Прагляд крыніцы для Тыбэт

{{Іншыя значэньні}}
{{Ня блытаць|Тыбэцкі аўтаномны раён|Тыбэцкім аўтаномным раёнам|адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкай у Кітаі}}
[[Файл:Tibet-claims.jpg|thumb|жоўты — [[Тыбэцкі АР]] у складзе [[Кітай|Кітаю]],<br/>чырвоны, аранжавы, жоўты — Тыбэт у акрэсьліваньні тыбэтцаў у выгнаньні,<br/>блакітны, аранжавы, салятавы, жоўты — Тыбэт у вызначэньні Кітаю,<br/>салятавы — рэгіён, аспрэчваны [[Індыя]]й як частка [[Аксайчын]]у,<br/>блакітны — рэгіён Індыі, аспрэчваны Кітаем як частка Тыбэцкага АР,<br/>сіні — рэгіёны ў межах культуры Тыбэту (гістарычна).]]
{{Тыбэцкая пісьмовасьць}}
'''Тыбэ́т''' ({{мова-bo|བོད་}} — [[трансьлітарацыя]] [[Ўайлі]]: bod, вымаўленьне ([[лхаскі дыялект]]): бё, {{мова-zh|西藏}}, ''Сіцзан'') — раён Цэнтральнай [[Азія|Азіі]], разьмешчаны на [[Тыбэцкае сугор'е|Тыбэцкім сугор’і]]. У розныя пэрыяды гісторыі Тыбэт быў незалежнай дзяржавай альбо тэрыторыяй у складзе [[Мангольская імпэрыя|Мангольскай імпэрыі]] або васальнай зямлёй [[Дынастыя Цын|цынскага Кітая]]. У 1951 годзе акупаваны [[Кітай|Кітаем]]. Тыбэцкая апазыцыя расцэньвае палітыку кітайскіх камуністычных уладаў у рэгіёне як [[генацыд]] тыбэцкага [[народ]]у. Традыцыйна тэрыторыя Тыбэту дзялілася на правінцыі [[У-Цанг|Ў-Цанг]], [[Кхам]] і [[Амда]]. [[Тыбэцкі аўтаномны раён]] (ТАР) у Кітаі займае менш за палову ўсяго гістарычнага Тыбэту (правінцыя Ў-Цанг і заходняя частка Кхама), а насельніцтва ТАР складае ўсяго толькі адну траціну ад насельніцтва гістарычнага Тыбэту. Тэрыторыя гістарычнага Амда і астатняя частка Кхама адміністрацыйна ўваходзяць у правінцыі [[Юньнань]], [[Сычуань]], [[Цынхай]] і [[Ганьсу]].

== Геаграфія ==
Плошча (уключаючы правінцыі Ў-Цанг, Кхам і Амда) — 1,2 млн км². Сярэдняя вышыня тэрыторыі: 4000 мэтраў над узроўнем мора. Самая высокая гара: [[Джамалунгма]] ([[Эвэрэст]]).

На тэрыторыі Тыбэту бярэ выток шэраг вялікіх рэк, якія працякаюць затым па тэрыторыі пражыванmня іншых народаў і таму больш вядомыя па назвах на мовах гэтых народаў (паказаныя ў дужках), а не на тыбэцкай. Гэта Ярлунг Цангпа ([[Брахмапутра (рака)|Брахмапутра]]), Ма[чу] ([[Хуанхэ (рака)|Жоўтая рака]]), Дру[чу] ([[Янцзы (рака)|Янцзы]]), Сэнге Кхабаб ([[Інд (рака)|Інд]]), Пхунг[чу] (інд.: [[Арун (рака)|Арун]]), Гьялма Нгу[чу] (бірм.: [[Салуін (рака)|Салуін]]) і За[чу] ([[Мэконг (рака)|Мэконг]]).

Найбуйныя азёры: Цонганпа, Нам[цо], Ямдрок Ю[цо], Міпхам [Цо] (Мансаравар).

