Прагляд крыніцы для Таінства

'''Та́інства'''<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Паняцьце багаслужбы|спасылка=http://www.belapc.org/litaratura/liturgia/panacce-bagasluzby|выдавец=[[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква]]|дата публікацыі=2023|дата доступу=26 сакавіка 2023}}</ref> ({{Мова-grc-gre|μυστήριον|скарочана}}; сакрамэнт ад [[Лацінская мова|лац.]] ''sacramentum'') — [[Богаслужэньне|богаслужэньне]] у Царкве Хрыстовай, празь якое нябачна дзейнічае на чалавека ласка [[Сьвяты Дух|Сьвятога Духа]], а таксама духоўныя наступствы (плён) гэтага дзеяньня для чалавека.<ref>''Таинство'' // Полный православный богословский энциклопедический словарь. CD-версия: «Богословская энциклопедия».&nbsp;— {{М.}}: Directmedia Publishing.&nbsp;— 2005.&nbsp;— С. 8756.</ref>

== Апісаньне ==
{{Хрысьціянства}}
У розных хрысьціянскіх [[Канфэсія|канфесіях]] і традыцыях погляды на разуменьне й колькасьць таінстваў адрозьніваюцца. '''Таінствы''' так ці інакш зьвязаны з рознымі падзеямі сьвятой гісторыі й, у адрозьненьне ад іншых царкоўных абрадаў, у той ці іншай форме прысутнічаюць ужо ў [[Новы Запавет|Новым Запавеце]], хоць запаведзь [[Ісус Хрыстос|Хрыста]] непасрэдна датычыць толькі хросту ([[Эвангельле паводле Мацьвея|Мц.]] 28, 20) і Эўхарыстыі ([[Першае пасланьне да карынцянаў|1 Кар.]] 11, 24-25).

[[Каталіцкая Царква|Каталіцкая]] (афіцыйна прызнаны на Ліёнскім саборы ў 1274 годзе) й [[Праваслаўная царква|Праваслаўная]] Царквы прызнаюць сем сьвятых таінстваў<ref>''Свт. Тихон Задонський'', [http://ni-ka.com.ua/index.php?Lev=uveschania#zado26 Учения и наставления. Должность священническая о семи святых Таинствах] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160205170738/http://ni-ka.com.ua/index.php?Lev=uveschania#zado26 |date=5 лютого 2016 }}</ref>:
* [[Хрышчэньне]]
* [[Мірапамазаньне]] (у католікаў — [[Канфірмацыя]])
* [[Эўхарыстыя]]
* Споведзь (пакаяньне)
* Шлюб
* Алеепамазаньне
* Сьвятарства


== Табліца параўнаньня ==
{| class="wikitable"
!Канфэсіі
!Хрышчэньне
!Эўхарыстыя
!Мірапамазаньне
!Шлюб
!Сьвятарства
!Алеепамазаньне
!Споведзь
|-
|Каталіцтва
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
|-
|Праваслаўе
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
|-
|Гусіты
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
|-
|Рух сьвятых апошніх дзён
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
|-
|Лютэранства
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#00FF7F" |✓
|-
|Рэфармацтва
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
|-
|Англіканства
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
|-
|Мэтадызм
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
|-
|Ірвінгіанства
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#00FF7F" |✓
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
| style="background:#f5b7b1" |✗
|}

