрычніка 2018}}</ref>.

Браў удзел у 174 міжнародных выставах. За фатаздымак «Радасьць жыцьця», што паказвае заценены пакой, у які пранікаюць промні сонца, атрымаў узнагароду на Міжнародным фатаграфічным салёне ў Варшаве ў 1937 годзе. Напісаў шмат працаў па тэхніцы і эстэтыцы фатаграфіі, а таксама па краязнаўчай фатаграфіі.

Фатаздымкі Яна Булгака зьберагаюцца ў архівах і бібліятэках [[Вільня|Вільні]] і [[Варшава|Варшавы]]. У фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі таксама захоўваецца невялікая калекцыя працаў фотамастака. У 1999 годзе яна ўпершыню публічна экспанавалася ў менскай незалежнай галерэі візуальных мастацтваў «Nova».

== Біяграфія ==
Бацька — Валеры Антоні Станіслаў Булгак гербу «Сыракомля» (1842—1905), маці Юзэфа з роду Хаціцкіх гербу «Рох» (пам. 1893). На Беларусі ў вёсцы [[Варонча]], што на Наваградчыне, каля касьцёла Сьв. Ганны знаходзяцца 4 магілы продкаў Яна Булгака.

У 1888 годзе аддадзены ў Першую Віленскую гімназію, якую скончыў у 1897 годзе. Пасьля вывучаў літаратуру і гісторыю ў [[Ягелонскі ўнівэрсытэт|Ягелонскім унівэрсытэце]] ў Кракаве. Але праз два гады перапыніў навуку з-за нястачы грошай і вярнуўся на Бацькаўшчыну.

Пасяліўся ў сядзібе [[Пярэсека]] пад Менскам (спадчына стрыечнага дзеда Грынеўскага). У жніўні 1901 годзе ажаніўся з стрыечнай сястрой Ганнай Хаціскай. Па сьмерці бацькі прадаў маёнтак і набыў у [[Радзівілы|Радзівілаў]] фальварак у Беліцы каля Менску.

27 красавіка 1906 году нарадзіўся яго адзіны сын Януш Булгак.

=== Фатаздымкі ===

==== Пачаткі ====
Першыя свае фатаздымкі Ян Булгак зрабіў у 1905 годзе — жонка атрымала ў падарунак просьценькі [[фотаапарат]]. Напачатку парадамі яму дапамагаў наваградзкі фатограф Баляслаў Ігнаці Дамейка. У 1908 годзе стварыў сваю фоталябараторыю ў сядзібе Пярэсіцы. У той самы год дэбютаваў і здабыў галоўную ўзнагароду на фотаконкурсе рэдакцыі «Ілюстраванага жацьця» (штотыднёвы дадатак да «Літоўскага кур’еру»).

==== Першыя перамогі ====
У 1910 годзе ўпершыню браў удзел у сусьветнай фотавыставе ў [[Брусэль|Брусэлі]]. Перапісваўся з Парыскім фотаклюбам і вядомым францускім фатографам Канстанцінам Пуё. Два сшыткі бэрлінскіх «Фатаграфічных паведамленьняў» у 1910 годзе зьмяшчалі ягоныя здымкі. Свае здымкі й натакі дасылаў у часопіс «Зямля» (Варшава), а таксама Польскаму краязнаўчаму таварыству. У 1911 годзе зладзіў фотавыставу ў [[Менск]]у. Пачаў супрацаваць зь «Віленскім штотыднёвікам» («Tygodnik Wileński»; перапынілася ў 1939), «Варшаўскім фатографам», «Нямецкім альманахам». Браў удзел у выставе фота ў Цяхоцінку. Атрымаў ганаровы дыплём ў катэгорыі мастацкага партрэту на конкурсе ў [[Антвэрпэн]]е.

==== Прафэсійная праца ====
У 1911 годзе па прапанове [[Фэрдынанд Рушчыц|Фэрдынанда Рушчыца]] Віленскі гарадзкі магістрат стварыў пасаду гарадзкога фатографа, на якую запрасіў Яна Булгака. Дзеля падвышэньня майстэрства паехаў у 1912 годзе вучыцца ў [[Дрэздэн]] да нямецкага фатографа Гуга Эрфурта. Вярнуўшыся дадому распачаў фотаінвэнтарызацыю помнікаў архітэктуры Вільні (да 1915 зрабіў больш за 800 здымкаў), ваколіц і [[Летува|Летувы]]. Працаваў нягледзячы на пачатак [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] да 1915 году (15 альбомаў з той пары з 462 здымкамі захаваліся дасюль у Летувіскай акадэміі навук у Вільні).

Задакумэнтаваў палацава-паркавы ансамбль Дабосьні ([[Жылічы (пасёлак, Добасьненскі сельсавет)|Жылічы]]). У 1915 годзе выйшаў альбом у 6 тамах «Літва ў здымках Яна Булгака», якія ён рабіў у 1905—1911 гадох, і дзе зьмешчана больш за 270 здымкаў. Сярод якіх [[Наваградак]], [[Мір (Гарадзенская вобласьць)|Мір]], [[Нясьвіж]], [[Сьвіцязь]], [[Крэва]], [[Вялейка]], [[Трокі]].

