Прагляд крыніцы для Тахарскія мовы

{{Моўная група
|назва                = Тахарская галіна
|альтэрнатыўная назва = 
|народнасьць          = [[тахары]]
|рэгіён               = усход [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]], захад [[Кітай|Кітаю]]
|колькасьць носьбітаў = —
|колер сям’і          = індаэўрапейская
|сям’я                = [[індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям'я]]
* '''Тахарская галіна'''
|мова1                = тахарская A,<br/>тахарская B,<br/>тахарская C (?) мовы
|мова2                =
|мапа                 = 
|подпіс мапы          = 
|мапа2                = 
|подпіс мапы2         = 
|памер мапы           = 
|sil                  = 
|назва sil            = 
|зацемка sil          = 
|sil2-3               = 
|назва sil2-3         = 
|iso2, iso3           = 
|iso5                 = 
}}
'''Таха́рскія мовы''' — адна з галінаў [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскае]] сям’і моваў, што прадстаўляла сабою некалькі блізкароднасных вымерлых моваў, распаўсюджаных сярод гістарычнага народу [[тахары|тахараў]], які пражываў на поўначы Тарымскага басэйну, у цяперашнім [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне]] [[Кітай|Кітаю]].

Мовы, якія ў цяперашняй лінгвістыцы прынята залічваць да тахарскіх, хутчэй за ўсё ўключалі тры мовы або дыялекты, вядомыя пад умоўнымі назвамі: тахарская A (або ''агнэанская''), тахарская B (або ''кучанская'') і тахарская C (або ''краранская'')<ref name=mallory>{{Кніга|аўтар = Mallory, J. P.|частка = 52|загаловак = Bronze Age languages of the Tarim Basin|арыгінал = |спасылка = http://penn.museum/documents/publications/expedition/PDFs/52-3/mallory.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = 3|старонкі = 44-53|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Першыя дзьве мовы засьведчаныя дзякуючы захаваным дагэтуль тэкстам пэрыяду VI—VIII стагодзьдзяў н. э., існаваньне апошняй падразумяваецца праз запазычваньні і ўласныя назвы ў тэкстах на [[пракрыт|пракрыце]], складзеных у рэгіёне. Больш пільны працэс дасьледаваньня пісьмовых помнікаў паказвае больш архаічны характар тахарскай A і яе літургічнае выкарыстаньне, тады як тахарская B захоўвалася больш працяглы час і была пашыраная на тэрыторыях ад паўночнага ўсходу да захаду сучаснага Сіньцьзяну.

Усе вядомыя тахарскія мовы вымерлі прынамсі ў ІХ стагодзьдзі пасьля ўварваньня ў рэгіён цюрскіх плямёнаў, продкаў сучасных уйгураў.

== Дасьледаваньне ==
Напачатку ХХ стагодзьдзя вугорска-брытанскі дасьледчык Аўрэл Стэйн падчас уласнай археалягічнай экспэдыцыі на захадзе Кітаю адшукаў фрагмэнты рукапісных тэкстаў на невядомай мове, датыроўка якіх прыпадала на VI—VIII стагодзьдзях н. э.<ref>{{Кніга|аўтар = Deuel, Leo.|частка = ch. XXI|загаловак = Testaments of Time|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Baltimore. Orig. publ. Knopf, NY, 1965|выдавецтва = |год = 1970|том = |старонкі = 425-455|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> У пазьнейшых дасьледаваньнях было выяўлена, што тэксты напісаныя на дзьвюх адрозных, але роднасных мовах, якія маюць індаэўрапейскі характар, належачы, аднак, да невядомага таксону індаэўрапейскае сям’і.

У цяперашнія часы мовы знойдзеных тэкстаў вядомыя пад тэрмінам ''тахарскія мовы''. Тэксты цэнтральнага й паўночна-ўсходняга Сіньцьзяну (гарады Агні і Турфан, цяп. Карашар і Турпан) пазначаюцца пад умоўным тэрмінам ''тахарская A мова'' (альбо ''агнэанская'', ''усходнетахарская''); у тэкстах гэтага ж рэгіёну, а таксама захаду Сіньцьзяну (Куча) выўляецца мова, званая тэрмінам ''тахарская B мова'' (або ''кучанская'', ''заходнетахарская''). Акрамя гэтага, вядома, што тэксты пэрыяду ІІІ ст. н. э. паўднёва-ўсходняга Сіньцьзяну (Лаўлань), складзеныя на пракрыце, утрымліваюць у сабе запазычваньні зь іншай мовы, якая, такім чынам, вядомая толькі ўскосна й згадваецца пад тэрмінам ''тахарская С мова''<ref name=mallory/>.

Адкрыцьцё тахарскіх моваў значна пашырыла тагачасныя веды па індаэўрапэістыцы з прычыны таго, што ў навуцы гэтага пэрыяду лічылася, што падзел індаэўрапейскіх моваў на мовы ''[[кентум]]'' і мовы ''[[сатэм]]'' зьвязаны з геаграфічным супрацьпастаўленьнем заходняй і ўсходняй частак індаэўрапейскага арэалу адпаведна, аднак зьяўленьне зьвестак тахарскіх моваў паказала выключэньне з гэтага палажэньня, паколькі апошнія зьяўляліся найбольш усходняй тагачаснай філіяцыяй індаэўрапейскіх моваў, але праяўлялі тыпова кентумныя рысы. Досьвед дасьледаваньняў па тахарскіх мовах, у прыватнасьці, дазволіў разьвіць пэўным лінгвістам новую гіпотэзу, паводле якой «сатэмныя» рысы паўсталі як інавацыя цэнтральнага рэгіёну індаэўрапейскае прарадзімы, у той час як «кентумныя» рысы зьяўляліся вынікам некаторае кансэрвацыі на крайнім усходзе й захадзе гэтага арэалу. Для параўнаньня, [[славянскія мовы]] маюць тыпова «сатэмныя» характарыстыкі.

Зьнікненьне тахарскіх моваў імаверна прыпадае на першую палову-сярэдзіну ІХ стагодзьдзя н. э., калі ўйгуры, будучы выцесьненымі з тэрыторыі сучаснае [[Манголія|Манголіі]], засялілі тэрыторыю Тарымскага басэйну<ref name=mallory/>. Цюркізацыя арэалу тахарскіх моваў пацьвярджаецца, прыкладам, існаваньнем перакладаў тахарскіх тэкстаў на старажытнаўйгурскую мову.

== Тагачасныя згадваньні ==
У 1907 годзе нямецкі арыенталіст-лінгвіст Фрыдрых В. К. Мюлер выявіў надпісы ў каляфоне (канцы) аднаго з рукапісаў на старажытнацюрскай мове, у якім рукапіс апісваўся як пераклад з [[санскрыт]]у праз мову ''twγry''. Мюлер прыйшоў да высновы, што апошняе слова мела вымаўленьне ''toxrï'' і мела значэньне новаадкрытае мовы навакольляў Турфану. Пазьней ім жа было высунутае меркаваньне пра сувязь саманазвы з старажытнагрэцкім [[Пталемэй|пталемэевым]] Τόχαροι, згаданым у пэрыяд ІІ ст. да н. э., якое, у сваю чаргу, мела [[індаіранскія мовы|індаіранскую]] этымалёгію ([[старажытнапэрсыдзкая мова|ст.-пэрс.]] ''tuxāri-'', хат.-сацк. ''ttahvāra'', санскр. ''tukhāra'') і, грунтуючыся на вышэйпамянёных высновах, прапанаваў тэрмін ''тахарская'' ({{мова-de|Tocharisch|скарочана}}).

Тым ня менш, пталемэйскія тахары ў сучаснай гістарыяграфіі часьцей атаясамліваюцца з плямёнамі ''юэчжы'' кітайскіх гістарычных хронік, якія лічацца заснавальнікамі Кушанскага царства<ref>Mallory & Mair (2000), pp. 270—297.</ref><ref>Beckwith (2009), pp. 380—383.</ref>. На цяперашні момант вядома, што заснавальнікі царства мелі саманазву з коранем ''тахар'' і размаўлялі на бактрыйскай мове, якая, у адрозьненьне ад тахарскіх, належыць да іншай галіны індаэўрапейскае сям’і — індаіранскай. Такім чынам, перанос тэрміну ''тахары'' на [[Індаэўрапейцы|індаэўрапейцаў]] Тарымскага басэйну ва ўдакладненым дачыненьні зьяўляецца некарэктным, аднак гэтая практыка стала трывалай у гістарычнай навуцы<ref name=ks>{{артыкул|аўтар=Todd B. Krause and Jonathan Slocum.|загаловак=Tocharian Online. Series Introduction|арыгінал=|спасылка=http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/eieol/tokol-0-X.html|аўтар выданьня=|выданьне=Linguistics Research Center. The College of Liberal Arts. UT Austin|тып=|месца=|выдавецтва=|год=2014|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Mallory, J.P.; Adams, Douglas Q.|частка = |загаловак = Encyclopedia of Indo-European Culture|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Fitzroy Dearborn|год = 1997|том = |старонкі = 509|старонак = |сэрыя = |isbn = 978-1-884964-98-5|наклад = }}</ref>.

Тэрмін ''toxrï'' з найбольшай верагоднасьцю прадстаўляе сабой старажытнацюрскае пазначэньне тахараў (у сучасным разуменьні), але не сустракаецца ва ўласна тахарскіх пісьмовых помніках<ref name=ks/>. Тэксты на тахарскай A мове ў якасьці саманазвы мовы падаюць слова ''ārśi'', у тахарскай B у гэтай якасьці выступае прыметнік ''kuśiññe'', утвораны ад назоўнікаў ''kuśi'' або ''kuči'', вядомых таксама дзякуючы цюрскім і кітайскім хронікам<ref name=ks/>. Грунтуючыся на гэтым, францускі гісторык Бэрнар Сэржан для абазначэньня тахарскае галіны моваў прапанаваў тэрмін ''аршы-кучыйскія мовы'', пазьней зьмяніўшы яго на ''агні-кучыйскія''<ref>{{Кніга|аўтар = Sergent, Bernard.|частка = |загаловак = Les Indo-Européens: Histoire, langues, mythes|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 2-е выд|месца = |выдавецтва = Payot|год = (2005) [1995]|том = |старонкі = 113-117|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

== Гісторыя ==
Агульнапрынята, што продкі тагачасных тахараў зьявіліся ў сучасным Сіньцьзяне ў выніку надзвычай раньніх індаэўрапейскіх міграцыяў, пасяліўшыся ў рэгіёне ўжо ў ІІ тыс. да н.э. Аднак гэтыя зьвесткі ў вялікай ступені зьяўляюцца спрэчнымі й дагэтуль<ref>{{Кніга|аўтар = Baldi, P.|частка = |загаловак = An Introduction to the Indo-European Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Carbondale|выдавецтва = Southern Illinois University Press|год = 1983|том = |старонкі = 142|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. На думку Дж. Лэйна прарадзіма тахараў да іх міграцыі на ўсход месьцілася ў стэпавых рэгіёнах поўдня сучаснае [[Расея|Расеі]], мяжуючы на захадзе й поўдні з трака-фрыгійцамі, протаармянамі й протагрэкамі, на захадзе й поўначы — з прагерманцамі й прабалта-славянамі, на ўсходзе й поўначы — з прафіна-вуграмі<ref>{{Кніга|аўтар = Lane, George S.|частка = |загаловак = Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships|арыгінал = |спасылка = |адказны = ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn|выданьне = Indo-European and Indo-Europeans|месца = Philadelphia|выдавецтва = University of Pennsylvania Press|год = 1970|том = |старонкі = 76|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Імаверна, што тахарскія мовы даволі ранна аддзяліліся ад іншых індаэўрапейскіх дыялектаў з прычыны адсутнасьці асаблівае блізкасьці з усходнімі індаэўрапейскімі мовамі і адначасовай прысутнасьці падабенстваў з індаэўрапейскімі мовамі захаду. Супрацьлеглы пункт гледжаньня абгрунтоўваў У. Георгіеў.