[[Лютэранства|Лютэране]] прызнаюць толькі хрышчэньне й прычашчэньне (часам таксама споведзь); [[Англіканства|Англікане]] — хрышчэньне, прычашчэньне й шлюб. Баптысты й іншыя эвангельскія хрысьціяне Ўкраіны пад уплывам праваслаўнай традыцыі выяўляюць тэндэнцыю да павелічэньня сьпісу '''сакрамэнтаў'''<ref>История Евангельских христиан-баптистов в СССР. М., 1989.&nbsp;— Гл. 16. Обзор вероучений евангельско-баптистского братства. С. 447<br />''Константин Прохоров''. [https://web.archive.org/web/20170512022003/http://reflections.e-aaa.info/article/view/72224/67229 «Семь таинств» русских баптистов] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170512022003/http://reflections.e-aaa.info/article/view/72224/67229|date=12 травня 2017}}. // Богословские размышления / Theological Reflections, 2014. Вып. №&nbsp;15. С. 142—160. Також у монографії: ''Константин Прохоров''. Русский баптизм и православие. М., 2016. С. 161—183. ISBN 978-5-89647-362-6</ref>. Большасьць [[Пратэстанцтва|пратэстантаў]], як і цэрквы апостальскай традыцыі, лічаць '''сакрамэнты''' сродкам атрыманьня Божай ласкі, аднак існуюць пэўныя тэалягічныя рознагалосьсі. Некаторыя традыцыі, такія як [[Квакеры|квакерства]], не выконваюць ніводнага з абрадаў, альбо, у выпадку [[Анабаптызм|анабаптыстаў]], лічаць, што яны зьяўляюцца простымі напамінамі альбо пахвальнымі практыкамі, якія не даюць сапраўднай ласкі.

== Значэньне ==
На практыцы сэнс зьдзяйсьненьня '''сакрамэнтаў''' больш глыбокі, таму што разам з абвяшчэньнем Божага Слова гэта галоўная місыя кожнага Касьцёла й істотнае апраўданьне яго існаваньня як інстытута. Афіцыйнае прадстаўленьне сакрамэнту зьвязана з духоўным эфэктам, абяцаным Богам, які прыносіць альбо спрыяе збаўленьню. У залежнасьці ад канфесыі правамоцнасьць зьдзяйсьненьня сакрамэнтаў залежыць ад тых, хто пакліканы да гэтага «з ліку царкоўных», аж да тых, хто прызнаны хрышчанымі хрысьціянамі й можа хрысьціць. Узаемнае прызнаньне сапраўднасьці й дзейснасьці '''сакрамэнтаў''', удзяленых у кожным канкрэтным выпадку, адбываецца толькі часткова.

== Сутнасьць ==
Паводле даўняй тэалягічнай традыцыі, сам [[Ісус Хрыстос]] разумеецца як «першасакрамэнт», пачатак і мэта Божага збаўчага дзеяньня на сьвет, як у [[Аўгустын]]а й [[Тамаш Аквінскі|Тамаша Аквінскага]]. [[Мартын Лютэр]] таксама пісаў: «У Сьвятым Пісаньні вядомы толькі адзін сакрамэнт, і гэта сам Хрыстус Пан».

Колькасьць асобных '''сакрамэнтаў''' і іх разуменьне адрозьніваецца ў Праваслаўнай і Рыма-Каталіцкай Цэрквах, з аднаго боку, і ў Цэрквах, якія ўзьніклі ў выніку [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]], з другога. У сваю чаргу, існуюць моцныя падзелы ўнутры рэфармацкай галіны, якія на працягу стагодзьдзяў успрымаліся як падзяляючыя цэрквы.

=== Праваслаўная Царква ===
У праваслаўных цэрквах сакрамэнты называюцца ''сьвятымі Тайнамі'' (ад [[Грэцкая мова|грэч.]] ''Mysterіon'' — «тайна»). Сяміразовая колькасьць сакрамэнтаў ніколі не абавязкова ўстанаўлівалася, бо праваслаўе таксама разглядае ўсю Царкву й усе царкоўныя дзеяньні як «сакрамэнтальныя» і як сакрамэнты; няма дакладнага адрозьненьня паміж сакрамэнтамі й сакрамэнтальнымі дзеяньнямі.

Ідэя прававой сілы сакрамэнтаў адыгрывае ў праваслаўным багаслоўі толькі падпарадкаваную ролю, нашмат больш вызначальнай зьяўляецца іх рэальная дзейснасьць. Таму характэрныя для заходняга сакрамэнтальнага багаслоўя дыскусыі аб сапраўднасьці альбо несапраўднасьці сакрамэнтаў часам цяжка зразумелыя праваслаўным вернікам і часта ўспрымаюцца як легалізм.

