Прагляд крыніцы для Часовы нацыянальны ўрад

[[Файл:January Uprising proclamation 1863.PNG|значак]]
{{Вікікрыніцы|:pl:Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego|Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego}}
'''Часо́вы нацыяна́льны ўрад''' ({{мова-pl|Tymczasowy Rząd Narodowy}}, ці скарочана: TRN) — цэнтральны орган кіраваньня [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|паўстаньнем 1863—1864 гадоў]], з 18 студзеня па 13 сакавіка 1863 ды з 21 сакавіка па 23 траўня 1863.

== Стварэньне ==
Кантраляваны «[[Чырвоныя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|чырвонымі]]» [[Цэнтральны нацыянальны камітэт]] з 1862 рыхтаваў паўстаньне ў Царстве Польскім, пачатак якога быў заплянаваны на вясну 1863 году. Але выбух паўстаньня быў прысьпешаны пагрозай выкрыцьця сьпісаў паўстанцаў з боку маргкграфа Аляксандра Веляпольскага, які ў ноч з 14 на 15 студзеня інсьпіраваў арышты паўстанцаў ў Варшаве.

У існай сытуацыі [[Цэнтральны нацыянальны камітэт]] прыняў рашэньне пачаць паўстаньня раней. '''18 студзеня [[Цэнтральны нацыянальны камітэт]] абвесьціў сябе Часовым Нацыянальным ўрадам''', 22 студзеня быў апублікаваны [[Маніфэст 22 студзеня|Маніфэст]] аб пачатку паўстаньня, у якім быў сфармуляваны заклік ўсім грамадзянам да ўзброенай барацьбы за свабоду, роўнасьць і незалежнасьць. Таксама былі зацьверджаны два загады аб вызваленьні сялянаў ад прыгону. Зыгмунту Падлеўскаму быў аддадзены загад захапіць ўладу ў [[Плоцк]]у, дзе павінны быў быць абвешчаны Нацыянальны ўрад, чальцы ўраду да таго часу чакалі ў мястэчку Кутно. Часовы Нацыянальны ўрад прызначыў ваенных губэрнатараў у кожным ваяводзстве, даручаючы ім дасягненьне пэўных баявых задачаў. Спроба захопу Плоцка правалілася, застаўшыся па-за Варшавай, Часовы Нацыянальны Ўрад быў ня ў стане кантраляваць ход паўстаньня. У гэты момант ініцыятыву на сябе ўзяў мэр Варшавы Стэфан Баброўскі, стварыўшы пад сваім кіраўніцтвам Выканаўчы камітэт Нацыянальнага ўраду.

== Дыктатура [[Людвік Мераслаўскі|Людвіка Мераслаўскага]] ==

30 студзеня 1863 паслы [[Цэнтральны нацыянальны камітэт|Цэнтральнага Нацыянальнага Камітэту]] прапанавалі Людвіку Мераслаўскаму ўзначаліць паўстаньне. 17 лютага [[Людвік Мераслаўскі]] прыбыў ў межы Царства Польскага, аднак ў выніку вайсковых параз ўжо 23 лютага ён быў вымушаны сысьці. [[Цэнтральны нацыянальны камітэт]] выклікаў яго зьявіцца на полі боя да 8 сакавіка, але той не зьявіўся.

== Дыктатура [[Мар’ян Лангевіч|Мар’яна Лангевіча]] ==

Гэтай сытуацыяй скарысталіся «[[Белыя (паўстаньне 1863—1864 гадоў)|белыя]]», якія ад імя [[Цэнтральны нацыянальны камітэт|Цэнтральнага Нацыянальнага Камітэту]] 12 сакавіка прапанавалі стаць дыктатарам паўстаньня неабазнанаму ў палітычных пытаньнях Мар’яну Лангевічу. Ён прызначыў новы склад Часовага Нацыянальнага ўраду, які дзейнічаў ад яго імя.

== Аднаўленьне Часовага Нацыянальнага Ўраду ==

19 сакавіка [[Мар’ян Лангевіч]] выехаў у Галіцыю, дзе быў арыштаваны ўладамі [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыны]]. У гэты час старшыня першага складу Часовага Нацыянальнага ўраду Стэфан Баброўскі, прыбыўшы ў Кракаў, 21 сакавіка абвесьціў аб аднаўленьні сувэрэнітэту Часовага Нацыянальнага ўраду. Прычым той урад быў кааліцыйным, у якім былі прадстаўлены як «белыя», так і «чырвоныя». Пасьля сьмерці ў бітве 12 красавіка Стэфана Баброўскага Часовы Нацыянальны ўрад стаў займаць больш памяркоўныя пазыцыі. На зьмену Стэфану Баброўскаму прышоў [[Агатон Гілер]]. 10 траўня 1863 Агатон Гілер абвесьціў аб пераўтварэньні Часовага Нацыянальнага ўраду ў [[Нацыянальны ўрад (1863—1864)|Нацыянальны ўрад]] пад кіраўніцтвам Агатона Гілера.