== Пісьмовасьць ==
[[Файл:Tocharian manuscript THT133.jpg|міні|250пкс|Узор рукапісу на адной з тахарскіх моваў]]
Тахарскія мовы задакумэнтаваныя дзякуючы рукапісам, якія ў асноўным датуюцца VIII стагодзьдзем н. э., аднак прадстаўленыя й ранейшыя пісьмовыя помнікі. Вядомыя ўзоры пісьмовых тахарскіх моваў уяўляюць сабою тэксты на пальмавым лісьці, драўляных таблічках і кітайскай паперы, якія захаваліся дзякуючы надзвычай жорсткаму клімату Тарымскага басэйну. Іншыя ўзоры моваў таксама бачныя на некаторых участках навакольля Кучы ды Карашару, у прыватнасьці, існуюць насьценныя надпісы.

Захаваныя тэксты на тахарскай A мове датычаць рэлігійнае тэматыкі. У сваю чаргу, тахарская B мова зафіксаваная па ўсім арэале тахарскіх моваў, яе пісьмовыя помнікі адносяцца таксама й да сьвецкіх галінаў дзейнасьці. Дадзеная акалічнасьць дазволіла высунуць шэрагу дасьледчыкаў тэорыю, паводле якой тахарская A мова вымерла раней у параўнаньні з тахарскай B і насіла выключна літургічныя функцыі<ref name=mallory/>. Тым ня менш, адсутнасьць корпусаў тахарскіх A тэкстаў на сьвецкую тэматыку можа зьяўляцца выключна сьледзтвам меншага распаўсюджваньня мовы й фрагмэнтарнае захаванасьці тэкстаў.

Большая частка пісьмовых дакумэнтаў на тахарскіх мовах запісаная на вытворнай форме індыйскай пісьмовасьці [[брагмі]], у якой кожны сымбаль пазначаў камбінацыю тыпу Ca (дзе C — зычны), для зьмены галоснага або для яго прыбраньня да сымбалю дадаваўся дыякрытычны знак. Меншая колькасьць тэкстаў складзеная маніхейскім пісьмом, гэтыя тэксты зьяўляюцца літургічнымі творамі на тэматыку, зьвязанай з [[маніхейства]]м<ref>Daniels (1996), p. 531.</ref><ref>Campbell (2000), p. 1666.</ref>. Як мяркуецца, большасьць тахарскіх тэкстаў адлюстроўвае пераклады асноўных будыйскіх працаў, вырабленыя з санскрыту, некаторыя з гэтых тэкстаў маюць сынхронны пераклад на санскрыце, што палегчыла дэшыфроўку й пераклад моваў. Разам з гэтым, дагэтуль захаваліся тэксты манастырскай перапіскі і ўліку, а таксама сьвецкія тэксты, такія як камэрцыйныя дакумэнты, дазволы на праход караванаў (тахарскія землі месьціліся ля Вялікага шоўкавага шляху), мэдычныя трактаты, магічныя тэксты, знойдзены адзін верш на любоўную тэматыку.

Асаблівая прырода тахарскіх тэкстаў, зь якіх вялікая частка ўяўляе сабою пераклады з санскрыту або складзеная паводле вершаваных законаў накладае цяжкасьці ў дакладным выяўленьні тахарскага сынтаксісу. Разам з тым, функцыянальныя стылі захаваных тахарскіх пісьмовых помнікаў ў вялікай ступені абмяжоўваюцца тэкстамі рэлігійнай або філязофскай тэматыкі, што таксама ўскладняе рэканструкцыі паўсядзённае лексыкі ў тахарскіх мовах<ref name=dickens/><ref>{{артыкул|аўтар=Winter, W.|загаловак=Tocharian and Proto-Indo-European|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Lingua Posnaniensis|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1982|выпуск=|том=|нумар=25|старонкі=6|isbn=}}</ref>.

У 1998 годзе кітайскі лінгвіст Цьзі Сянлін апублікаваў пераклад і аналіз фрагмэнтаў тахарскага трактату, знойдзенага ў 1974 годзе ў цэнтральным Сіньцьзяне<ref>{{Кніга|аўтар = Wright, J.C.|частка = 62|загаловак = Review: Fragments of the Tocharian A Maitreyasamiti-Nāṭaka of the Xinjiang Museum, China. In Collaboration with Werner Winter and Georges-Jean Pinault by Ji Xianlin|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Bulletin of the School of Oriental and African Studies|месца = |выдавецтва = |год = 1999|том = 2|старонкі = 367-370|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Ji, Xianlin; Winter, Werner; Pinault, Georges-Jean.|частка = |загаловак = Fragments of the Tocharian A Maitreyasamiti-Nataka of the Zinjiang Museum, China|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Mouton De Gruyter|год = 1998|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-3-11-014904-3|наклад = }}</ref>.

== Клясыфікацыя ==
[[Файл:Centum Satem map.png|thumb|right|250пкс|Тахарскія мовы сярод індаэўрапейскіх (справа).]]
Тахарскія мовы A і B дэманструюць істотныя адрозьненьні, ступень узаемназразумеласьці абедзьвюх моваў не ўсталяваная. Лічыцца, што ўсе тахарскія мовы ўтварыліся ў выніку распаду пратахарскае мовы, якая вылучылася прыкладна з І тыс. да н. э. і распалася за некалькі стагодзьдзяў да ўзьнікненьня пісьмовых фіксацыяў тахарскіх моваў.

Арэал і выкарыстаньне тахарскіх моваў у часы іх існаваньня адрозьніваўся. Рэгіён выкарыстаньня тахарскай A мовы лякалізуецца толькі ва ўсходніх частках тахарскага арэалу, тады як тахарская B мова засьведчаная ва ўсім рэгіёне й мела большыя галіны пісьмовага выкарыстаньня. Дадзеная акалічнасьць дазволіла шэрагу дасьдедчыкаў высунуць тэорыю, паводле якой тахарская A мова зьяўлялася вымерлай літургічнай мовай, у супрацьлегласьць чаму тахарская B мела выкарыстаньне ў якасьці жывой мовы ўсяго рэгіёну<ref name=mallory/>. Незважаючы на ранейшае зьнікненьне тахарскай A мовы, тахарская B мела больш архаічны характар адносна эвалюцыі пратахарскае фаналёгіі. Так, у тахарскай B мове захаваліся такія пратахарскія рысы, як супрацьпастаўленьне націску, фінальных галосных, дыфтонгаў, а таксама галосных ''o'', ''e''. У сваю чаргу, страта фінальных галосных у тахарскай A мове спрычынілася да зьнікненьня ў мове клічнага склону, а таксама некаторых склонавых парадыгмаў назоўніку, дзеяслова й прыметніку, якія ўспадкаваліся ў тахарскай B ад пратахарскай мовы.

У дачыненьні склонавых парадыгмаў і парадыгмаў спражэньня абедзьве тахарскія мовы дэманструюць уласныя адрозныя інавацыі. Напрыклад, у абедзьвюх мовах прасочваюцца істотныя інавацыі ў актыўных індыкатыўных канчатках цяперашняга часу, іншыя канчаткі ў большасьці выпадкаў не адлюстроўваюць непасрэднае роднасьці ў параўнаньні з [[праіндаэўрапейская мова|праіндаэўрапейскай мовай]]. Рознае разьвіцьцё ў параўнаньні з пратахарскай мовай таксама паказваюць розныя канчаткі ў некаторых аглютынацыйных склонах, а таксама будова некаторых дзеясловаў: у другой клясе прэтэрыту ў тахарскай B мове захоўвалася праіндаэўрапейскае ''ē'', аднак у тахарскай A ёй на зьмену прыйшла рэдуплікацыя, утвораная, верагодна, ад рэдуплікаванага аорысту.

Разам з тым, у дзьвюх мовах назіраецца захаваньне роднасных канчаткаў другой асобы адзіночнага ліку<ref name=ks/>.

