Прагляд крыніцы для Тымур

{{Манарх
|Імя                 = Тымур
|Варыянт імя         =
|Тытул               = 
|Жанчына             = <!-- любое значэньне, калі так -->
|Партрэт             = Timur reconstruction01.jpg
|Памер               = 
|Апісаньне           = 
|Пасада              = Эмір імпэрыі Тымурыдаў
|Сьцяг               =
|Герб                =
|Пачатак тэрміну     = 1370
|Канец тэрміну       = 1405
|Каранацыя           = 1370
|Рэгент              =
|Сукіраўнік          =
|Папярэднік          = 
|Наступнік           = 

|Пасада2             = 
|Сьцяг2              =
|Герб2               =
|Пачатак тэрміну2    = 
|Канец тэрміну2      = 
|Каранацыя2          = 
|Рэгент2             =
|Сукіраўнік2         =
|Папярэднік2         = 
|Наступнік2          = 

|Пасада3             = 
|Сьцяг3              =
|Герб4               =
|Пачатак тэрміну3    = 
|Канец тэрміну3      = 
|Каранацыя3          = 
|Рэгент3             =
|Сукіраўнік3         =
|Папярэднік3         = 
|Наступнік3          = 
|Імя пры нараджэньні = 
|Дата нараджэньня    = 8 красавіка 1336
|Месца нараджэньня   = [[Шыхрысабз]]
|Дата сьмерці        = 18 лютага 1405
|Месца сьмерці       = [[Атрар]]
|Дата пахаваньня     = 
|Месца пахаваньня    = [[Самарканд]]
|Нашчадкі            = 
|Каралеўскі дом      = 
|Дынастыя            = [[Тымурыды]]
|Каралеўскі гімн     = 
|Каралеўскі дэвіз    = 
|Муж                 = 
|Жонка               = 
|Жонкі               = 
|Бацька              = 
|Маці                = 
|Узнагароды          =
|Подпіс              =
|Памер подпісу       =
|Сайт                = 
}}
'''Тымур''', '''Тамэрлан''' ([[чагатайская мова|па-чагатайску]]: '''تیمور''', літаральна: ''жалеза'', [[9 красавіка]] [[1336]], вёска Ходжа-Ільгар, сучасны [[Узбэкістан|Ўзбэкістан]] — [[18 лютага]] [[1405]], [[Атрар]], сучасны [[Казахстан]]) — сярэднеазіяцкі дзяржаўны дзяяч і палітык, знакаміты палкаводзец, заснавальнік [[Дынастыя Тымурыдаў|дынастыі Тымурыдаў]], [[эмір]] [[1370]]—[[1405]] гадоў не будучы нашчадкам [[Чынгісхан]]а. Тымур усё жыцьцё панаваў праз падстаўных ханаў-нашчадкаў, якія фактычна былі марыянэткамі ў ягоных руках. Сталіцай сваёй імпэрыі Тымур абраў горад [[Самарканд]]. Ён спрыяў разьвіцьцю [[навука|навукі]] й [[культура|культуры]], асабліва шмат увагі надаючы будаўніцтву [[палац (пабудова)|палацаў]], [[мячэт]]аў, [[маўзалей|маўзалеяў]]. Валодаючы выбітнымі арганізатарскімі й вайсковымі здольнасьцямі, ён здолеў сфармаваць шматлікае, дысцыплінаванае й добра ўзброенае войска.

Тымур меў [[цюркі|цюрскае]] паходжаньне<ref>"Timur (Turkic conqueror)." Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2011.</ref>. Зьяўляецца прапрадзедам [[Бабур]]а, заснавальнік дынастыі Вялікіх Маголаў, якія зьяўляліся кіраўнікамі [[імпэрыя Вялікіх Маголаў|імпэрыі Вялікіх Маголаў]] ў [[Індыя|Індыі]] да [[1857]] году<ref>[http://search.eb.com/eb/article-9072544 «Timur»], Encyclopædia Britannica, Online Academic Edition, 2007.</ref><ref>B.F. Manz, «Tīmūr Lang», in Encyclopaedia of Islam.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20080630063329/http://www.bartleby.com/65/ti/Timur.html «Timur»] The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05.</ref>. Тымур быў дзедам [[Улугбек]]а, генія [[астраномія|астраноміі]] й [[матэматыка|матэматыцы]], які стварыў адну з самых вялікіх [[абсэрваторыя]]ў у ісламскім сьвеце. А таксама збудаваў [[мэдрэсэ]] ў [[Самарканд]]зе й [[Бухара|Бухары]], ператварыўшы гэтыя гарады ў сусьветныя культурныя цэнтры навучаньня ў [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]]<ref>[http://books.google.co.uk/books?id=12qdOZ0gsWoC&pg=PA289&dq=ulugh+beg+mathematics+genius&hl=en&sa=X&ei=-vRYT6GoE8rg8APBhpDXDg&ved=0CDEQ6AEwAA#v=onepage&q=ulugh%20beg%20mathematics%20genius&f=false «History of mathematics»]. By David Eugene Smith</ref>.

Таксама вядомы пад імёнамі Амір Тэмур, Тэмурленг, Тымур Кульгавы, Жалезны кульга.

