Прагляд крыніцы для Чад

{{Краіна |
Назва              = Чад |
НазваЎРоднымСклоне = Чаду |
НазваНаДзяржаўнайМове = جمهورية تشاد<br />République du Tchad |
Сьцяг              = Flag of Chad.svg |
Герб               = Coat of arms of Chad.svg |
НацыянальныДэвіз   = Unité, Travail, Progrès |
Месцазнаходжаньне  = LocationChad.png |
АфіцыйнаяМова      = [[Арабская мова|арабская]], [[Француская мова|француская]] |
Сталіца            = [[Нджамэна]] |
НайбуйнейшыГорад   = Нджамэна |
ТыпУраду           = [[Прэзыдэнцкая рэспубліка]] |
ПасадыКіраўнікоў   = [[Прэзыдэнт Чаду|Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм'ер-міністар Чаду|Прэм'ер-міністар]] |
ІмёныКіраўнікоў    = Магамат Дэбі (в. а.)<br />Альбэр Пахімі Падаке |
Плошча             = 1 284 000 |
МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 21 |
АдсотакВады        = 1,9 |
ГодАцэнкіНасельніцтва = 2009 |
МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва = 75 |
Насельніцтва       = 11 206 000 |
ШчыльнасьцьНасельніцтва = 8,7 |
ГодАцэнкіСУП       = 2008 |
МесцаЎСьвецеПаводлеСУП = 128 |
СУП                = $16,18 млрд |
СУПНаДушуНасельніцтва = $1663 |
Валюта             = [[Франк КФА]] |
КодВалюты          = XAF |
ЧасавыПас          = WAT |
ЧасРозьніцаUTC     = +1 |
ЧасавыПасУлетку    = |
ЧасРозьніцаUTCУлетку = +1 |
НезалежнасьцьПадзеі = — ад [[Францыя|Францыі]] |
НезалежнасьцьДаты  = <br />[[11 жніўня]] [[1960]] году |
ДзяржаўныГімн      = La Tchadienne |
АўтамабільныЗнак   = TD |
ДамэнВерхнягаЎзроўню = td |
ТэлефонныКод       = 235 |
Дадаткі            = [[Файл:Cd-map.png|цэнтар|280пкс|Мапа Чаду]]
}}
'''Чад''', '''Рэспу́бліка Чад''' ({{мова-ar|جمهورية تشاد}}, {{мова-fr|République du Tchad}}) — анкляўная дзяржава ў [[Цэнтральная Афрыка|Цэнтральнай Афрыцы]], месьціцца паўднёвей [[Сахара|Сахары]]. Мяжуе з [[Судан]]ам, [[Лібія]]й, [[Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка|Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікай]], [[Нігер]]ам, [[Нігерыя]]й, [[Камэрун]]ам. Сталіца — горад [[Нджамэна]], у ім пражывае каля 500 тысяч чалавек.

== Гісторыя ==
Да прыходу [[эўрапейцы|эўрапейцаў]] на тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Чад існавала некалькі дзяржаўных утварэньняў, сярод якіх найболей буйнымі зьяўляліся [[Сао]] ([[5 стагодзьдзе да н. э.]] — [[XV стагодзьдзе]]), [[Адыдзэм]] ([[IX стагодзьдзе|IX]]—[[XIX стагодзьдзе|XIX]] стагодзьдзі), [[Борну]] ([[XV стагодзьдзе|XV]]—XIX стагодзьдзі), [[Вадаі]] ([[XVI стагодзьдзе|XVI]]—XIX стагодзьдзі), [[Багірмі]] (XVI—XIX стагодзьдзі).

Заваёва эўрапейцамі тэрыторыі вакол возера [[Чад (возера)|Чад]] пачалася пасьля ўтварэньня ў 1894 годзе францускай калёніі [[Убангі-Шары|Ўбангі-Шары]]. У 1904 годзе [[Францыя]] абвясьціла аб стварэньні новай калёніі [[Убангі-Шары-Чад|Ўбангі-Шары-Чад]]. У 1910 годзе была ўтвораная [[Фэдэрацыя Францускай экватарыяльнай Афрыкі]] (ФЭА). У 1914 годзе Чад ізноў стаў асобнай калёніяй. [[11 жніўня]] [[1960]] году краіна здабыла незалежнасьць і была абвешчаная рэспублікай.