=== Зьнешняя клясыфікацыя ===
У індаэўрапэістыцы тахарскія мовы на аснове структурных характарыстык лічацца адной з галіной індаэўрапейскіх мовах і традыцыйна ня лічацца мовамі, якія паказвалі б асаблівае збліжэньне зь іншымі індаэўрапейскімі ў рамках індаэўрапейскае сям’і моваў (як, напрыклад, кельцкія й італійскія або балтыйскія ды славянскія). Некаторыя гіпотэзы, грунтуючыся на зьвестках лексыкастатыстыкі і глётахраналёгіі, пастулююць збліжэньне тахарскіх моваў з [[анаталійскія мовы|анаталійскай]] галіной індаэўрапейскай сям’і<ref>{{Кніга|аўтар = Holm, Hans J.|частка = |загаловак = The Distribution of Data in Word Lists and its Impact on the Subgrouping of Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = Christine Preisach, Hans Burkhardt, Lars Schmidt-Thieme, Reinhold Decker (Editors)|выданьне = Data Analysis, Machine Learning, and Applications. Proc. of the 31st Annual Conference of the German Classification Society (GfKl), University of Freiburg|месца = Heidelberg-Berlin|выдавецтва = Springer-Verlag|год = 2008|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Václav Blažek.|частка = 35|загаловак = From August Schleicher to Sergej Starostin; On the development of the tree-diagram models of the Indo-European languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2007|том = 1&2|старонкі = 82-109|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Remco Bouckaert, Philippe Lemey, Michael Dunn, Simon J. Greenhill, Alexander V. Alekseyenko, Alexei J. Drummond, Russell D. Gray, Marc A. Suchard, Quentin D. Atkinson.|частка = 6097|загаловак = Mapping the Origins and Expansion of the Indo-European Language Family|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2012|том = 337|старонкі = 957-960|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Іншымі дасьледчыкамі таксама ўказваліся меркаваныя збліжэньні тахарскіх моваў з [[армянская мова|армянскай]], [[тракійская мова|тракійскай]], [[фрыгійская мова|фрыгійскай]] ды [[кельцкія мовы|кельцкімі]] мовамі<ref>{{Кніга|аўтар = Lane, George S.|частка = Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships|загаловак = Indo-European and Indo-Europeans|арыгінал = |спасылка = |адказны = ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn|выданьне = |месца = Philadelphia|выдавецтва = University of Pennsylvania Press|год = 1970|том = |старонкі = 74ff|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Як пастулюе Дж. Лэйн, тахарскія мовы адлюстроўваюць некаторыя сыходжаньні з кельцкімі й [[італійскія мовы|італійскімі]] сыстэмамі ладоў, але адзначае, што найбліжэйшымі да тахарскіх з старажытных індаэўрапейскіх дыялектаў зьяўляліся трака-фрыгійскія й армянскія<ref>{{Кніга|аўтар = Lane, George S.|частка = Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships|загаловак = Indo-European and Indo-Europeans|арыгінал = |спасылка = |адказны = ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn|выданьне = |месца = Philadelphia|выдавецтва = University of Pennsylvania Press|год = 1970|том = |старонкі = 78|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Некаторыя марфалягічныя прыкметы (лёс ''n-''асноваў назоўнікаў і прыметнікаў) збліжаюць пратахарскую мову з прагерманскай, лацінай і старажытнагрэцкай мовамі, а пазьнейшыя міграцыі тахараў на ўсход спрычыніліся да лексычных кантактаў з продкамі славянаў<ref>{{артыкул|аўтар=Adams, Douglas Q.|загаловак=Towards a History of PIE n-Stems in Tocharian|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Journal of the American Oriental Society|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1980|выпуск=|том=|нумар=100|старонкі=439|isbn=}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Lane, George S.|частка = Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships|загаловак = Indo-European and Indo-Europeans|арыгінал = |спасылка = |адказны = ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn|выданьне = |месца = Philadelphia|выдавецтва = University of Pennsylvania Press|год = 1970|том = |старонкі = 79|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Іншыя трактоўкі дадзеных падабенстваў прапаноўваюць выяўленьне фаналягічных, марфалягічных і лексычных паралеляў між тахарскімі й [[балта-славянскія мовы|балта-славянскімі]] мовамі, што, меркавана, можа зьяўляцца сьведчаньнем таго, што прынамсі каля IV тыс. да н.э. продкі тахараў, германцаў і балта-славянаў утваралі паўночную дыялектную групу праіндаэўрапейскае мовы, якая адкалолася ад апошняй на вельмі раньняй стадыі<ref>{{Кніга|аўтар = Georgiev, Vladimir I.|частка = |загаловак = Introduction to the History of the Indo-European Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Sofia|выдавецтва = Publishing House of the Bulgarian Academy of Sciences|год = 1981|том = |старонкі = 297|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Савецкія лінгвісты Т. Гамкрэлідзэ й Вяч. Іваноў высоўвалі гіпотэзу пра блізкасьць да тахарскіх моваў мовы гутыяў — старажытнага народу, які пражываў у [[Загрос]]е<ref>{{Кніга|аўтар = Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс.|частка = № 1|загаловак = Первые индоевропейцы на арене истории: прототохары в Передней Азии|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Вестник древней истории|месца = |выдавецтва = |год = 1989|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Аднак самі гутыі не пакінулі сьведчаньняў уласнае мовы, акрамя ўласных імёнаў, таму гэтая гіпотэза ня можа быць апрабаванай.

== Лінгвістычная характарыстыка ==
[[Файл:Indo-European isoglosses.png|thumb|right|250пкс|Фаналягічныя й марфалягічныя ізаглёсы індаэўрапейскіх моваў.]]
=== Фанэтыка, фаналёгія ===
Сярод іншых галінаў індаэўрапейскіх моваў тахарскія мовы належаць да моваў «кентум» — праіндаэўрапейскі шэраг палятавэлярных зычных (*ḱ, *ǵ, *ǵʰ) аб’яднаўся ў гэтых мовах з вэлярнымі *k, *g, *gʰ, што аналягічна індаэўрапейскім мовам заходняй і паўднёвай Эўропы (грэцкая, італійскія, кельцкія, германскія). У параўнаньні зь іншымі «кентумнымі» мовамі тахарскія мовы зьяўляюцца своеасаблівым геаграфічным выключэньнем з прычыны свайго ўсходняга разьмяшчэньня ў адрозьненьне ад астатніх «кентумных» моваў. Такім чынам, адкрыцьцё тахарскіх моваў паслужыла на карысьць значнага абвяржэньня гіпотэзы, згодна зь якой падзел індаэўрапейскіх моваў на мовы «кентум» і мовы «сатэм» зьвязаны з захадам і ўсходам індаэўрапейскага арэалу адпаведна<ref>{{Кніга|аўтар = Renfrew, Colin.|частка = |загаловак = Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European Origins|арыгінал = |спасылка = http://books.google.ca/books?id=R645AAAAIAAJ&hl=ru&source=gbs_navlinks_s|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = CUP Archive|год = 1990|том = |старонкі = 107|старонак = 346|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Baldi, Philip.|частка = |загаловак = The Foundations of Latin|арыгінал = |спасылка = http://books.google.com.ua/books?id=gWY7-DBWPW4C&hl=ru&source=gbs_navlinks_s|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Walter de Gruyter|год = 1999|том = |старонкі = 39|старонак = 534|сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Ніжэй прыведзены гукавы лад тахарскіх моваў паводле сучасных прадстаўленьняў у галіне дасьледаваньня тахарскіх моваў.

* '''Галосныя''':

Ніжэй прыведзены лад [[галосны]]х фанэмаў, якія хутчэй за ўсё існавалі ў тахарскіх мовах. Перадаваньне фанэмаў зьдзейсьненае адпаведным фанэтычным альфабэтам, ужываным у асноўных працах па тахарскіх мовах (зьлева курсівам) і іх верагодныя адпаведнікі паводле [[міжнародны фанэтычны альфабэт|IPA]] (справа).

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
! &nbsp;
! Пярэдняга<br />шэрагу
! Сярэдняга<br />шэрагу
! Задняга<br />шэрагу
|-
! Верхняга<br />ўздыму
| ''i'' {{IPA|/i/}}
| ''ä'' {{IPA|/ɨ/}}
| ''u'' {{IPA|/u/}}
|-
! Сярэдняга<br />ўздыму
| ''e'' {{IPA|/e/}}
| ''a'' {{IPA|/ə/}}
| ''o'' {{IPA|/o/}}
|-
! Ніжняга<br />ўздыму
| &nbsp;
| ''ā'' {{IPA|/a/}}
| &nbsp;
|}

Незважаючы на тое, што тахарскія мовы маюць практычна ідэнтычны інвэнтар галосных, [[этымалёгія|этымалягічна]] часта яны не адпавядаюць адна адной. Прыкладам, галосная ''a'' не аднаўляецца для пратахарскае мовы, але ў тахарскай B яна разьвілася з ранейшага [[націск]]нога ''ä'' альбо ненаціскнога ''ā'', якія ў тахарскай A засталіся нязьменнымі незважаючы на націск. У гэты ж час тахарская A разьвіла фанэму ''a'' з пратахарскіх {{IPA|/ɛ/}} або {{IPA|/ɔ/}}, якія засталіся захаванымі ў тахарскай B у выглядзе {{IPA|/e/}} ды {{IPA|/o/}}. Іншым прыкладам можа лічыць тахарскія A ''e'', ''o'', што разьвіліся шляхам манафтангізацыі дыфтонгаў, якія захаваліся ў тахарскай В.

Наогул, пры параўнаньні ладоў галосных тахарскай A і B моваў назіраецца большая архаічнасьць апошняй, у якой, у адрозьненьне ад тахарскай A не адбылося манафтангізацыі пратахарскіх дыфтонгаў, страты практычна ўсіх фінальных галосных і ''ä'' — у адкрытых складох і эпэнтэзы ''ä'', якая разьбівала сьцячэньні зычных, якія, у сваю чаргу, утварыліся праз страты галосных.

На пісьме існавала адрозьненьне між доўгімі й кароткімі галоснымі ''i'' ды ''u'', але гэта, імаверна, ня зводзіцца да якасьці галосных і тлумачыцца ўласнымі пісьмовымі практыкамі пісцоў<ref>{{Кніга|аўтар = Penney, J. H. W.|частка = 91|загаловак = The Treatment of Indo-European Vowels in Tocharian|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Transactions of the Philological Society|месца = |выдавецтва = |год = 1976-77|том = 66|старонкі = 84|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

* '''Дыфтонгі''':

[[Дыфтонг]]і засьведчаныя толькі ў тахарскай B (гл. вышэй).

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
! &nbsp;
! Пярэдняга<br />шэрагу
! Задняга<br />шэрагу
|-
! Неагублены
| ''ai'' {{IPA|/əi/}}
| ''au'' {{IPA|/əu/}}<br />''āu'' {{IPA|/au/}}
|-
! Агублены
| ''oy'' {{IPA|/oi/}}
| &nbsp;
|}

* '''Зычныя''':

Ніжэй прыведзены лад [[зычны]]х у тахарскіх мовах паводле традыцыйнае транскрыпцыі й іх адпаведнікаў паводле IPA. Транскрыпцыя тахарскіх гукаў абумоўленая асаблівасьцямі пісьма на аснове пісьмовасьці брагмі, з гэтае прычыны традыцыйная транскрыпцыя тахарскіх зычных у некаторай ступені аналягічная асноўным сыстэмам перадачы зычных санскрыту ды іншых [[індаарыйскія мовы|індаарыйскіх]] моваў. Акрамя гэтага, тахарская пісьмовасьць мела сымбалі для гукаў, якія паўставалі толькі ў запазычваньнях з санскрыту і, верагодней за ўсё, ня мелі адрознага вымаўленьня ў тахарскіх мовах. У пэўнай ступені застаецца няяснай прырода гукавага значэньня некаторых сымбаляў, у прыватнасьці тых, якімі пазначаліся шумныя зычныя.