Сярэдняя тэмпэратура: 14 °C у ліпені і −4 °C у студзені.

Сярэдні ўзровень ападкаў: моцна адрозніваецца, у заходніх абласьцях 1 мм у студзені і 25 мм у ліпені; ва ўсходніх абласьцях 25—30 мм у студзені і 80 мм у ліпені.

Карысныя выкапні: 126 розных [[мінэрал]]аў, сярод якіх [[сьвідры]], [[уран (элемэнт)|уран]], [[жалеза]], [[храміт]], [[золата]], [[літый]], [[баксіт]], [[медзь]], [[вугаль]], [[соль]], [[лушчак]], [[цын]], [[нафта]] і іншыя.

== Статус ==
У цяперашні час тэрыторыя гістарычнага Тыбэту ўваходзіць у склад Кітаю, аднак у [[Дхарамсала|Дхарамсале]] ([[Індыя]]) знаходзіцца [[Урад Тыбэту ў выгнаньні|ўрад Тыбэту ў выгнаньні]], кіраўніком якога да 2002 году зьяўляўся [[Далай-лама XIV]].

=== Адміністрацыйны падзел ===
{|
 |{{легенда|#feb28e|Тыбэцкі аўтаномны раён}}
 |-
 |{{легенда|#c6e3c6|Тыбэцкія аўтаномныя акругі}} 
 |-
 |{{легенда|#e4d48f|Тыбэцкія аўтаномныя паветы}}
  |
 |}
Кітайскія ўлады падзялілі Тыбэт на наступныя адміністрацыйныя адзінкі:
# [[Тыбэцкі аўтаномны раён]];
# Тыбэцкія аўтаномныя акругі ў правінцыі [[Цынхай]];
# Тыбэцкая аўтаномная акруга і Тыбэцкі аўтаномны павет у правінцыі [[Ганьсу]];
# Тыбэцкія аўтаномныя акругі і Тыбэцкі аўтаномны павет у правінцыі [[Сычуань]];
# Тыбэцкая аўтаномная акруга ў правінцыі [[Юньнань]].

== Насельніцтва ==
[[Тыбэтцы]] занятыя ў асноўным у сельскай гаспадарцы і жывёлагадоўлі. [[Кітайцы]], якія пражываюць на тэрыторыі Тыбэту — у кіраваньні, гандлі, сэктары абслугоўваньня. Зьвязана гэта з тым, што да ўключэньня ў склад Кітаю Тыбэт адрозьніваўся маларазвітай аграрнай эканомікай. Адмыслоўцаў для новых галін, ствараных кітайскім урадам, сярод этнічных тыбэтцаў не было.

Пытаньне аб колькасьці і нацыянальным складзе насельніцтва Тыбэту вельмі складанае. Зьвязана гэта, па-першае, з адсутнасьцю дакладнага азначэньня тэрыторыі Тыбэту, па-другое з прадузятасьцю крыніц. Урад Тыбэту ў выгнаньні паведамляе аб шасьці мільёнах этнічных тыбэтцаў і сямі з паловай мільёнах этнічных кітайцаў ([[Хань]]). Аднак урад Кітая прыводзіць наступныя дадзеныя:
* Тыбэцкі аўтаномны раён: 2,4 мільёна тыбэтцаў, 190 тысяч іншых нацыянальнасьцяў (у асноўным хань — кітайцы)
* Усе аўтаномныя тыбэцкія раёны разам: 5 мільёнаў тыбэтцаў і 2,3 мільёна прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў. Варта адзначыць, што па меркаваньні Тыбэцкага ўраду ў выгнаньні шматлікія тэрыторыі гістарычнага Тыбэту ня маюць у цяперашнім Кітаі аўтаномнага статусу.
* Так званы «[[Вялікі Тыбэт]]», да якога тыбэцкі ўрад у выгнаньні адносіць таксама тэрыторыі, якія ня маюць у цяперашнім Кітаі аўтаномнага статусу: 5,2 мільёну тыбэтцаў, 3,6 мільёну хань (кітайцаў) і 1,6 мільёну прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў (падлікі паводле зьвестак кітайскага перапісу насельніцтва 2000 году).