Тым ня менш, пытаньні прызнаньня адыгрываюць важную ролю ў міжканфесійным дыялёгу зь іншымі Цэрквамі. Напрыклад, прызнаньне хрышчэньня ад іншых хрысьціянскіх канфесій зьяўляецца такой вялікай праблемай у праваслаўі, што ў выпадку пераходу ў іншую канфесію часам даводзіцца паўтараць хрост. Галоўнай цяжкасьцю зьяўляецца падзел у часе паміж хростам і мірапамазаньнем, які сёньня прымаецца ў Заходняй Царкве, і які часта адкідваецца як неправаслаўны ва Ўсходняй Царкве. У праваслаўнай традыцыі Спасланьне Духа зьяўляецца неад’емнай часткай пасьвячэньня праз хрышчэньне, якое без гэтага абраду лічыцца няпоўным.

Думка аб тым, што сьвятыя таінства могуць зьдзяйсьняць сьвецкія асобы, якія не належаць да духавенства й манаства, таксама чужая праваслаўнай традыцыі. Таму праваслаўнае багаслоўе таксама мае вялікія цяжкасьці адносна беспраблемных на Захадзе палажэньняў аб экстраным хрышчэньні сьвецкіх. Паводле праваслаўнага веравучэньня, шлюб становіцца сакрамэнтам толькі праз сьвятарскае блаславеньне; праваслаўнымі цэрквамі адпрэчваецца заходняя ідэя, паводле якой сужэнцы заключаюць сакрамэнт шлюбу адзін з адным, а сьвятар толькі сьведчыць.

=== Каталіцкая Царква ===
У каталіцкай [[Багаслоўе|тэалёгіі]] тэрмін '''«сакрамэнт»''' мае некалькі значэньняў. У больш вузкім сэнсе гаворка ідзе пра асобныя сакрамэнты. У больш шырокім, вышэйшым сэнсе гэта азначае любую сустрэчу паміж Богам і чалавекам, заўсёды апасродкаваную сакрамэнтам.

Сам [[Ісус Хрыстос]] дзейнічае ў сакрамэнтах. Згодна са старажытнай багаслоўскай традыцыяй, як у [[Аўгустын||Аўгустына Блажэннага]] й [[Тамаш Аквінскі|Тамаша Аквінскага]], Ісус Хрыстос разумеецца як «першасакрамэнт», пачатак і мэта Божага збаўчага дзеяньня на сьвет. Ён дзейнічае праз свой Касьцёл, таму [[Другі Ватыканскі сабор]] падобным чынам ахарактарызаваў Касьцёл у цэлым як «сакрамэнт, гэта значыць знак і прыладу найшчыльнейшай еднасьці з Богам, а таксама еднасьці ўсяго чалавецтва». Пачынаючы з 1930-х гадоў ідэя Касьцёла як фундамэнтальнага альбо карэннага сакрамэнту была распрацавана такімі тэолагамі, як Карл Ранер SJ і Otto Semmelroth SJ і ўключана ў праект Lumen gentіum.

Разуменьне сакрамэнту прадугледжвае веру, але ў той жа час '''сакрамэнт''' спрыяе й умацоўвае веру. Сакрамэнты займаюць сваё месца ў літургіі як цэлебрацыі Касьцёла. Згодна з каталіцкім поглядам, яны прадстаўляюць збаўленьне, зьдзейсьненае ў Езусе Хрысьце, прапануюць погляд на завяршэньне гісторыі збаўленьня і такім чынам становяцца эфэктыўнымі для сучаснасьці як месцы сустрэчы паміж Богам і чалавекам.

Кожны сакрамэнт мае зьнешні знак, які паказвае на пэўную ўнутраную ласку й у той жа час паведамляе пра яе. Згодна з вучэньнем Каталіцкага Касьцёла, гэтыя сьвятыя, блаславёныя знакі былі ўстаноўлены Хрыстом. Некаторыя сакрамэнты, такія як хрост, намашчэньне й пасьвячэньне, пакідаюць незгладжальны сьлед на чалавеку, які іх прымае. Таму гэтыя сакрамэнты можна прыняць толькі адзін раз.