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
!| &nbsp;
! Білябіяльныя
! Альвэалярныя
! Альвэапалятальныя
! Палятаальвэалярныя?
! Палятальныя
! Вэлярныя
! Лябіялізаваныя<br />вэлярныя

|-
!| Выбухныя
| ''p'' {{IPA|/p/}}
| ''t'' {{IPA|/t/}}
| ''c'' {{IPA|/tɕ/}}?²
| &nbsp;
| &nbsp;
| ''k'' {{IPA|/k/}}
| &nbsp;
|-
!| Афрыкаты
| &nbsp;
| ''ts'' {{IPA|/ts/}}
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
!| Фрыкатывы
| &nbsp;
| ''s'' {{IPA|/s/}}
| ''ś'' {{IPA|/ɕ/}}
| ''ṣ'' {{IPA|/ʃ/}}?³
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
!| Насавыя
| ''m'' {{IPA|/m/}}
| ''n'' ''ṃ'' {{IPA|/n/}}<sup>1</sup>
| &nbsp;
| &nbsp;
| ''ñ'' {{IPA|/ɲ/}}
| ''ṅ'' {{IPA|/ŋ/}}<sup>4</sup>
| &nbsp;
|-
!| Дрыжачыя
| &nbsp;
| ''r'' {{IPA|/r/}}
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
!| Апраксыманты
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| &nbsp;
| ''y'' {{IPA|/j/}}
| &nbsp;
| ''w'' {{IPA|/w/}}
|-
!| Лятэральныя
| &nbsp;
| ''l'' {{IPA|/l/}}
| &nbsp;
| &nbsp;
| ''ly'' {{IPA|/ʎ/}}
| &nbsp;
| &nbsp;
|}

# У залежнасьці ад пазыцыі тахарская {{IPA|/n/}} мае розныя перадачы лцінскім альфабэтам. Аналягічна трансьлітарацыі санскрыту, у канцы словаў, а таксама перад пэўнымі клітыкамі гэтая зычная перадаецца як ''ṃ'', у астатніх пазыцыях — як ''n'';
# [[Фанэма]], якая перадаецца як ''c'', як лічыцца, адпавядала палятальнаму выбухному {{IPA|/c/}} санскрыту. Можна меркаваць пра наяўнасьць у тахарскай фаналёгіі спалучэньня {{IPA|/tɕ/}}, на якое, магчыма, указвае спалучэньне ''śc'', але ягонае дакладнае вымаўленьне не паддаецца ўсталяваньню;
# Зычны, які перадаецца сымбалем ''ṣ'', адпавядаў рэтрафлекснаму сьвісьцячаму {{IPA|/ʂ/}}у санскрыце, аднак верагодна, што ён уяўляў сабою палятаальвэалярны сьвісьцячы {{IPA|/ʃ/}} (на ўзор беларускага ''ш'') праз уласнае паходжаньне як паляталізаванае {{IPA|/s/}};
# Зычны ṅ {{IPA|/ŋ/}} паўставаў толькі перад ''k'' або ў сьцячэньнях зычных, дзе адбылося выпадзеньне апошняга. Падобныя сьцячэньні мелі яўна фанэматычны характар, паколькі зафіксаванае таксама існаваньне ''nk'' ды ''ñk'' (якія, у сваю чаргу, утварыліся праз сынкопу (выпадзеньне) ''ä'' між гэтымі зычнымі).

* '''Прасодыя''':

[[Націск]] у тахарскіх мовах меў фіксаваны характар (мог падаць толькі на пэўны склад): у тахарскай A ён падаў на першы склад, у тахарскай B на перадапошні<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Języki indoeuropejskie|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Warszawa|выдавецтва = PWN|год = 1986|том = |старонкі = 251|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

=== Пратахарская фаналёгія ===
Рэканструяваная пратахарская мова дэманструе значныя зьмены ў ладзе галосных у параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай.

У канчатковым выніку зьнікла адрозьненьне галосных паводле даўжыні, аднак да гэтае страты ўсе доўгія й кароткія галосныя набылі адрозьненьне паводле якасьці, што прывяло да рознага разьвіцьця гэтых галосных. Акрамя гэтага, шматлікія пары галосных у пратахарскай мове мелі адрозьненьне толькі паводле наяўнасьці або адсутнасьці паляталізацыі. Напрыклад, праіндаэўрапейскія ''o'', ''ē'' ў пратахарскай мове зьліліся ў ''ë'' (верагодна {{IPA|/ɛ/}}), аднак галосны на месцы ''ē'' ў пратахарскай мове стаў зьведваць паляталізацыю пасьля зычнага або ''y'' — такім чынам, нягледзячы на зьліцьцё дзьвюх праіндаэўрапейскіх галосных у адзіную фанэму, адрозьненьне між імі захавалася, але паводле іншага крытэру.

Рэканструкцыі зьменаў у пратахарскай фаналёгіі ў параўнаньні з праіндаэўрапейскай замінаюць перш за ўсё слабая зафіксаванасьць вядомых тахарскіх моваў; шырокі працэс зьліцьця праіндаэўрапейскіх выбухных, што спрычынілася да няяснасьцяў у тахарскай этымалёгіі; радыкальныя зьмены ў сыстэме галосных, што дазваляе адхіліць рад зьменаў сярод галосных; вялікая колькасьць аналягічных зьменаў у іменнай і дзеяслоўнай сыстэмах, што робіць цяжкім вызначэньне рэгулярнасьці той ці іншай зьмены. Практычна да сярэдзіны ХХ стагодзьдзя мэханізм фаналягічных зьменаў у пратахарскі пэрыяд быў слаба зразумелым для мовазнаўцаў, але прагрэс у гэтай галіне стаў назірацца сярод тахаразнаўцаў ужо з 1948 году.

* '''Галосныя''':

Нягледзячы на пэўную відавочнасьць адпаведнасьцяў галосных у тахарскай A і B мовах, насамрэч шэраг гэтых галосных не зьяўляецца роднасным і ўзыходзіць да іншых галосных пратахарскае мовы (гл. вышэй).

Ніжэй прыведзеная найбольш мінімальная рэканструкцыя позьнепратахарскіх галосных, якая ўключае галосныя, прызнаныя практычна ўсімі тахаразнаўцамі<ref name=ks/>. Зьлева прыведзены запіс паводле адпаведнага фанэтычнага альфабэту, справа — адпаведнікі паводле IPA.

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
! &nbsp;
! Пярэдняга<br />шэрагу
! Сярэдняга<br />шэрагу
! Задняга<br />шэрагу
|-
! Верхняга<br />ўздыму
| ''i'' {{IPA|/i/}}
| ''ä'' {{IPA|/ɨ/}}
| ''u'' {{IPA|/u/}}
|-
! Сярэдняга<br />ўздыму
| ''e'' {{IPA|/e/?}}
| &nbsp;
| ''ọ'' {{IPA|/o/}}
|-
! Ніжняга<br />ўздыму
| &nbsp;
| ''ā'' {{IPA|/a/}}
| ''o'' {{IPA|/ɔ/}}
|}

Ніжэй прадстаўлены самы шырокі варыянт рэканструяваных галосных пратахарскае мовы Ringe (1996)<ref name=ringe>{{Кніга|аўтар = Ringe, Donald A.|частка = Volume I: From Proto-Indo-European to Proto-Tocharian|загаловак = On the Chronology of Sound Changes in Tocharian|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = New Haven, CT|выдавецтва = American Oriental Society|год = 1996|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
! &nbsp;
! Пярэдняга<br />шэрагу
! Сярэдняга<br />шэрагу
! Задняга<br />шэрагу
|-
! Верхняга<br />ўздыму
| (''i'' = ''ǝy'')
| ''ǝ'' {{IPA|/ɨ/}}
| (''u'' = ''ǝw'')
|-
! Сярэдняга<br />ўздыму
| ''ẹ'' {{IPA|/e/}}
| ''ë'' {{IPA|/ǝ/}}
| ''ọ'' {{IPA|/o/}}
|-
! Ніжняга<br />ўздыму
| ''e'' {{IPA|/ɛ/}}
| ''ā'' {{IPA|/a/}}
| ''o'' {{IPA|/ɔ/}}
|}

Некаторыя адрозьненьні між мінімальным і максымальным варыянтамі рэканструкцыі палягаюць выключна ў сыстэме пазначэньня: так, Рынг выкарыстоўвае ''*ǝ'' замест сымбалю ''*ä'', ён жа (а таксама шэраг іншых лінгвістаў) замест *[i] ды *[u] выкарыстоўваюць ''*äy'', ''*äw'' (''*ǝy'', ''*ǝw'' у пазначэньні паводле Рынга). Некаторыя іншыя працы выкарыстоўваюць ''æ'' або ''ë'' на месцы ''e'' мінімальнае сыстэмы, ''å'' або ''ɔ'' замест ''o'' (у ёй жа) і ''ǝ'' замест ''ä''.

Асноўныя адрозьненьні заключаюцца ў рэканструкцыі Рынгам трох галосных ''*ë'', ''*e'', ''*ẹ'' замест толькі ''*e'' ў мінімальнай рэканструкцыі. Разам з гэтым, заключаецца адрозьненьне між ''*ë'' < PIE ''*o'', якая, як мяркуецца, мела больш сярэднюю артыкуляцыю з прычыны таго, што дадзеная фанэма не выклікала паляталізацыі, і ''*e'' < PIE ''*ē'', што не спрычынялася да паляталізаванага вымаўленьня. За выняткам адрозьненьня паводле палялталізацыі, лёс абедзьвюх галосных практычна аднолькавы ў дзьвюх тахарскіх мовах, што надае дасьледчыкам падставу меркаваць пра існаваньне адзінай фанэмы ў пратахарскай мове. Зь іншага боку, працэсы [[умляўт|ўмляўт]]ызацыі, як лічыцца, мелі розныя ўплывы на галосныя, у выніку чаго шэраг дасьледчыкаў лічаць гэтыя два галосныя дзьвюма асобнымі фанэмамі ў часы існаваньня пратахарскае мовы<ref>{{Кніга|аўтар = Douglas Adams.|частка = 98|загаловак = Ablaut and Umlaut in the Tocharian Vowel System|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Journal of the American Oriental Society|месца = |выдавецтва = |год = 1970|том = 4|старонкі = 446-450|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Рынгаўскі ''*ẹ'' лічыцца даволі рэдкім і, хутчэй за ўсё, рэалізоўваўся як ''e'' ды ''i'' ў тахарскай A і B адпаведна. Гэтая галосная паводле Рынга выклікала паляталізацыю й паходзіла з запазычваньняў або праіндаэўрапейскай асновы ''*oy''. Увогуле, рэканструкцыя паводле Рынга адлюстроўвае ранейшы этап існаваньня пратахарскае мовы.