Узровень пісьменнасьці сярод тыбэтцаў складае прыблізна 50%<ref>http://www.asianinfo.org/asianinfo/tibet/pro-education.htm</ref>.

=== Тыбэцкая абшчына за мяжой ===
Колькасьць тыбэтцаў у выгнаньні — каля 134 тыс. чалавек: у Індыі — 100 000 чалавек, у [[Нэпал]]е — 20 000, у [[Бутан]]е — 1500, у [[Швайцарыя|Швайцарыі]] — 2000, у [[Эўропа|Эўропе]] — 400, у [[Аўстралія|Аўстраліі]] і [[Новая Зэляндыя|Новай Зэляндыі]] — 200, у [[ЗША]] — 8000, у [[Канада|Канадзе]] — 1200, у [[Скандынавія|Скандынавіі]] — 100.

== Сымболіка ==
[[Файл:Flag of Tibet.svg|200пкс|міні|[[Сьцяг Тыбэту]]]]
[[Файл:Emblem_of_Tibet.svg|200пкс|міні|[[Герб Тыбэту]]]]
Да ўваходжаньня ў склад Кітаю Тыбэт меў свае [[сьцяг Тыбэту|сьцяг]] і герб. У цяперашні час яны выкарыстоўваюцца [[Тыбэцкі ўрад у выгнаньні|тыбэцкім урадам у выгнаньні]]. У Кітаі жа яны разглядаюцца як знакі [[сэпаратызм]]у.

== Гісторыя ==
У эпоху кіраваньня кітайскай дынастыі [[Цын]] Тыбэт пераходзіць пад кантроль [[Пэкін]]а. Пасьля падзеньня манархіі ў Кітаі Тыбэт аб’яўляе аб сваёй незалежнасьці. У 1949 годзе пасьля перамогі [[Камуністычная партыя Кітаю|КПК]] над [[Гаміньдан]]ам у [[Грамадзянская вайна ў Кітаі|грамадзянскай вайне]] новы ўрад [[Мао Дзэ-дун]]а стаў настойваць на тым, што Тыбэт зьяўляецца часткай Кітаю. У 1951 годзе кітайскія войскі ўварваліся ва Ўсходні Тыбэт і, разграміўшы тыбэцкае войска, акупавалі краіну.

== Культура ==
Этнічныя тыбэтцы вызнаюць [[тыбэцкі будызм]] і рэлігію [[бон (рэлігія)|бон]]. [[Тыбэцкая мова]] адносіцца да [[тыбэта-бірманскія мовы|тыбэта-бірманскай]] моўнай групы [[сіна-тыбэцкія мовы|сіна-тыбэцкай]] моўнай сям’і. З моманту ўваходжаньня ў склад Кітаю афіцыйнай мовай на тэрыторыі Тыбэту зьяўляецца кітайская, аднак справаводзтва дазволена весьці і на тыбэцкай, таксама ў пачатковай школе навучаньне часта вядзецца на тыбэцкай, з паступовым пераходам на [[кітайская мова|кітайскую мову]] ў старэйшых клясах<ref>http://www.asianinfo.org/asianinfo/tibet/pro-education.htm</ref>.

== Падаткі ==
4 чэрвеня 1926 году ў Тыбэце [[Далай-лама]]м быў уведзены [[падатак]] на [[вуха|вушы]]. Краіна стварала войска, тэрмінова патрабаваліся грошы, а ўсе звычайныя падаткі ўжо былі. Трэба прызнаць, што ніхто з тыбэтцаў не адрэзаў сабе вушы, каб не плаціць падатак. Усё сапраўды плацілі. Грошы на войска былі сабраныя на працягу аднаго году<ref>http://www.samru.ru/bisnes/news_company/13766.html</ref>.