== Біяграфія ==
Нарадзіўся ў вёсцы Ходжа-Ільгар/Кешы ля Шагрэсабзу (цяпер Кашкадар’інская вобласьць, [[Узбэкістан]]). Паходзіў з атурэчанага мангольскага племені барласаў. Сын бэка Тарагая. У [[1362]] годзе паступіў на службу да мангольскага хана Таглук-Тымура, які захапіў уладу ў Мавэраннагры, і быў прызначаны правіцелем Кашкадар’інскага вілаету. Пасьля прызначэньня правіцелем Мавэраннагру Ільяс-Хаджы, Тымур адасобіўся і стаў самастойным уладаром. Уклаў хаўрус з правіцелем Балха і [[Самарканд]]у эмірам Хусэйнам і пачаў доўгую барацьбу супраць Ільяса-Хаджы і яго бацькі. У 1362 годзе пад час адной з сутычак Тымур быў паранены ў нагу і з таго часу кульгаў (адсюль мянушка).

У [[1370]] годзе Тымур сам захапіў уладу над [[Мавэранагр]]ам і прыняў тытул вялікага эміра. Потым скінуў з пасаду ды забіў эміра Хусэйна, ажаніўся зь ягонай удавой і прыняў тытул «гурган» (па-чагатайску азначае «зяць» дому Чынгісхана). Тымур, ня будучы нашчадкам Чынгісхану, усё жыцьцё правіў праз падстаўных ханаў-чынгізідаў (нашчадкаў Чынгісхана), якія былі марыянэткамі ў ягоных руках. Сталіцай дзяржавы Тымура стала места [[Самарканд]]. Тымур спрыяў разьвіцьцю навукі і культуры, асабліва шмат увагі надаючы будаўніцтву палацаў, мячэтаў, маўзалеяў. Валодаючы выбітнымі арганізатарскімі і вайсковымі здольнасьцямі, сфармаваў вялікае, дысцыплінаванае і добра ўзброенае войска.

У выніку шматлікіх вайсковых выпраў Тымур захапіў і далучыў да сваёй дзяржавы амаль усе абшары тагачаснага іранамоўнага сьвету за выняткам Паўночнай Індыі: у [[1381]] годзе заваяваў [[Харасан]], [[1384]] — [[Гурган]], [[1385]] — [[Паўночны Іран]], [[1386]] — [[Азэрбайджан]], [[1387]] — [[Ісфаган (горад)|Ісфаган]]. Выправы Тымура мелі захопніцкі характар. У [[1376]]—[[1377]] гадах Тымур падтрымаў хана Гійясэдзіна Тахтамыша ў барацьбе за сынгацкі пасад, пасьля чаго апошні, аб’яднаўшы Белую і Сінюю Орды, стаў супернікам Тымура У выніку трох вялікіх выпраў супраць Тахтамыша ([[1389]], [[1391]], [[1394]]—[[1396]]) Тымур разграміў Залатую Арду, разрабаваў яе сталіцу Сарай аль-Джадзід (Сарай Бэрке), месты Хаджы-Тархан (Астрахань), Азак (Азоў) ды іншыя. Тахтамышава войска атрымала прытулак у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]. Пад час апошняй выправы войскі Тымура двойчы набліжаліся да Вялікага Княства Літоўскага: аднаго разу, перасьледуючы эміраў Тахтамыша, дайшлі да [[Дняпро|Дняпра]]; пазьней войска Тымура увайшлі на Крымскую паўатоку. У [[1398]]—[[1399]] гадах зьдзейсьніў выправу ў [[Індыя|Індыю]], дзе захапіў [[Дэлі]] ды іншыя месты. У [[1399]]—[[1400]] гадах войскі Тымура захапілі і зруйнавалі Халеб ды [[Дамаск]] у [[Сырыя|Сырыі]]. У [[1400]] годзе распачаў вайну супраць турэцкага султана Баязіда І Йылдырыма («Бліскавічнага»). У 1402 годзе пад час выправы ў Малую Азію пад [[Анкара|Анкарой]] Тымур разграміў турэцкае войска, узяў у палон султана і ягоных двух сыноў.

Тымур праславіўся сваёй падступнасьцю, жорсткасьцю да заваяванага мясцовага насельніцтва. Выправа Тымура ў [[Кітай]], якая пачалася пры канцы [[1404]] году, была перарваная яго сьмерцю ў лютым 1405 году. Памёр у месьце [[Атрар]] (руіны яго непадалёк ад упадзеньня Арыса ў Сырдар’ю ў цяперашнім [[Казахстан]]е). Пахаваны ў маўзалеі Гур-Эмір у [[Самарканд]]зе.

Тамэрлан (Амір Тэмур) лічыцца адным з нацыянальных герояў [[Узбэкістан]]у, нечым накшталт нашага князя [[Вітаўт]]а (які быў часткова яго сучасьнікам).

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Мартаў В.М., Сьмірноў С.А. Сэрыя «Вялікія ўладары сьвету». Тамэрлан. — М.: Армада, — 1996 р.
* Tamerlane: Sword of Islam, Conqueror of the World. Justin Marozzi. Da Capo Press 2006 ISBN030681465X
* Tamerlane: The Ultimate Warrior. Roy Stier. BookPartners 1998 ISBN1885221770

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Timur}}
* [http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/T.phtml?id=2059 Тамэрлан]. Усходняя літаратура
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596358 Тымур] на Encyclopædia Britannica
* [https://web.archive.org/web/20130702182557/http://www.oxuscom.com/timursam.htm#timur Біяграфія Тымура]
* [https://web.archive.org/web/20030824123501/http://www.geocities.com/somasushma/Timur1.html Жыцьцё Жалезнага Кульгі]
* [https://web.archive.org/web/20090908034134/http://www.tatworld.ru/article.shtml?article=610&section=0&heading=0 Войска Тамэрлана]

[[Катэгорыя:Мангольскія дзяржавы]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]