Сапраўднасьць сакрамэнтаў зьвязана з формай зьдзяйсьненьня, устаноўленай традыцыяй і рэгламэнтаванай касьцёльным правам, а таксама з намерам прыслугоўваючага зьдзяйсьняць сакрамэнт у адпаведнасьці з намерам Касьцёла. Чалавек, які не прыняў хросту, ня можа ў поўнай меры прыняць іншыя сакрамэнты. Эфэктыўнасьць сакрамэнтаў залежыць таксама ад унутранага стану й падрыхтаванасьці іх прымаючых, што называецца дыспазыцыяй. На тых, хто прымае сакрамэнт без адпаведнай налады, накладваецца ўнутраная перашкода, традыцыйна званая obex («бар’ер»), якая робіць бясплодным зьнешняе прыняцьце, бо ўнутраная ласка ня можа пранікнуць. Той, хто прымае альбо ўдзяляе сакрамэнт несапраўдным альбо недастойным чынам і робіць гэта са злым намерам, можа зьдзейсьніць сьвятатацтва, што можа быць цяжкім грахом.

Сакрамэнт сужэнства заключаюць сужэнцы паміж сабой. Для таго, каб сужэнства было сапраўдным, закон патрабуе, каб шлюбныя абяцаньні складаліся перад сьвятаром альбо дыяканам — у выключных выпадках толькі пры двух сьведках — (фармальны абавязак). Хрышчэньне можа зьдзяйсьняць кожны, у тым ліку й неахрышчаны, у выпадку небясьпекі для жыцьця хрышчанага (экстраны хрост), пры ўмове жаданьня духавенства рабіць тое, што робіць Касьцёл у хрышчэньні. Зьдзяйсьненьне іншых сакрамэнтаў належыць да кампэтэнцыі пасьвячаных сьвятароў.

Паколькі, згодна з дагматычным поглядам, устаноўленым Касьцёлам у XVІ ст., '''сакрамэнты''' дзейнічаюць самі па сабе (''ex opere operato''), то дзейснасьць сакрамэнту абумоўлена яго правільным выкананьнем і незалежна ад маральнага стану асобы, якая зьдзяйсьняе гэта. Ступень эфэктыўнасьці залежыць ад жаданьня атрымальніка атрымаць ласку. Такім чынам, '''сакрамэнт''' шлюбу заключаецца над усімі ахрышчанымі, незалежна ад іх царкоўнай прыналежнасьці.

=== Пратэстанцкія цэрквы ===

===== Лютэранская царква =====
[[Мартын Лютэр]] упершыню сфармуляваў сваё разуменьне сакрамэнтаў, якое ляжыць у аснове разуменьня лютэранскай царквы, у працы «З вавілонскага палону царквы» ў 1520 годзе, у якой сьцьвярджалася, што сакрамэнт дзейнічае ня толькі праз выкананьне (напр. ''opere oparato''), але заўсёды павінна быць зьвязана са словам абяцаньня, Эвангельлем. Такім чынам, ён лічыў сакрамэнтамі толькі хрышчэньне, Вячэры Гасподняе й споведзь, бо толькі яны былі ўстаноўлены самім Езусам Хрыстом, у той час як ён сам сумняваўся ў вызначэньні споведзі / пакаяньня як сакрамэнту, бо яно не зьвязана з бачным знакам.

У веры — згодна з пануючым у касьцёле поглядам — дзеяньні, неабходныя для збаўленьня, асвойваюцца тымі, хто іх прымае. Наадварот, калі сакрамэнт прымаецца недастойна, дзеяньне ператвараецца ў асуджэньне. Гэты папулярны царкоўны погляд прывёў да таго, што некаторыя асобныя асобы й групы ў піетызьме адмовіліся ад сакрамэнтаў і такім чынам паставілі сябе па-за межамі царквы («сэпаратысты»).