З 1919 году Ян Булгак кіраваў фатаграфічнай лябараторыяй пры факультэце прыгожага мастацтва Віленскага ўнівэрсытэту імя Стэфана Баторыя. У доме фотамастака на пляцы Э. Ажэшкі захоўвалася калекцыя з 10 тысячаў фатаздымкаў, зь іх каля 6 тысячаў — Вільні і Віленшчыны. Калекцыя амаль што цалкам згарэла ў 1944 годзе.

==== Апошнія гады жыцьця ====
[[Файл:Jan Bulhak monument.JPG|міні|Магіла Яна Булгака]]
Паводле ўспамінаў дзеяча беларускай дыяспары ў ЗША [[Антон Шукелойць|Антона Шукелойця]], у час [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] Ян Булгак працаваў у органах беларускай адміністрацыі ў [[Генэральная акруга Беларусь|Генэральнай акрузе Беларусь]]<ref name=sukielojc/>. Паводле Шукелойця, [[Пётра Булгак]], які быў дырэктарам Менскага тэатру ад 1942 г.<ref>Н. Гардзіенка, Л. Юрэвіч. Рада БНР (1947–1970): Падзеі. Дакументы. Асобы - с. 308</ref>, быў братам Яна Булгака<ref name=sukielojc>Зянон Пазьняк. Гутаркі з Антонам Шукелойцям - сс. 84—85</ref>.

Вільню пакінуў у 1944 годзе пасьля бамбардаваньняў і пераехаў у [[Варшава|Варшаву]], дзе дакумэнтаваў ваенныя разбурэньні і помнікі на захадзе Польшчы. Пры дапамозе дырэктара Народнага музэю Станіслава Лорэнца, адкрыў першую ўласную паваенную выставу «Варшава. 1945 г. у выявах Яна Булгака». Памёр у [[Гіжыцк]]у, пахаваны ў Варшаве.

== Творчы ўнёсак ==
Зьяўляўся прадстаўніком піктаральнай мастацкай плыні. Гэтая плынь нарадзілася ў канцы XIX ст., прымаючы эстэтыку [[імпрэсіянізм]]у і працуючы з тэмамі пэйзажу і архітэктуры.

Працы Яна Булкага адрозьнівае незвычайная мастацкасьць, уражлівасьць, пачуцьцё пэйзажу, а таксама ўменьне карыстацца сьвятлом, якое стварае клімат фатаграфіі. Галоўная тэма ягоных працаў — брамы, завулкі, дахі, прырода і сьвятло. Абрысы людзей на фатаздымках Яна Булгака падпарадкоўваюцца кампазыцыі, інтэгруюцца з архітэктурай. Відавочным зьяўляецца захапленьне амаль тэатральнай пастаноўкай кадру, адчуваньне прапорцыі і прасторы, а перадусім сьвятла, вывучэньне якога вельмі цікавіла Яна Булгака.

Найбольш вядомыя ягоныя фатаздымкі, зробленыя ў Беларусі, характарызуюцца яскрава вызначанай этнаграфічнай скіраванасьцю: беларускія народныя тыпы, краявіды, вёскі, гаспадарчыя пабудовы беларускіх сялянаў («Беларус з-пад Клецку», «Бабулька-беларуска з маёнтку Перасека пад Менскам», «Вечар. Меншчына»).