== Палітыка ==
=== Унутраная палітыка ===
Прэзыдэнт краіны — [[Ідрыс Дэбі]] (перавыбраны ў траўні [[2001]] году на пяцігадовы тэрмін), зьяўляецца таксама галоўнакамандуючым узброенымі сіламі. Глава ўрада — прэм'ер-міністар [[Паскаль Ёадымнаджы]] (прызначаны ў [[2005]] годзе). Вышэйшы заканадаўчы орган — Нацыянальны сход. Старшыня — [[Насур Гелендукзія Уайду]]. Чарговыя парлямэнцкія выбары прайшлі ў сакавіку [[2002]] году.

У траўні 2004 году парлямэнт Чаду ўхваліў закон аб занясеньні зьмен у Канстытуцыю 1996 году. Прынятыя папраўкі здымаюць абмежаваньне знаходжаньня на пасту прэзыдэнта двума тэрмінамі, касуюць верхнюю палату парлямэнту — Сэнат, ствараюць Раду сацыяльнага эканамічнага і культурнага разьвіцьця. У чэрвені [[2005]] году вышэйзгаданыя папраўкі да Канстытуцыі ўхваленыя на агульнанацыянальным рэфэрэндуме.

Найболей уплывовыя палітычныя партыі і арганізацыі — Патрыятычны рух выратаваньня, Нацыянальны саюз за дэмакратыю і абнаўленьне, Нацыянальнае дзеяньне за дэмакратыю і разьвіцьцё, Партыя за волю і дэмакратыю.

=== Вонкавая палітыка ===

== Геаграфія ==
Клімат трапічны: у сакавіку — [[красавік]]у (да +50&nbsp;°C у цені), дажджлівы сэзон з чэрвеня па [[лістапад]], сухі сэзон зь [[сьнежань|сьнежня]] па травень.

Адміністрацыйна краіна падзяляецца на 18 рэгіёнаў (Нджамэна — самастойны рэгіён), 50 дэпартамэнтаў і 199 супрэфэктураў.

== Эканоміка ==
У Чадзе маюцца радовішчы [[баксыты|баксытаў]], [[уран (хімічны элемэнт)|урану]], [[волава]], [[вальфрам]]у, знойдзены вельмі буйныя радовішчы [[нафта|нафты]] (выведаныя запасы — 900 млн барэляў). У кастрычніку [[2003]] году афіцыйна ўведзены ў дзеяньне нафтаправод [[Доба]] — [[Крыбі]] (праходзіць праз тэрыторыю Камэруну да ўзьбярэжжа [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяна]]). У 2004 годзе пачаўся экспарт чадзкай нафты, які склаў 65,5 млн барэляў.

Чад — адна з найбяднейшых афрыканскіх краін, якая займае, па дадзеных ПРААН, 167 месца ў сьвеце. СУП Чаду ў 2004 годзе склаў 3,6 млрд [[эўра]], гадавы прыбытак на душу насельніцтва — 440 эўра. У сувязі з пачаткам здабычы нафты ў Чадзе CУП вырас у 2004 годзе на 42,4 %, у тым ліку ў нафтавым сэктары на 355,3 %. У 2004 годзе аб’ём зьнешняй дапамогі замежных крэдытораў Чаду склаў 263,2 млн эўра.

Аснова чадзкай эканомікі — [[сельская гаспадарка]] (40% ВУП), галоўнымі галінамі якога зьяўляюцца [[бавоўнаводзтва]] і [[жывёлагадоўля]]. Вытворчасьць [[бавоўна|бавоўны]]-сырцу ў 2003 годзе склала 165,5 млн тон, агульнае пагалоўе быдла — 16 млн галоваў.

Прамысловасьць Чаду (14% ВУП) працягвае заставацца ў зачаткавым стане.

Галоўныя артыкулы экспарту — бавоўна, буйнарагатае быдла, [[гуміарабік]] (Чад — адзін зь яго найбуйнейшых экспартэраў у сьвеце), [[арахіс]], [[тканіна|тканіны]]. Галоўныя артыкулы імпарту — [[нафтапрадукты]], харчаваньне, [[спажывецкія тавары]]. У коштавым выразе экспарт ураўноўваецца 196 млн даляраў ЗША, імпарт — 775 млн даляраў ЗША.

Асноўныя зьнешнегандлёвыя партнэры — Францыя, [[Нямеччына]], [[Тайвань]], [[ЗША]], Лібія, Нігерыя, Камэрун. Аб’ём прамых замежных інвэстыцыяў у 2002 годзе склаў 901 млн даляраў ЗША, што было зьвязана з засваеньнем амэрыкана-малайзійскім кансорцыюмам нафтавага радовішча Доба і будаўніцтвам нафтаправоду Доба — Крыбі.