У параўнаньні з пратахарскай у тахарскай A адбылася страта фінальных галосных, пратахарскага ''ä'' ў адкрытым складзе, у тым ліку, мажліва, перад спалучэньнямі тыпу Cr, Cl. У выпадку ўтварэньня ў выніку гэтага сьцячэньняў зычных адбывалася эпэнтэза (устаўка) ''ä'' або вакалізацыя ''w'', ''y'' > ''u'', ''i'' адпаведна. Варта адзначыць захаваньне сьцячэньняў зычных у ініцыяльнай пазыцыі: PIE ''h₁rudhros'' (параўн. з ст.-грэц. ''erythros'') > PToch ''rä́tre'' > Toch A ''*rtr'' > ''rtär''. У тахарскай B адбылося толькі выпадзеньне ненаціскнога ''ä'' ў адкрытым складзе (PIE ''h₁rudhros'' > PToch ''rä́tre'' > Toch B ''ratre''), сьцячэньні зычных зазнавалі зьмены, аналягічныя тахарскай А.

* '''Зычныя''':

:* '''Лярынгалы''':

Лёс праіндаэўрапейскіх спалучэньняў ''*iH'', ''*uH'' (у выпадку адсутнасьці галоснай пасьля іх) застаецца дыскусійным. Агульнапрынята, што праіндаэўрапейскае ''*ih₂'' у пратахарскай мове перайшло ў ''*yā'', аналягічна, напрыклад, [[старажытнагрэцкая мова|старажытнагрэцкай]] мове. Падобную ж зьмену зазнаў праіндаэўрапейскі ''*ih₃'', але працэс гэтага пераходу невядомы: працэс мог адбыцца паводле схемы ''*ih₃'' > ''*yō'' {{IPA|/yo:/}} > ''*yā'' {{IPA|/ya/}} (што аналягічна старажытнагрэцкай і выглядае чаканым пры наяўнасьці пераходу праіндаэўрапейскага ''*ō'' ў пратахарскі ''*ā'') альбо прама, на ўзор пераўтварэньня ''*ih₂''. Пэўная колькасьць фанэтычных зьменаў паказвае меншую этымалягічную яснасьць: так, поруч са зьменай узору ''*uh₂'' > ''*wā'' прасочваецца таксама ''*uh₂'' > ''*ū'' > ''*u'' — Д. Рынг аддае перавагу варыянту ''*uH'' > ''*ū'' > ''*u'' і лічыць варыянт ''*wā'' толькі аналягічным, што аспрэчваюць іншыя (Краўзэ, Слаўкам), якія разглядаюць пераход накшталт ''*uh₂'' > ''*wā'' ў якасьці рэгулярнае гукавае зьмены<ref name=ks/>. Спрэчным таксама застаецца лёс праіндаэўрапейскага ''*ih₁'', эвалюцыя якога аднаўляецца ў выглядзе ''*ih₁'' > ''*ye'' > ''*yä'' або ''*ih₁'' > ''*ī'' > ''i'' (Д. Рынг). На ўзор іншых гукавых зьменаў, асноўнай праблемай у выяўленьні дакладнага характару пратахарскіх зычных і шляху іх зьяўленьня з праіндаэўрапейскіх ёсьць слабое прадстаўленьне пісьмовых помнікаў тахарскіх моваў і асабліва вялікая колькасьць аналягічных зьменаў.

:* '''Умляўтызацыя''':

Для пратахарскага пэрыяду быў уласьцівы працэс умляўтызацыі, падчас якога існавала тэндэнцыя павелічэньня колькасьці агубленых зычных. Агубленьне адбывалася ў выніку ўплыву суседніх лябіявэлярных або ў выніку асобных інавацыяў з рознымі вынікамі ў тахарскай A і тахарскай B, пры гэтым у першай гэты працэс быў асабліва заўважны (PIE ''*gʷṃ-'' «прыходзіць» > PToch ''*kʷäm-'' > TA ''kum-'', але TB ''käm-'').

:* '''Паляталізацыя''':

Як лічыцца, іншым асноўным працэсам у пратахарскай мове была паляталізацыя зычных (від артыкуляцыі, пры якой зычны вымаўляецца пры судакрананьні языка зь нёбам), што адбылася да большасьці іншых зьменаў зычных пратахарскае мовы ў параўнаньні з праіндаэўрапейскай; гэты працэс адбываўся перад пэўнымі зычнымі былой праіндаэўрапейскай мовы (гл. вышэй) і стаў асноўным спосабам адрозьненьня былых праіндаэўрапейскіх галосных параў ''e'', ''u'' ды ''ē'', ''o''. Варта адзначыць, што паляталізацыя зычных ''t'', ''dh'' перад ''y'' адрозьнівалася ад паляталізацыі іншых зычных перад іншымі галоснымі, якія ўплывалі на паляталізацыю. Падобная заканамернасьць існавала таксама ў [[протагрэцкая мова|протагрэцкай мове]]. Шырокая паляталізацыя (і, акрамя яе, беднасьць губных і вялікі набор афрыкатаў і шыпячых) можа таксама зьвязвацца з [[фіна-вугорскія мовы|фіна-вугорскімі]] мовамі, з носьбітамі якіх тахары маглі сутыкацца пры міграцыі ў Азію<ref>{{Кніга|аўтар = Lane, George S.|частка = |загаловак = Tocharian: Indo-European and Non-Indo-European Relationships|арыгінал = |спасылка = |адказны = ed. by George Cardona, Henry Hoenigswald and Alfred Senn|выданьне = Indo-European and Indo-Europeans|месца = Philadelphia|выдавецтва = University of Pennsylvania Press|год = 1970|том = |старонкі = 79f|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Ніжэй прыведзеныя ўзоры паляталізацыі праіндаэўрапейскіх зычных у пратахарскай, а таксама тахарскай A і B<ref name=ks/>.

{|class="wikitable" style="text-align: center;"
|+
|-
! PIE
! PToch
! TB
! TA
! Прыклады
|-
| p, b, bh || p' || py; pyä > pi || p || PIE ''*penkʷe'' «пяць» > PToch ''p'äñśä'' (?) > TB ''piś'', TA ''päñ''
|-
| k, g, gh; kʷ, gʷ, gʷh || colspan=3|ś || PIE ''*gʷén-eh₂'' «жанчына» > ''*gʷén-ā'' > PToch ''śä́nɔ'' > TB ''śana'', TA ''śäṃ''<br />
PIE ''*kʷetwór-es'' «чатыры» > PToch ''*śätwë́rä'' > TB ''śtwer'', TA ''śtwar''
|-
| t, dh || colspan=3|c || PIE ''*dhugh₂-tēr'' «дачка» > PToch ''*täkā́cër'' > TB ''tkācer'' (TA ''ckācar'' < ''*tkācar'' па асыміляцыі)
|-
| ty, dhy || colspan=3|ts || PIE ''*wleh₂-nt-ih₂'' «царыца» > PToch ''*wlāntyā'' > ''*wlāntsā'' > TB ''lāntsa''
|-
| d > dz > ts || colspan=3|ś || PIE ''*dekṃ(t)'' «дзесяць» > PToch ''*dzäkä(n)'' > ''*śä́kä'' > TB ''śak'', TA ''śäk''
|-
| s || colspan=3|ṣ ||
|-
| m || m' || my; myä > mi || m || PIE ''*medhu'' «мёд» > PToch ''*m'ätu'' > ''*m'ätä'' > TB ''mit''
|-
| n || colspan=3|ñ {{IPA|/ɲ/}} ||
|-
| l || colspan=3|ly {{IPA|/ʎ/}} || PIE ''*léuk-os'' «сьвятло» > PToch ''*l'äukë'' > TB ''lyuke''
|-
| r || r' || r || r ||
|-
| w || w' || y || w || PIE ''*h₂weh₁-nt-o-'' «вецер» > PToch ''w'ëntë'' > TB ''yente'', TA ''want''
|}

:* '''Зубныя''':

Лёс праіндаэўрапейскіх зубных, у прыватнасьці, ''*d'' у пратахарскай мове застаецца незразумелым. Так, пад уплывам паляталізацыі дадзены тып зычных зазнаваў пераход у ''c'', ''ts'', ''ś'', спалучэньні з наяўнасьцю ''*d'' і адсутнасьцю наступнай галоснай пярэдняга шэагу страчваліся наогул (напрыклад, тах. А, B ''or'' «дрэва» < PIE ''*doru'', тах. B ''ime'' «думка» < PToch ''*w'äimë'' < PIE ''*weid-mo-''). Узьнікненьне ''c'' або ''ts'' можа быць растлумачаным уплывам наступнага ''y'' або галоснага пярэдняга шэрагу, але разам з тым дадзеная гіпотэза дзейнічае не заўсёды. Большасьць дасьледчыкаў тахарскіх моваў адрозьнівае працэсы пераўтварэньня зубных ад іншых працэсаў адносна зычных; часам мяркуецца, што зьмены ў артыкуляцыі зубных адбыліся раней за зьнікненьне адрозьненьня паводле звонкасьці й прыдыханьня. Тым ня менш, вялікая частка гэтых пытаньняў застаецца дыскусійнай празь невялікую колькасьць захаваных формаў, частую спрэчнасьць рэканструяваных праіндаэўрапейскіх каранёў і спрэчнасьці пытаньня [[абляўт]]у ў праіндаэўрапейскай мове. Паводле Д. Рынга зьмены адносна зубных зычных у тахарскіх мовах адбываліся ў наступным парадку<ref name=ringe/>:

# Закон Грасмана: пераход ''dh'' > ''d'' пры наяўнасьці іншага прыдыхальнага зычнага ў любой наступнай частцы слова. Для параўнаньня, уласьцівы таксама [[грэцкая мова|грэцкай]] і індаіранскім мовам;
# Пераход ''d'' > ''dz'' у выпадку існаваньня закону Грасмана;
# Страта адрозьненьня зычных паводле азванчэньня й прыдыханьня, што, магчыма, адбылося пасьля зьяўленьня паляталізацыі;
# Паляталізацыя (гл. вышэй);
# Страта ''ts'' у становішчы перад зычным.

З улікам гэтае гіпотэзы вялікая колькасьць лексэмаў, аднак, не трапляюць пад дзеяньне дадзенай заканамернасьці. У якасьці іншых вэрсіяў высоўваліся палажэньні пра існаваньне дэпаляталізацыі ў некаторых іншых выпадках або пра пераход праіндаэўрапейскага ''*dhe-'' у пратахарскае ''*tsä-'' без уліку закону Грасмана. Акрамя гэтага, закон не тлумачыць пераход праіндаэўрапейскага ''*doru'' > тах. А, B ''or'' з-за страты зычнага перад галосным замест чаканага зычнага. У сваю чаргу, гэтая акалічнасьць згодна з Рынгам тлумачыцца пераходам ''*r'' слова ''*dreus'' (формы слова ''*doru'' ў родным склоне) у форму назоўнага склону і, адпаведна, наступнай стратай ''*d'' перад узьніклым ''*r''. Краўзэ й Слаўкум пастулююць гэты пераход зь іншага пункту гледжаньня: згодна зь імі страта зычнага адбывалася перад пратахарскімі агубленымі галоснымі, ''ë'', насавымі і, мажліва, іншымі зычнымі<ref name=ks/>.