== Структура ==

Асобныя чальцы Часовага Нацыянальнага ўраду кантралявалі асобныя ўрадовыя камісіі (з траўня 1863 — аддзелы). Толькі найважнейшыя пытаньні выносіліся на абмеркаваньне калегіяльных паседжаньняў Часовага ўраду. Такім чынам была створана Выканаўчая камісія Марыяна Лангіевіча ў Варшаве.

== Склад Ураду ==
 
''Першы склад Часовага Нацыянальнага Ўраду''

* Оскар Авэйдэ {{мова-pl|Oskar Awejde}}.
* Стэфан Баброўскі ({{мова-pl|Stefan Bobrowski}}), старшыня.
* [[Агатон Гілер]] ({{мова-pl|Agaton Giller }}), замежныя справы і пытаньні друку.
* Язэп Каэтан Яноўскі ({{мова-pl|Józef Kajetan Janowski }}), унутраныя справы, справы Літвы і Русі.
* Лявон Кралікоўскі ({{мова-pl| Leon Królikowski}}) (з сакавіка 1863).
* кс. Кароль Мікашэўскі ({{мова-pl|Karol Mikoszewski}}), справы духоўныя і пытаньні апекі.
* Ян Майкоўскі ({{мова-pl|Jan Maykowski}}), пытаньні скарбу.
* Зыгмунт Падлеўскі ({{мова-pl|Zygmunt Padlewski}}), ваенны камэндант Варшавы, справы вайсковыя.
* Вітальд Марчэўскі ({{мова-pl|Witold Marczewski}}).
* Караль Рупрэхт ({{мова-pl|Karol Ruprecht}}) (з сакавіка 1863).

''Другі склад Ўрада (створаны ў сакавіку)''

* Стэфан Баброўскі — старшыня (да 12 красавіка 1863).
* [[Агатон Гілер]] — старшыня (з 12 красавіка 1863), а з красавіка яшчэ й шэф Камісіі па замежных справах ({{мова-pl|Komisja Stosunków Zagranicznych}}).
* Язэп Каэтан Яноўскі — шэф вайсковай камісіі({{мова-pl|Komisja Wojny}}).
* Ян Майкоўскі — сакратар (да 12 красавіка 1863).
* Эдвард Сівінскі ({{мова-pl|Edward Siwiński}}) — старшыня аддзелу прэсы ({{мова-pl|Wydział Prasy}}).
* Оскар Авэйдэ — сакратар (з 12 красавіка 1863), шэф Камісіі ўнутраных спраў ({{мова-pl|Komisja Spraw Wewnętrznych}}).
* Караль Рупрэхт — шэф Камісіі па замежных справах (да красавіка 1863), пазьней шэф скарбавай камісіі ({{мова-pl|Komisja Skarbu}}).
* Геранім Уладзіслаў Кеневіч ({{мова-pl|Hieronim Władysław Kieniewicz}}) — прадстаўнік Літвы (ад траўня 1863).

== Літаратура ==
* Andrzej Biernat, Ireneusz Ihnatowicz, ''Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku'', Warszawa 2003
* Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski, ''Trzy powstania narodowe'', Warszawa 1992
* Stefan Kieniewicz, ''Warszawa w powstaniu styczniowym'', Warszawa 1983
* [http://dziedzictwo.polska.pl/katalog/skarb,Manifest_Komitetu_Centralnego_jako_Tymczasowego_Rzadu_Narodowego_wzywajacy_do_walki_o_Ojczyzne_z_22_I_1863_roku,gid,257964,cid,4403.htm?body=desc ''Маніфэст Цэнтральнага Нацыянальнага камітэту ад 22 студзеня 1863 году'']{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

== Глядзіце таксама ==
* [[Літоўскі правінцыйны камітэт]]

{{Найвышэйшыя ваяводы паўстаньня 1863}}

[[Катэгорыя:Паўстаньне 1863—1864 гадоў]]