===== Рэфармацкая царква =====
Пратэстанцкія рэфармаваныя цэрквы ведаюць толькі два сакрамэнты хросту й Вячэры Гасподняй. Аднак у абрадавай традыцыі абрадавасьць выконвае сымбальічную ролю. Гэта знакі, якія робяць бачнай духоўную рэчаіснасьць, але не ствараюць яе. Як сказана ў Гейдэльберскім катэхізісе, галоўным канфесійным дакумэнце Рэфармацкага Касьцёла: «Яны зьяўляюцца бачнымі сьвятымі эмблемамі й пячаткамі, устаноўленымі Богам, каб мы маглі зразумець і нават лепш замацаваць іх выкарыстаньнем абяцаньне Эвангельля, а менавіта, што праз аднаразовую ахвяру Хрыста, зьдзейсьненую на крыжы, Ён дае нам прабачэньне грахоў і вечнае жыцьцё праз ласку ([[Кніга Роду|Быц.]] 17:11; [[Пасланьне да рымлянаў|Рым.]] 4:11; [[Пасланьне да габрэяў|Габр.]] 9:8).» Гэта было галоўным яблыкам разладу ў знакамітай марбурскай рэлігійнай дыскусыі паміж Марцінам Лютэрам і [[Ульрых Цьвінглі|Ўльрыхам Цьвінглі]] ў 1529 г. Па ўсіх астатніх пытаньнях яны змаглі прыйсьці да паразуменьня, так што рознагалосьсі не прывялі да царкоўнага расколу. Спрэчка аб Вячэры Гасподняй, аднак, засталася прычынай падзелу лютэранскай і рэфармацкай цэркваў.

== У працах сьвятых айцоў ==
«Ні Хрышчэньне, ні адпушчэньне грахоў, ні споведзь, ні ўдзел у сакрамэнтах, ні Сьвятая Трапэза, ні прычашчэньне Цела, ні ўдзел у Крыві, і нішто іншае ня можа прынесьці нам ніякай карысьці, калі мы не пачнем весьці сумленнае, строгае й чужое ад усякага граху жыцьцё»<ref>{{Cite web|url=https://azbyka.ru/otechnik/Ioann_Zlatoust/beseda_na_slova_otcy_oblak/|title=Беседа на слова апостола:  «Не хочу оставить вас, братия, в неведении, что отцы наши все были под облаком, и все прошли сквозь море» (1 Кор.10:1) - читать, скачать - святитель Иоанн Златоуст|website=azbyka.ru|language=ru|accessdate=2018-09-23|archive-date=24 вересня 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180924033546/https://azbyka.ru/otechnik/Ioann_Zlatoust/beseda_na_slova_otcy_oblak/}}</ref> —
Яан Златавустны.

«Калі ты крывадушнік, дык цябе цяпер людзі хрысьцяць, а Дух Сьвяты ня хрысьціць» — сьвяты Кірыл Іерусалімскі<ref>{{Cite web|url=http://missionary.su/announce/6.htm|title=Люди крестят тебя теперь, а Дух Святой крестить не будет. - Незнакомое православие|website=missionary.su|language=ru|accessdate=2018-09-23|archive-date=24 вересня 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180924070555/http://missionary.su/announce/6.htm}}</ref>.


== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==

=== Па-ўкраінску ===
* ''О. Саган''. Таїнства релігійні // Філософський енциклопедичний словник / В. І. Шинкарук (гол. редкол.) та ін. — Київ : Інститут філософії імені Григорія Сковороди НАН України : Абрис, 2002. — С. 628. — 742 с — 1000 екз. — ББК 87я2. — ISBN 966-531-128-X.

=== Па-польску ===
* ''Blaza M., D. Kowalczyk'', Traktat o sakramentach (Dogmatyka «z muszelką», t.5), Warszawa 2007.
* ''Yves Congar'': Idea sakramentów większych, czyli głównych. W: Concilium. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny. Wybór artykułów 1-10,1968. Lucjan Balter SAC (przekład). Poznań — Warszawa: 1969, ss. 9-17.
* ''Jan Paweł II'': Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa. Wyd. 3. Lublin: RW KUL, 2008, s. 406. ISBN 978-83-7363-652-1.
* ''K. Porosło, R. J. Woźniak (red)'' (2018). Znaki tajemnicy: sakramenty w teorii i praktyce Kościoła. ISBN 978-83-277-1597-5.
* ''Testa B.'' Sakramenty Kościoła (Podręczniki teologii Kościoła, t.9), Poznań 1998.
* ''Zuberbier A., Tofiluk J., Gross J., Uglorz M., Stahl J., Tranda B., Karski K.'': Porównanie wyznań: rzymskokatolickiego, prawosławnego, ewangelicko-augsburskiego, ewangelicko-reformowanego. Warszawa: Konsystorz Kościoła ewangelicko-reformowanego, 1988, s. 156.