:* '''Іншыя зьмены''':

Агульнапрынятымі інавацыямі, якія, як лічыцца, існавалі ў пратахарскай мове, былі перадусім «кентумныя» зьмены ў вымаўленьні вэлярных (гл. вышэй). У «кентумнай» рэалізацыі зычных асноўным адрозьненьнем ад іншых індаэўрапейскіх моваў кентум стаў розны лёс зычных ''*kʷ'', ''*ḱw''<ref name=ringe2/>. Апошні захаваўся ў выгдлядзе ''kw'' у тахарскай В, напрыклад, ''yakwe'' «конь» < PIE ''*eḱwos''.

Паўстала страта праіндаэўрапейскага ''*d'' у шэрагу словаў пры ўмове адсутнасьці наступнае галоснае пярэдняга шэрагу, страта адрозьненьня паводле звонкасьці й прыдыханьня (у выніку чаго зьліліся праіндаэўрапейскія ''*k'', ''*g'', ''*gh''); паляталізацыя зычных перад спрадвечнымі праіндаэўрапейскімі ''*e'', ''*ē'', ''*y'', (часам) ''*i'', што выклікала ўзьнікненьне такіх фанэмаў, як ''c'', ''ś'', ''ṣ'', ''ts'', ''ñ'', ''ly'', прытым што апошні галосны аказваў паляталізацыю толькі на зубныя, а выпадкі адсутнасьці паляталізацыі перад ''*i'' тлумачыліся (паводле Рынга) фрагмэнтарнай зьменай тыпу ''i'' > ''wǝ''<ref name=ringe/>. Назіралася страта фінальных зычных, у тым ліку сьцячэньняў (напрыклад, ''nts''), за выключэньнем ''r''. Захаваныя сьведчаньні тахарскіх моваў амаль поўнасьцю дэманструюць інвэнтар зычных пратахарскае мовы за выключэньнем наступнага:

:* Узьнікненьне новае фанэмы, ''ṅ'' {{IPA|/ŋ/}}. Першапачаткова зьяўлялася [[аляфон]]ам ''n'' у пазыцыі перад ''k'', але атрымала фанэматычны характар па страце галосных у спалучэньнях ''nk'' і ''ñk'', што паслужыла адрозненьню дадзеных спалучэньняў ад ''ṅk''. Таксама спарадычная страта ''k'' між зычнымі спрычынілася да адрозьненьня ''ṅ'' у пазыцыях акрамя пазыцыі перад ''k'';
:* Зьліцьцё пратахарскага лябіявэлярнага ''*kʷ'' са звычайным ''k'' як у тахарскай А, так і ў тахарскай В. Тым ня менш, дадзеная зьмена ў пэўным сэнсе можа разумецца як зьмена пасьляпратахарскага пэрыяду з прычыны частага агубленьня былым ''*kʷ'' навакольных галосных нават у часы асобных тахарскіх моваў, што стала адрозьніваць абедзьве мовы (напрыклад, гл. прыклад з PToch ''*kʷäm-''). Акрамя таго, Д. Рынг высоўвае больш радыкальны пункт гледжаньня, мяркуючы, што пратахарскі ''*kʷ'' часам захоўваўся ў тахарскай B у становішчы пасьля глухога зычнага, асабліва ў тэкстах на заходнім дыялекце мовы<ref name=ringe2>{{Кніга|аўтар = Donald A. Ringe Jr.|частка = 66|загаловак = Review of 'Tocharian Historical Phonology and Morphology' by Douglas Q. Adams|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Language|месца = |выдавецтва = |год = 1990|том = 2|старонкі = 400-408|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Некаторыя зьмены зычных адбыліся раней нават за паляталізацыю: зьмены, выкліканыя зубнымі (гл. далей), а таксама разьвіцьцё спалучэньняў тыпу ''*iH'' у спалучэньне накшталт yV (дзе V — галосны), у той час як у іншых індаэўрапейскіх ''*iH'' у большасьці выпадкаў разьвілася ў ''ī''.

* '''Прасодыя''':

Пратахарская мова мела фанэматычны націск, але ягонае становішча мяняецца ў залежнасьці ад дасьледаваньняў. У прыватнасьці, большасьць сучасных лінгвістаў лічыць, што націск у тахарскай B мове, які месьціўся ў межах супрацьпастаўленьняў ''ā''~''a'', ''a''~''ä'', быў захаваны непасрэдна з часоў існаваньня пратахарскае мовы.

Як лічыцца, праіндаэўрапейскі націск у пратахарскай мове ў асноўным не захаваўся. Большасьць двускладовых словаў мела, хутчэй за ўсё, ініцыяльны націск, трохскладовыя й даўжэйшыя — на другім складзе. Шэраг шматскладовых словаў у тахарскай B мове адлюстроўваюць націск на больш чым адным складзе, прычынаю чаго, імаверна, зьяўляецца наяўнасьць ля кораню клітык або афіксаў, якія ў пратахарскі пэрыяд мелі тыповыя ўласьцівасьці асобных [[слова]]ў. Супрацьлеглую думку выказвае Доналд Рынг, паводле якога праіндаэўрапейскі націск захаваўся ў пратахарскай мове ў нязьменным выглядзе, а націскныя інавацыі ў тахарскай B мове датычаць выключна пэрыяду асобнае гісторыі гэтае мовы<ref name=ringe/>. М. Дыкенс, спасылаючыся на гіпотэзы іншых мовазнаўцаў, дапускае мажлівасьць існаваньня ў пратахарскай мове націску на перадапошні склад<ref name=dickens>{{артыкул|аўтар=Dickens, Mark|загаловак=Everything You Always Wanted to Know about Tocharian but were afraid to ask|арыгінал=|спасылка=http://www.oxuscom.com/eyawtkat.htm|аўтар выданьня=|выданьне=OXUS Communications|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1990|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>.

=== Марфалёгія ===
У параўнаньні з праіндаэўрапейскай мовай тахарскія мовы падаюць сьведчаньні цалкам перапрацаванае сыстэмы скланеньня імя<ref>Beekes (1995), p. 92.</ref>.

Тахарскія мовы захавалі [[назоўны склон|назоўны]], [[родны склон|родны]], [[творны склон]]ы, у тахарскай B дадаткова захоўваўся [[клічны склон]]. Стары вінавальны склон быў пераасэнсаваны як ускосны. Акрамя захаваных праіндаэўрапейскіх склонаў у тахарскіх мовах разьвілося шэсьць новых склонаў, утвораных даданьнем словазьменнага суфіксу да формаў ускоснага склону, аднак новыя склоны й суфіксы ў кожнай з тахарскіх моваў не зьяўляліся тоеснымі.

Адрозьніваліся адзіночны, множны, парны лікі, акрамя таго, верагодна існавалі парал і плюратыў — парал меў функцыі, падобныя з парным, плюратыў прымяняўся для пазначэньня назоўніку, прыналежнага да больш чым аднаго ўладальніка. На думку В. Вінтэра сыстэма ліку ў тахарскіх мовах была досыць архаічнай, пры гэтым існаваньне плюратыву ён бачыць сумнеўным<ref>{{артыкул|аўтар=Winter, Werner.|загаловак=Nominal and Pronominal Dual in Tocharian|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Language|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1962|выпуск=|том=|нумар=38|старонкі=134|isbn=}}</ref>. Паводле іншых гіпотэзаў парал зьяўляўся інавацыяй і пазначаў натуральна ўзьніклыя пары (напрыклад, TA ''aśäṃ'', TB ''eśane'' «два вокі»). Парны лік выражаў выпадкова ўзьніклыя пары.

Ніжэй прыведзены прыклад склонавых парадыгмаў у тахарскіх мовах на ўзоры слова «конь» (тах. B ''yakwe'', тах. A ''yuk'' < PIE ''*eḱwos'')<ref name=ks/>.

{| class=wikitable
|-
! rowspan=2|Склон
! colspan=3|TB
! colspan=3|TA
|-
! Суфікс
! Адз.л.
! Мн.л.
! Суфікс
! Адз.л.
! Мн.л.
|-
| Н.с.
| —
| yakwe
| yakwi
| —
| yuk
| yukañ
|-
| К.с.
| —
| yakwa
| —
| —
| —
| —
|-
| Р.с.
| —
| yäkwente
| yäkweṃtsi
| —
| yukes
| yukāśśi
|-
| У.с.
| —
| yakwe
| yakweṃ
| —
| yuk
| yukas
|-
| Т.с.
| —
| —
| —
| -yo
| yukyo
| yukasyo
|-
| Пэрлятыў
| -sa
| yakwesa
| yakwentsa
| -ā
| yukā
| yukasā
|-
| Камітатыў
| -mpa
| yakwempa
| yakweṃmpa
| -aśśäl
| yukaśśäl
| yukasaśśäl
|-
| Алятыў
| -ś(c)
| yakweś(c)
| yakweṃś(c)
| -ac
| yukac
| yukasac
|-
| Аблятыў
| -meṃ
| yakwemeṃ
| yakweṃmeṃ
| -äṣ
| yukäṣ
| yukasäṣ
|-
| М.с.
| -ne
| yakwene
| yakweṃne
| -aṃ
| yukaṃ
| yukasaṃ
|-
| Каўзатыў
| -ñ
| yakweñ
| yakweṃñ
| —
| —
| —
|}

Асаблівасьцю творнага склону тахарскай A мовы было ягонае рэдкае ўжываньне датычна чалавека.

Датычна чалавека адзіночны лік ускоснага ліку большасьці прыметнікаў і часткова назоўнікаў у абедзьвюх мовах маркіруецца канчаткам ''-(a)ṃ'', які выкарыстоўваецца таксама ў іншых склонах (напрыклад, тах. B ''eṅkwe'', тах. A ''oṅk'' «чалавек», належачы да вышэйшага тыпу скланеньня, у адзіночным ліку ўскоснага склону маюць формы ''eṅkweṃ'', ''oṅkaṃ'', для іншых склонаў — ускосныя асновы ''eṅkweṃ-'', ''oṅkn-''). Лічыцца, што гэтая зьява бярэ сваё паходжаньне з абагульненьня ''n-''асноваў прыметнікаў, што знаходзіць паралелі ў германскіх, лацінскай і грэцкай мовах<ref name=ks/>.

* '''Займеньнік''':

Асабістыя займеньнікі ў тахарскіх мовах падзяляліся на незалежныя й суфігаваныя (энклітыкі). Асабісты займеньнік адзіночнага ліку тахарскае A мовы адрозьніваўся паводле роду, што не характэрна для іншых індаэўрапейскіх (параўн. бел. ''я'', якое можа пазначаць тры роды). Да энклітыкаў маглі дадавацца другасныя склонавыя канчаткі, утвараючы граматычныя зносіны (ТA ''-n-ac'' (''-ṃ'' + ''-ac''), TB ''-ne-ś'' «да яго, да яе»; TB адкладальны склон ''-c-meṃ'' «ад цябе»).

