Экзыстэнцыя
Экзыстэ́нцыя— (ад па-лацінску: exsistentia — існаваньне) — спэцыфічна чалавечы спосаб існаваць у сьвеце: у адрозьненьне ад простага (саматоеснага) быцьця рэчы, чалавек — гэта несупадзеньне з самім сабой, «няспынная няўстойлівасьць», «адрыў усім целам ад сябе». Чалавек мусіць пастаянна рабіць сябе чалавекам, ставіць сябе пад пытаньне.
Экзыстэнцыя — цэнтральная катэгорыя экзыстэнцыйнае філязофіі (К’еркегор, Ясперс, Гайдэгер, Сартр ды інш.), што абазначае перш за ўсё ўнікальнае і непасрэднае перажываемае існаваньне.
Кантэкст у філязофіі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Матэрыялізм сьцьвярджае, што адзіныя рэчы, якія існуюць, — гэта матэрыя й энэрґія, што ўсе рэчы складаюцца з матэрыялу, што ўсе дзеяньні патрабуюць энэрґіі й што ўсе зьявы (уключаючы сьвядомасьць) зьяўляюцца вынікам узаемадзеяньня матэрыі. Дыялектычны матэрыялізм не робіць адрозьненьняў паміж быцьцём і існаваньнем і вызначае яго як абʼектыўную рэальнасьць розных формаў матэрыі.
Ідэалізм лічыць, што адзінае, што існуе, — гэта думкі й ідэі, а матэрыяльны сьвет — другасны. У ідэалізьме існаваньне часам супрацьпастаўляецца трансцэндэнтнасьці, магчымасьці выхаду за межы існаваньня. Як форма эпістэмалягічнага ідэалізму, рацыяналізм трактуе існаваньне як пазнавальнае й рацыянальнае, што ўсе рэчы складаюцца зь нітак разважаньняў, якія патрабуюць асацыяванага ўяўленьня аб рэчы, і ўсе зьявы (уключаючы сьвядомасьць) зьяўляюцца вынікам разуменьня адбітка з наўменальны сьвет, у якім ляжыць па-за рэччу ў сабе.
У схалястыцы існаваньне рэчы не выводзіцца зь яе сутнасьці, а вызначаецца творчай воляй Бога, дыхатамія існаваньня й сутнасьці паказвае, што дуалізм створанага сусьвету можна вырашыць толькі праз Бога. Эмпірызм прызнае існаваньне адзінкавых фактаў, якія немагчыма вывесьці й якія можна назіраць праз эмпірычны вопыт.
Дакладнае вызначэньне экзістэнцыі — адна з найважнейшых і фундамэнтальных тэм анталёгіі — філязофскага вывучэньня прыроды быцьця, існаваньня ці рэальнасьці ўвогуле, а таксама асноўных катэгорыяў быцьця й іх адносін. Анталёгія, якая традыцыйна ўваходзіць у склад асноўнай галіны філязофіі, вядомай як мэтафізыка, займаецца пытаньнямі аб тым, якія рэчы або сутнасьці існуюць або можна сказаць, што існуюць, і як такія рэчы або сутнасьці можна згрупаваць, зьвязаць у ерархіі й падзяліць у вадпаведнасьці з да падабенства й адрозьненьня.