=== Па-расейску ===
* ''Браницкий А. Г., Корнилов А. А.'' Религии региона. — Н. Новгород: ННГУ имени Н. И. Лобачевского, 2013. — 305 с. Архивная копия от 28 июля 2014 на Wayback Machine
* ''Давыдов И. П.'' Таинства христианские // Религиоведение: Энциклопедический словарь / Под ред. А. П. Забияко, А. Н. Красникова, Е. С. Элбакян. — М.: Академический проект, 2006. — 1254 с — ISBN 5-8291-0756-2.
* ''Давыдов И. П.'' Таинства христианские // Энциклопедия религий / Под ред. А. П. Забияко, А. Н. Красникова, Е. С. Элбакян. — М.: Академический проект, Гаудеамус, 2008. — С. 1227. — 1520 с — (Summa). — 3000 экз. — ISBN 978-5-8291-1084-0, ISBN 978-5-98426-067-1.
* ''Таинства'' // Религия: Энциклопедия / Сост. и общ. ред. А. А. Грицанов, Г. В. Синило. — Мн.: Книжный дом, 2007. — 960 с.
* ''Таинство'' // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
* ''Ранович А. Б.'' Происхождение христианских таинств, М.—Л., 1931.
* ''Емелях Л. И.'' Происхождение христианских таинств, М., 1956.

=== Па-ангельску ===
* ''Auer J.'': Origin, Number, and Organic Structure of the Sacraments. W: Tenże: Dogmatic Theology. The Universal Sacrament of Salvation. J. Auer; J. Ratzinger (red.); Michael Waldstein, Hugh M. Riley. T. 8. Washington: The Catholic University of America, 1995, ss. 86nn. ISBN 0-8132-0685-5.
* ''Bouyer L.'': The Sacraments. W: Tenże: The Word, Church and Sacraments in Protestantism and Catholicism. Wyd. 2. San Francisco: Ignatius Press, 2004, ss. 65-92. ISBN 1-58617-023-6.
* ''Fisher D.F.C'': Christian Initiation. The Reformation Period. Londyn: SPCK, 1970, s. 273. ISBN 0-281-02433-2.
* ''Walsh L. G., OP'': The Sacraments of Initiation. Londyn: Geoffrey Chapman, 1988, s. 317. ISBN 0-225-66499-2.
* ''Zizioulas J.'': Eucharist, Bishop, Church: The Unity of the Church in the Divine Eucharist. The Bishop During the First Three Centuries. Elizabeth Theokritoff (przekład na j. ang.). Wyd. 3. Brookline, Massachusetts: Holy Cross Orthodox Press, 2001, s. 279.

=== Па-француску ===
* ''Chenu Marie-Dominique OP.'': Pour une anthropologie sacramentelle. «La Maison-Dieu». 119 (1974). Ss. 85-100.
* ''Daniélou J.'': Sacramentum futuri. Études sur les origines de la typologie biblique. Paryż: 1950, s. 265.
* ''Émile Schmitt'': Le mariage chrétien dans l'œuvre de saint Augustin. Une théologie baptismale de la vie conjugale. Paryż: Études Augustiniennes, 1983.

=== Па-італьянску ===
* ''Carmine Di Sante'': Il Perdono. Nella Bibblia, nella teologia, nella prassi ecclesiale. Brescia: Queriniana, 2016, s. 172, seria: Giornale di Teologia 386.
* ''Rocchetta Carlo'': I sacramenti della fede. Saggio di teologia biblica sui sacramenti quali «meraviglie della salvezza» nel tempo della chiesa. Bolonia: Edizioni Dehoniane, 1982, s. 514, seria: Collana interconfessionale per la promozione della ricerca teologica.
* ''Carlo Rocchetta'': Sacramentaria Fondamentale. Dal «mysterion» al «sacramentum». Bolonia: Edizioni Dehoniane, 1990, s. 598.

{{Таінствы}}

[[Катэгорыя:Хрысьціянская тэрміналёгія]]