Пералік засьведчаных займеньнікаў у тахарскіх мовах:

:* Тахарская A.

{|
 |
{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
|+ '''1 ас.'''
|''Склон''
! Адз.л., м.р.
! Адз.л., ж.р.
! Мн.л.
|-
| Н.с. ||näṣ ||ñuk|| was
|-
| Р.с. ||ñi||nāñi || wasäṃ
|-
| У.с. ||näṣ ||ñuk ||was
|}
| ||
|
{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
|+ '''2 ас.'''
|''Склон''
! Адз.л.
! Мн.л.
|-
| Н.с. ||tu||yas
|-
| Р.с. ||tñi||yasäṃ
|-
| У.с. ||cu ||yas
|}
|}

:* Тахарская B.

{|
|
{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
|+ '''1 ас.'''
|''Склон''
! Адз.л.
! Парал
! Мн.л.
|-
| Н.с. ||ñäś (ñiś)|| wene|| wes
|-
| Р.с. ||ñi||- ||wesi, wesäṃ, wesäñ
|-
| У.с. ||ñäś (ñiś)||wene ||wes
|}
| ||
|
{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
|+ '''2 ас.'''
|''Склон''
! Адз.л.
! Парал
! Мн.л.
|-
| Н.с. ||t(u)we||yene|| yes
|-
| Р.с. ||tañ||- ||yesi, yesäṃ, yesäñ
|-
| У.с. ||ci||yene ||yes
|}
|}

:* Энклітычныя формы.

{| rules=all style="text-align: center; border: 1px solid darkgray;" cellpadding=3
! '''Асоба'''
! TA
! TB
|-
! colspan="3" | Адз.л.
|-
| 1 ||-ñi||-ñ
|-
| 2 ||-ci||-c
|-
| 3 ||-ṃ||-ne
|-
! colspan="3" | Мн.л.
|-
| 1 ||-m ||-me
|-
| 2 ||-m||-me
|-
| 3 ||-m||-me
|}

* '''Дзеяслоў''':

Сыстэма спражэньня дзеясловаў адзначаецца дастатковай архаічнасьцю<ref>Beekes (1995), p. 20.</ref>. Праіндаэўрапейскія граматычныя катэгорыі дзеясловаў практычна цалкам прадстаўленыя ў тахарскіх мовах, неабавязкова маючы, аднак, тую ж функцыю<ref>{{Кніга|аўтар = Douglas Q. Adams.|частка = 98|загаловак = On the Development of the Tocharian Verbal System|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Journal of the American Oriental Society|месца = |выдавецтва = |год = 1978|том = 3|старонкі = 277-288|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Прыклады падобных рысаў уключалі ў сябе атэматычны й тэматычны цяперашні час; нулявы [[суфікс]], суфіксы ''-y-'', ''-sḱ-'', ''-s-'', ''-n-'', ''-nH-''; ''n-''інфіксы, асновы на лярынгалы; два віды пэрфэкту (без рэдуплікацыі й аўгмэнту); сыгматычны, рэдуплікаваны, тэматычны аорысты; аптатыў, загадны лад, праіндаэўрапейскі суб’юнктыў (верагоднасьць апошняга аспрэчваецца). Акрамя вышэйпамянёных рысаў тахарскім мовам было ўласьціва існаваньне большасьці праіндаэўрапейскіх канчаткаў (аднак у пэўна зьмененай форме), у тым ліку атэматычных і тэматычных канчаткаў, канчаткаў цяперашняга й ''нецяперашняга'' часоў, актыўных і мэдыяпасіўных канчаткаў, канчаткаў пэрфэкту. Засьведчаныя таксама ''двайныя'' канчаткі, аднак ужываньне апошніх зьяўлялася рэдкім і тычылася ў асноўным трэцяй асобы. Мэдыяпасіў захоўваў адрозьненьне канчаткаў ''-r'' ды ''-i'', страчаных у іншых індаэўрапейскіх мовах.

Дзеяслоў у тахарскіх мовах мог зьмяняцца паводле катэгорыяў ладу (загадны, індыкатыў, суб’юнктыў, аптатыў), часу (цяперашні, прэтэрыт, імпэрфэкт), стану (актыўны, мэдыяпасіўны, адкладальны), асобы (першая, другая, трэцяя), ліку (адзіночны, парны, множны), прычыннасьці (існаваў каўзатыў). Прадстаўленыя нефінітныя формы дзеясловаў, а менавіта актыўны й мэдыяпасіўны дзеепрыметнікі ды цяперашні ды суб’юнктыўны герундывы. У залежнасьці ад спражэньня дзеяслоў, як і ў санскрыце й старажытнагрэцкай мове, мог прымаць формы цяперашняга часу індыкатыву, суб’юнктыву, пэрфэкту, імпэратыву і ў некалькі абмежаванай ступені — таксама аптатыву й імпэрфэкту.

:* '''Цяперашні час індыкатыву''':

Найбольш са складаных формаў зьяўляецца цяперашні час індыкатыву, які ўтрымліваў восем тэматычных і чатыры атэматычныя клясы, якія мелі, адпаведна, розныя наборы тэматычных і атэматычных канчаткаў. Наступнае апісаньне ўласьцівае тахарскай B мове, у некаторай ступені — таксама тахарскай А.

:* I: атэматычная бяз суфіксу < праіндаэўрапейская атэматычны корань;
:* II: тэматычная бяз суфіксу < праіндаэўрапейская тэматычны корань;
:* III: тэматычная з пратахарскім суфіксам ''*-ë-''. Толькі ў мэдыяпасіве, верагодна, адлюстроўвае праіндаэўрапейскую ''o'';
:* IV: тэматычная з пратахарскім суфіксам ''*-ɔ-''. Толькі ў мэдыяпасіве, мае праіндаэўрапейскае паходжаньне, якое зьмянілася ў пратахарскі пэрыяд;
:* V: атэматычная з пратахарскім суфіксам ''*-ā-''. Хутчэй за ўсё, бярэ паходжаньне з праіндаэўрапейскага дзеяслову з канчаткам на складовы лярынгал альбо зь дзеясловаў ''*-eh₂-'';
:* VI: атэматычны з пратахарскім суфіксам ''*-nā-'', паходзіць ад праіндаэўрапейскіх дзеясловаў на ''*-nH-'';
:* VII: атэматычная з [[інфікс]]ам з насавога, паходзіць з праіндаэўрапейскіх інфіксаваных дзеясловаў на насавы;
:* VIII: тэматычная з суфіксам ''-s-''. Імаверна, з праіндаэўрапейскага ''-sḱ-'';
:* IX: тэматычная з суфіксам ''-sk-'' < PIE ''-sḱ-'';
:* X: тэматычная з пратахарскім суфіксам ''*-näsk''/''nāsk-''. Мажліва, утвораныя шляхам зьліцьця клясаў VI і IX;
:* XI: тэматычная з пратахарскім суфіксам ''*-säsk-''. Мажліва, утвораныя шляхам зьліцьця клясаў VIII і IX;
:* XII: тэматычная з пратахарскім суфіксам ''*-(ä)ññ-''. Апошні, у сваю чаргу, паходзіць ад PIE ''*-n-y-'' або ''*-nH-y-''.

Паляталізацыя зычнага ў канцы кораню адбывалася ў другой і трэцяй асобах адзіночнага ліку, другой і трэцяй асобах множнага ліку ў тэматычных клясах II, VIII—XII у выніку першапачатковага праіндаэўрапейскага тэматычнага ''e'' (гл. вышэй).

:* '''Суб’юнктыў''':

Суб’юнктыў таксама ахопліваў дванаццаць клясаў. Па ўласным спражэньні суб’юнктыў найбольш падобны да клясаў індыкатыву, аднак клясы індыкатыву часам могуць не адпавядаць клясам суб’юнктыву. У дадатак да гэтага, чатыры клясы суб’юнктыву адрозьніваюцца ад чатырох адпаведных клясаў індыкатыву, маючы спэцыяльныя суфіксы ў дзьвюх клясах суб’юнктыву і дзьве клясы з абляўтным коранем, якія зьяўляюцца рэфлексамі праіндаэўрапейскага пэрфэкту.

:* IV: тэматычная з суфіксам ''i'' < PIE ''-y-'' з пасьлядоўнай паляталізацыяй зычнага ў канцы кораню. Сустракаецца рэдка, толькі ў тахарскай В;
:* VII: тэматычная з суфіксам ''ñ'' < PIE ''-n-'', які ўзьнік праз паляталізацыю апошняга галосным ''e'';
:* I: атэматычны з абляўтным коранем, які зьяўляецца рэфлексам праіндаэўрапейскага ''o-''. Паходзіць ад праіндаэўрапейскага пэрфэкту.

:* '''Прэтэрыт''':

Прэтэрыт адрозьніваўся наяўнасьцю шасьці клясаў.

:* I: найбольш распаўсюджаная кляса, мела суфікс ''ā'' < PIE ''Ḥ''. Гэтая кляса адлюстроўвае каранёвы абляўт, прыкметна вылучаючыся сярод іншых;
:* II: дадзеная кляса мела рэдуплікацыю ў тахарскай А, адлюстроўваючы, магчыма, праіндаэўрапейскі рэдуплікаваны аорыст. У тахарскай B меўся галосны рэфлекс праіндаэўрапейскага ''ē'' разам з паляталізацыяй першага зычнага кораню. Абляўт у дадзенай клясе адсутнічаў;
:* III: кляса мела суфікс ''s'' у трэцяй асобе адзіночнага ліку актыўнага стану і ва ўсіх відах мэдыяпасіву, зьяўляючыся, верагодна, рэфлексам праіндаэўрапейскага сыгматычнага аорысту. Абляўт паўставаў між актыўным станам і мэдыяпасівам. Некаторыя [[Дзеяслоў|дзеясловы]] мелі паляталізацыю ў актыўным стане з ''s'' у трэцяй асобе адзіночнага ліку, ня маючы, аднак ані паляталізацыі, ані суфіксу ў мэдыяпасіве пры адсутнасьці каранёвага абляўту. Гэта зьяўляецца сьведчаньнем на карысьць паходжаньня тахарскага актыўнага стану ад праіндаэўрапейскага сыгматычнага аорысту, які меў зычны ''s'' і галосны ''ē'', тады як асновы мэдыяпасіву бяруць сваё паходжаньне, хутчэй за ўсё, з праіндаэўрапейскага пэрфэкту, што меў ''o'';
:* IV: гэтая кляса мела суфікс ''ṣṣā'', абляўт не назіраўся. Большасьць дзеясловаў гэтае клясы прадстаўленая прычыннымі дзеясловамі;
:* V: да дадзенае клясы належала параўнальна невялікая колькасьць дзеясловаў, мелі суфікс ''ñ(ñ)ā'', адсутнічаў абляўт;
:* VI: сярод дзеясловаў, што належалі да клясы, засьведчаныя толькі два. Паходзіць ад праіндаэўрапейскага тэматычнага аорысту.