Лідэрства па ліку неверагодных падаткаў належыць Тыбэту. За што толькі ні прымушалі раскашэльвацца на мяжы XIX—XX стагодзьдзяў. Тыбэтцы павінны былі плаціць падатак на вясельле, на нараджэньне дзяцей, на права сьпяваць, танчыць, званіць у званок і біць у барабаны. Стомленаму вандроўцу не дазвалялася нават проста так задрамаць на траўцы: за начлег ён павінен быў заплаціць падатак гаспадарам зямлі.

Усяго на карысьць дзяржавы ў пачатку XX стагодзьдзя спаганялася 1892 падаткі.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
=== Рэсурсы, якія адлюстроўваюць пункт гледжаньня тыбэцкіх апазыцыянэраў ===
* [http://savetibet.ru/ сайт Цэнтра тыбэцкай культуры і інфармацыі ў Расеі]{{ref-ru}}
* [http://www.tibethouse.ru/ сайт Тыбэцкага Дома ў Маскве]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20140324215824/http://www.choklingtersar.ru/ Будызм Тыбэту]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20060416090937/http://www.unpo.org/news_detail.php?arg=52&par=672 Amnesty International Report 2004]
* [https://web.archive.org/web/20080612055806/http://www.tibet.ca/ Canada Tibet Committee]
* [https://web.archive.org/web/20080516215547/http://mdokhams.gmxhome.de/mainintro.html The East Tibet Website]
* [http://www.khamaid.org Kham Aid Foundation — assistance programs and general travel info]
* [http://www.tibet.net/ Central Tibetan Administration (Government in Exile)]
* [http://www.archive.org/download/tibet_gnn/tibet_bb.mov ''Faith in Exile''] — A video by the Guerrilla News Network
* [http://www.freetibet.org/ Free Tibet website]
* [https://web.archive.org/web/20060219220148/http://www.ifex.org/en/content/view/full/50602/ Freedom of expression violations in Tibet]
* [http://www.olympicwatch.org/topics.php?id=10 Olympic Watch] (Committee for the 2008 Olympic Games in a Free and Democratic Country) on Tibet-related issues
* [https://web.archive.org/web/20060218195418/http://www.kinaboykot.dk/video.htm Repression in Tibet]
* [https://web.archive.org/web/20041214100634/http://www.amnestyusa.org/countries/china/document.do?id=B0641B4B43873B66802569A600601F21 Repression in Tibet, 1987—1992]
* [http://www.studentsforafreetibet.org/ Students for a Free Tibet]
* [https://web.archive.org/web/20090927004056/http://www.tibet.com/ The Government of Tibet in exile]
* [http://www.tibet.org/ Tibet Online — Tibet Support Group]
* [http://www.ciolek.com/WWWVL-TibetanStudies.html Tibetan Studies WWW Virtual Library]
* [https://web.archive.org/web/20060219043931/http://www.tibet.freeserve.co.uk/ Beefy’s Nepal and Tibet Page] — photos and information on Tibet (and Nepal)
* [http://www.cwru.edu/affil/tibet/booksAndPapers/Impact_China_Reform_Policy.htm The Impact of China’s Reform Policy on the Nomads of Western Tibet by Melvyn C. Goldstein and Cynthia M. Beall] — An examination of the impact of China’s post-1980 Tibet policy on a traditional nomadic area of Tibet’s Changtang (Northern Plateau) about 300 miles west-north-west of Lhasa in Phala Xiang, Ngamring county.
* [http://mahabodhi.narod.ru Тыбэцкі будызм]{{ref-ru}}