Транспартная сыстэма разьвітая слаба. Агульная даўжыня дарог — 32 тыс. км (паводле іншых зьвестак — больш за 40 тыс. км), зь іх 7 тыс. км зь цьвёрдым пакрыцьцём, 2 тыс. км прыдатныя для круглагоднага выкарыстаньня. [[Чыгунка|Чыгунак]] у Чадзе няма. Водныя шляхі для грузавых перавозак усярэдзіне краін выкарыстоўваюцца нерэгулярна, бо рэкі [[Лягоне]] і [[Шары]] суднаходныя толькі каля 3 месяцаў на год. У сэзон дажджоў як сталіца, так і прэфэктуры аказваюцца адрэзанымі адзін ад аднаго. Міжнародны [[аэрапорт]] — у Нджамэне.

Міжнародная [[тэлефон]]ная і [[тэлекс]]ная сувязь зьдзяйсьняецца праз [[Парыж]], у сталіцы Чаду дзейнічае наземная станцыя спадарожнікавай сувязі.

Грашовая адзінка — франк КФА (1 эўра = 656 франкаў КФА).

== Дэмаграфія ==
Большую частку краіны насяляюць народы, якія размаўляюць на шары-нільскіх мовах: на поўначы — на сахарскіх мовах (11,4%): тубу (тэда і даза), кануры, канэмбу, загава); на ўсходзе — на мовах фурскай сям’і (амданг і фур — 1,1%), усходнесуданскіх мовах (тама, сунгор, марарыт, даго і інш. — 4,1%), таксама маба (марфа, масаліт, кібет, рунга і інш. — 4,5%); на поўдні — на цэнтральнасуданскіх мовах (сара і блізкія да яго лутас ці руба; — 27%; багірмі і блізкія да іх наба, кенга і інш — 2,3%)<ref>Старикова А. В., Климанова О. А. и др. ЧАД // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2018); https://old.bigenc.ru/geography/text/4679310 Дата обращения: 06.03.2023</ref>. Каля 30% насельніцтва — арабы, у тым ліку суданскія (12%)<ref>{{Літаратура/БелЭн|17к|204|Чад|Анціпава, К. А.}}</ref>.

== Рэлігія ==
Каля паловы насельніцтва краіны складаюць [[мусульмане]], 23% — [[хрысьціяне]], астатняя частка насельніцтва прытрымліваецца мясцовых традыцыйных вераваньняў.

== Культура ==
Нацыянальнае радыё вядзе свае перадачы на пяці найбольш распаўсюджаных мовах краіны (францускай, арабскай і трох мясцовых). Тэлебачаньне існуе з 1987 году, але тэлеперадачы прымаюцца толькі ў сталіцы і яе прыгарадах. Агенцтва друку Чаду выдае свой штодзённы інфармацыйны бюлетэнь «Інфа-Чад». Найболей папулярныя пэрыядычныя выданьні: «Нджамэна-Эбда», «Прагрэс», «Кантакт», «Патрыёт».

Нацыянальнае сьвята: Дзень незалежнасьці — [[11 жніўня]].

== Спорт ==
У Чадзе шмат футбольных палёў<ref>{{Спасылка|url=https://www.topendsports.com/world/countries/chad.htm|загаловак=Sport in Chad|мова=en|дата=3 жніўня 2021}}</ref>. У красавіку 2021 году ФІФА прыпыніла ўдзел Чаду ў сваіх спаборніцтвах з-за ўмяшаньня ўраду ў справы футбольнай фэдэрацыі<ref>{{Спасылка|url=https://www.bbc.com/sport/africa/56661109|загаловак=Fifa bans Chad indefinitely from global football over government interference|выдавец=BBC Sport|мова=en|дата публікацыі=7 красавіка 2021}}</ref>. Нацыянальны алімпійкі камітэт утвораны ў 1963 годзе<ref>{{Спасылка|url=https://olympics.com/tokyo-2020/olympic-games/en/results/all-sports/noc-profile-chad.htm|загаловак=Team Chad - Profile | выдавец=Tokyo 2020 Olympics|мова=en|дата=3 жніўня 2021}}</ref>.
== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Партал|Афрыка}}
{{Commons}}

{{Краіны Афрыкі}}