Вядомы Ян Булгак ня толькі як майстар краязнаўчай фатаграфіі, але і як пэдагог, бібліёграф, фальклярыст, гісторык мастацтваў, першы беларускі гісторык фатаграфіі. Ён аўтар дзясяткаў артыкулаў пра беларускі фальклёр і краязнаўства («Экскурсіі на Свіцязь», 1910; «Велікодныя песьні на Меншчыне (валачобнікі)», 1911 і інш.), працаў пра мастака Ф. Рушчыца, дасьледаваньняў і падручнікаў па эстэтыцы і тэхніцы фатаграфіі. Яму належыць адмысловая праца «Пра першых віленскіх фатографаў з XIX стагодзьдзя» (1939) і кніга ўспамінаў «Край дзіцячых гадоў», у якой адлюстравана жыцьцё Наваградчыны канца XIX — пачатку XX ст.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* Булгак Ян // {{Літаратура/БелЭн|3к}} С. 329.
* Булгак Ян // {{Літаратура/ЭГБ|2}} С. 124.
* Булгак Ян // {{Літаратура/Беларусь: энцыкляпэдычны даведнік, 1995}} С. 134.
* Булгак Ян // {{Літаратура/Этнаграфія Беларусі: Энцыкляпэдыя (1989)}} С. 92.
* Булгак Ян // {{Літаратура/Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва Беларусі|1к}} С. 513.
* Булгак Ян // {{Літаратура/Архітэктура Беларусі: Энцыкляпэдычны даведнік}} С. 578.
* {{Кніга|частка=[Булгак Ян]|загаловак=Фотография : энциклопедический справочник|адказны=[редакционная коллегия : П. И. Бояров и др.]|месца=Мн.|год=1992|старонкі=38|isbn=5-85700-052-1}}
* {{Кніга|аўтар=Булгак, Я.|загаловак=Край дзіцячых гадоў|адказны=Укладальнік і аўтар уступнага артыкула Т. Г. Вяршыцкая; пераклад з польскай мовы Т. Г. Вяршыцкай; пераклад вершаў з польскай мовы С. І. Законнікава; аўтар каментарыяў, подпісаў да фатаздымкаў, бібліяграфіі, артыкула «Жыццё і творчасць Яна Булгака» І. Б. Кухарская|месца=Мн.|выдавецтва=Беларусь|год=2004|старонак=415|isbn=	985-01-0538-0}}
* {{Артыкул|аўтар=Булгак, Я.|загаловак=Вандроўкі фатографа : Віленскі краявід (фрагменты) / Пераклад з польскай мовы Вацлава Арэшкі|выданьне=Культура|год=2001|нумар=39/40|старонкі=14}}
* {{Артыкул|аўтар=Кошур, С.|загаловак=У якім Асташыне нарадзіўся Ян Булгак?|выданьне=Культура|год=2004|нумар=37|старонкі=14}}
* {{Кніга|аўтар=Зайцава, Т.|частка=З гісторыі нацыянальнай фатаграфіі : Ян Булгак у Беларусі |загаловак=Гісторыя. Культуралогія. Мастацтвазнаўства : матэрыялы III Міжнароднага кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый», 1 сесія — 21—25 мая, 2 сесія — 4—7 снежня, Мінск, 2000 г.|адказны=[рэдакцыйная калегія : [[Віталь Скалабан]] (галоўны рэдактар) і інш.]|месца=Мн.|год=2001|старонкі=218—220}}
* {{Артыкул|аўтар=Кухарска, Я.|загаловак=Ян Брунан Булгак (1876—1950) — забыты мастак Наваградзкае зямлі|адказны=Пераклад з польскае мовы Натальлі Пятровіч|выданьне=Спадчына|год=2002|нумар=2/3|старонкі=143—158}}
* {{Артыкул|аўтар=Нікітчанка, С.|загаловак=Сяйво простых вобразаў : [Ян Булгак]|выданьне=Беларуская думка|год=2005|нумар=4|старонкі=129—134}}
* {{Артыкул|аўтар=Парфянок, У.|загаловак=Ян Булгак, легенда трох краін|выданьне=Мастацтва|год=2001|нумар=9|старонкі=37—44}}
* {{Артыкул|аўтар=Казюля, Я.|загаловак=Дарогамі Яна Булгака|выданьне=Голас Радзімы|год=2000|нумар=50|старонкі=5}}; 20 снеж. (№ 51). С. 5.
* {{Артыкул|аўтар=Шунейка, Я.|загаловак=Непатапляльная каравела|выданьне=Мастацтва|год=2001|нумар=2|старонкі=35-39}}
* {{Артыкул|аўтар=Зайцава, Т.|загаловак=Ян Булгак, вандроўны святлапісец|выданьне=Мастацтва|год=1998|нумар=12|старонкі=48—53}}
* {{Артыкул|загаловак=Шыракагляды Булгака|аўтар=Аляксей Харак|выданьне=Мастацтва|год=1999|нумар=7|старонкі=18—22}}. Тэрыторыя і фатограф : вопыт Яна Булгака : пераклад з рускай мовы / Нэлі Бекус 

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://pawet.net/collections/bulhak/Ян_Булгак.html Ян Булгак] на [http://pawet.net Pawet.net]
* {{Спасылка|url=https://nashaniva.com/?c=ar&i=61272|загаловак=Адноўленае гняздо Яна Булгака|праект=Эл. рэсурс nn.by|копія=https://web.archive.org/web/20211127125913/https://nashaniva.com/?c=ar&i=61272|дата копіі=27 лістапада 2021}}
* {{Спасылка|url=https://nn.by/?c=ar&i=78835|загаловак=Рэпартаж з турмы ад бацькі беларускай фатаграфіі (У Варшаве знайшоўся альбом невядомых фота Яна Булгака)|праект=Эл. рэсурс nn.by|копія=https://web.archive.org/web/20200423111549/https://nn.by/?c=ar&i=78835|дата копіі=23 красавіка 2020}}

{{САРТЫРОЎКА_ПА_ЗМОЎЧВАНЬНІ:Булгак, Ян}}
[[Катэгорыя:Беларускія фатографы]]
[[Катэгорыя:Польскія фатографы]]
[[Катэгорыя:Выкладчыкі Віленскага ўнівэрсытэту]]
[[Катэгорыя:Пахаваныя ў Варшаве]]