=== Рэсурсы, якія адлюстроўваюць пазыцыю КНР ===
* [https://web.archive.org/web/20060217090832/http://www.index-china.com/index-english/Tibet-s.html China, Tibet and the Chinese nation]
* [https://web.archive.org/web/20051231100717/http://www.tibetinfor.com.cn/english/ China Tibet Information Center]
* [http://www.china.org.cn/e-white/tibet/ Chinese government white paper «Tibet — Its Ownership And Human Rights Situation»] (1992)
* [http://www.china.org.cn/e-white/20011108/index.htm Chinese government white paper, «Tibet’s March Toward Modernization»] (2001)
* [https://web.archive.org/web/20080224001319/http://www.chinatibetnews.com/BIG5/channel19/155/200212/16/5475.html Naming of Tibet] (Simplified Chinese)
* [http://www.chinese-embassy.org.uk/eng/zt/zgxz/default.htm PRC Government Tibet information]
* [http://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2004-05/23/content_333030.htm Regional Ethnic Autonomy in Tibet] (May 2004)
* [https://web.archive.org/web/20050913095609/http://www.tibetonline.net/ Tibet Online] (Simplified Chinese)
* [https://web.archive.org/web/20070813083545/http://www.tibettour.org/chinatibettoursite/moban/index.asp Tibet Tour (Tibet Tourism Bureau Official Site)]
* [https://web.archive.org/web/20110605231719/http://www.utibet.edu.cn/ Tibet University] (Simplified Chinese)
* [http://english.people.com.cn/whitepaper/tbpaper/tb.html White Paper on Ecological Improvement and Environmental Protection in Tibet]
* [http://english.people.com.cn/features/tibetpaper/tibet.html White Paper on Tibetan Culture and Homayk]
* [https://web.archive.org/web/20080516215547/http://mdokhams.gmxhome.de/mainintro.html The East Tibet Website]
* [http://www.khamaid.org Kham Aid Foundation — assistance programs and general travel info]

=== Палітычна нэйтральныя рэсурсы ===
* [https://web.archive.org/web/20051031125224/http://www.muztagh.com/images/map/map-of-tibet-large.jpg Large map of Tibet]
* [http://www.accesstibettour.com/ A Local Travel Agency]
* [http://www.haiweitrails.com/timeline_tibet.htm Haiwei Trails — Timeline of Tibet]
* [http://www.tibetmap.com/ The Tibet Map Institute]
* [http://www.accesstibettour.com/tibet-map.html Tibet Maps]
* [https://web.archive.org/web/20110927225702/http://www.nordling.nu/schaefer/chinamap.gif Railway map of China]
* [http://www.chinahighlights.com/tibet/index.htm Tibet Tours]
* [http://www.tibettrip.com/ Tibet Travel]
* [https://web.archive.org/web/20060208234719/http://www.tibetsupport.org/ Tibetan Support Programme]
* [http://www.tibet.ru/ Тибет. Ру]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20080518093812/http://www.lhasa.ru/ Лхаса. Ру]{{ref-ru}}
* [http://www.kailash.ru/c002 Кайлаш. Ру]{{ref-ru}}
* [http://mith.ru/alb/buddhism/ Будызм Тыбэту]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20080407060442/http://russian.people.com.cn/31515/6341896.html 10 выдатных месцаў у Тыбэце, якія варта наведаць]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20190310191102/http://www.interfax-religion.ru/cis.php?act=print&div=7108 Усевалад Аўчыньнікаў. Тыбэт стаў часткай Кітая яшчэ ў Сярэднія стагодзьдзі] на сайце [http://www.interfax-religion.ru ІА «Інтэрфакс»]{{ref-ru}}
* [http://savetibet.ru/2008/04/16/let_me_object.html Андрэй Тарэнцьяў. Дазвольце запярэчыць. Адкрыты ліст кандыдата гістарычных навук], які апублікавы на сайце [http://savetibet.ru Захаваем Тыбэт!]{{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20200619004032/http://left.ru/2008/6/parenti175.phtml Майкл Парэнці. Дружалюбны фэадалізм: міф аб Тыбэце]{{ref-ru}}

[[Катэгорыя:Тыбэт| ]]
[[Катэгорыя:Геаграфія Кітаю]]