Падсумоўваючы, усе клясы, за выняткам прэтэрыту клясы VI, мелі агульны набор канчаткаў, якія паходзілі з канчаткаў праіндаэўрапейскага пэрфэкту (з пэўнымі інавацыямі).

:* '''Імпэратыў''':

Загадны лад адрозьніваўся паводле шасьці клясаў, кожная зь якіх у другой асобе мела асаблівы набор канчаткаў, прысутнічалі таксама прыстаўка на ''p-''. Апошняя лічыцца рэфлексам пратахарскага ''*pä-'', якая магла ўтвараць камбінацыі з пачатковымі галоснымі або плыўнымі кораню. Дадзеная прыстаўка параўноўваецца з [[праславянская мова|праславянскай]] ''*po-'', аднак прырода яе фаналёгіі застаецца складанай.

Клясы I—V мелі тэндэнцыю ўжывацца поруч з гэтымі ж клясамі прэтэрыту, але ў гэтай заканамернасьці адзначаныя выключэньні. Клясы імпэратыву, як правіла, адзначаліся тым жа суфіксам, што й адпаведныя клясы прэтэрыту, адрозьніваючыся ад апошняга каранёвым вакалізмам, які адпавядаў вакалізму суб’юнктыву. Сярод падобных падабенстаў вылучаецца, у тым ліку, каранёвы абляўт клясаў суб’юнктыву І і V, якія мелі тэндэнцыю ўжывацца поруч з клясай І імпэратыву.

:* '''Аптатыў, імпэрфэкт''':

Тахарскія аптатыў і імпэрфэкт лічацца зьвязанымі відамі дзеясловаў.

Аптатыў звычайна ўтвараўся шляхам даданьня галоснай ''i'' да асновы суб’юнктыву. Імпэрфэкт тахарскай B мовы аналягічным чынам утвараў імпэрфэкт (даданьне ''i'' да асновы цяперашняга часу індыкатыву), тады як у тахарскай A існавала чатыры асобныя спосабы ўтварэньня імпэрфэкту (даданьне ''ā'' да суб’юнктыўнай або індыкатыўнай асноваў, даданьне ''ā'' або ''s'' непасрэдна да кораню). Аадпаведныя канчаткі адрозьніваліся ў абедзьвюх мовах: у тахарскай A мове вядомае прымяненьне канчаткаў цяперашняга часу для аптатыву, прэтэрытных — для імпэрфэкту, у тахарскай B зафіксаваныя тыя ж канчаткі для абодвух тыпаў дзеясловаў, якія, аднак, прадстаўлялі сабою спалучэньне прэтэрытных і асаблівых іншых канчаткаў.

:* '''Канчаткі''':

Зыходзячы з разнастайнасьці спосабаў утварэньня розных ладоў дзеяслову ў розных часох, тахарскія мовы мелі вялікі набор дзеяслоўных канчаткаў.

Канчаткі цяперашняга часу мелі атэматычныя й тэматычныя варыянты, якія, тым ня менш, былі зьвязаныя паводле ўласнага паходжаньня; тэматычныя канчаткі звычайна ўзыходзяць да тэматычнага праіндаэўрапейскага галоснага (''e'' або ''o''). Прадстаўленыя розныя канчаткі для І—V клясаў прэтэрыту, прэтэрытнае клясы VI, загаднага ладу, у тахарскай B — таксама для адзіночнага ліку аптатыву й імпэрфэкту; апрача таго, кожны канчатак меў асобныя формы для актыўнага ладу або мэдыяпасіву. Апошнія формы мелі надзвычай архаічны характар, адлюстроўваючы праіндаэўрапейскае адрозьненьне між ''-r'' цяперашняга часу й ''-i'' мінулага, што было страчана ў большасьці іншых індаэўрапейскіх моваў з наяўнасьцю мэдыяпасіву.

Канчаткі цяперашняга часу зазналі амаль поўную дывэргенцыю ў тахарскай A і B мовах. Ніжэй прыведзеныя ўзоры гэтых канчаткаў (тэматычных) зь іх паходжаньнем.

{|class="wikitable" style="text-align: center;"
|+
! rowspan=2| !! rowspan=2|Першапачатковая PIE форма !! colspan=2|TB !! colspan=2|TA !! rowspan=2|Заўвагі
|-
! Утварэньне !! Засьведчаная форма !! Утварэньне !! Засьведчаная форма
|-
| 1 ас. адз.л. || ''*-o-h₂'' ||  ''*-o-h₂'' + PToch ''-u'' || ''-āu'' || ''*-o-mi'' || ''-am'' || ''*-mi'' < PIE атэмат. цяп. час
|-
| 2 ас. адз.л. || ''*-e-si'' ||  ''*-e-th₂e''? || ''-'t'' || ''*-e-th₂e'' || ''-'t'' || ''*-th₂e'' < PIE пэрфэкт; паляталізацыя папярэдняй зычнай; TB форма рэканструюецца як ''-'ta''
|-
| 3 ас. адз.л. || ''*-e-ti'' || ''*-e-nu'' || ''-'(ä)ṃ'' || ''*-e-se'' || ''-'ṣ'' || ''*-nu'' < PIE ''*nu'' «цяпер»; паляталізацыя папярэдняй зычнай
|-
| 1 ас. мн.л. || ''*-o-mos''? || ''*-o-mō''? || ''-em(o)'' || ''*-o-mes'' + V || ''-amäs'' ||
|-
| 2 ас. мн.л. || ''*-e-te'' || ''*-e-tē-r'' + V || ''-'cer'' || ''*-e-te'' || ''-'c'' || ''*-r'' < PIE мэдыяпасіў?; паляталізацыя папярэдняй зычнай
|-
| 3 ас. мн.л. || ''*-o-nti'' || ''*-o-nt'' || ''-eṃ'' || ''*-o-nti'' || ''-eñc'' < ''*-añc'' || ''*-o-nt'' < другасны канчатак PIE
|}

* '''Дзеепрыметнік''':

У тахарскай A мове засьведчаныя дзеепрыметнікі цяперашняга часу абвеснага ладу на ''-ant'', напрыклад ''trikant''. Аналягічным чынам дзеепрыметнікавая форма ў тахарскай A ''pekant'' «мастак» гамалягічная лацінскай ''pingens'' «[той, хто] фарбуе», але паводле значэньня бліжэйшая да ''pictor'' «мастак».

=== Сынтаксіс ===
Засьведчаныя тахарскія тэксты адлюстроўваюць для абедзьвюх тахарскіх моваў парадак словаў у сказе схемы [[SOV]] — дзейнік-дапаўненьне-выказьнік. Тым ня менш, заўважаецца, што дадзены парадак словаў можа адлюстроўваць уплыў перакладаў з санскрыту або ўзьдзеяньне паэтычнага [[мэтар (літаратуразнаўства)|мэтр]]у<ref name=dickens/>.

=== Лексыка ===
Дзель лексэмаў у тахарскіх мовах, якія мелі б выразныя праіндаэўрапейскія рэфлексы, зьяўляецца параўнальна невялікай, значная частка лексэмаў наадварот дэманструе нявызначаную этымалёгію. Лексыка абедзьвюх тахарскіх моваў нясе на сабе ўплыў іншых індаэўрапейскіх моваў, перадусім санскрыту й іранскіх, што асабліва дэманструецца ў рэлігійнай і грамадзкай тэрміналёгіі і тлумачыцца, хутчэй за ўсё, позьнімі культурнымі кантактамі<ref name=dickens/>. Неіндаэўрапейскі ўплыў аказвалі геаграфічна блізкія мовы — [[кітайская мова|кітайская]], [[тыбэцкая мова|тыбэцкая]] й старажытнаўйгурская<ref>{{Кніга|аўтар = Baldi, P.|частка = |загаловак = An Introduction to the Indo-European Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Carbondale|выдавецтва = Southern Illinois University Press|год = 1983|том = |старонкі = 143|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Працэс лексычнага запазычаньня адбываўся й у іншы бок — так, В. Вінтэр мяркуе, што цюрскае ''kün'' «сонца, дзень» узыходзіць да тахарскага A ''kom'' або тахарскага B ''kaum''<ref>{{Кніга|аўтар = Winter, W.|частка = Tocharians and Turks|загаловак = Aspects of Altaic Civilization|арыгінал = |спасылка = |адказны = ed. by Denis Sinor|выданьне = |месца = Bloomington|выдавецтва = Indiana University|год = 1963|том = |старонкі = 245|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Існавалі ўнутраныя запазычваньні між тахарскімі мовамі, пры гэтым запазычваньняў з тахарскае A мовы ў тахарскую B прыкметна менш, ніж адваротных запазычваньняў<ref>{{артыкул|аўтар=Winter, W.|загаловак=A Linguistic Classification of 'Tocharian' B Texts|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Journal of the American Oriental Society|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1955|выпуск=|том=|нумар=75|старонкі=280|isbn=}}</ref>.

== Прыклад ==
Ніжэй прыведзеныя прыклады параўнаньня некаторых тахарскіх лексэмаў зь іхнымі адпаведнікамі іншых індаэўрапейскіх моваў і адпаведнікамі, якія аднаўляюцца для праіндаэўрапейскае мовы.

{| style="margin:0 auto;font-size: 90%;" class="toccolours" colspan="2" cellpadding="3"
|-
|align=center colspan=13 style="background:#ccf"|
|-
|- bgcolor="#cdcdcd"
! [[беларуская мова|Беларуская]] !! Тахарская A !! Тахарская B !! [[старажытнагрэцкая мова|Ст.-грэцк.]] !! [[вэдыйская мова|Вэдыйская]] !! [[Лаціна]] !! [[гоцкая мова|Гоцкая]] !! [[старажытнаірляндзкая мова|Ст.-ірл.]] !! [[праіндаэўрапейская мова|Праіндаэўрапейская]]
|-
|адзін||sas||ṣe||heĩs, hen||sa(kṛ́t)||semel||simle||samail||PToch <nowiki>*</nowiki>sems ← *sḗm
|-
|два||wu||wi||duo||dvā́||duo||twái||dá||*duoh₁
|-
|тры||tre||trai||treis||tráyas||trēs||þreis||trí||*tréi̯es
|-
|чатыры||śtwar||śtwer||téssares||catvā́ras, catúras||quattuor||fidwōr||cethair||*kʷetu̯óres
|-
|пяць||päñ||piś||pénte||páñca||quīnque||fimf||cóic||*pénkʷe
|-
|шэсьць||ṣäk||ṣkas||héx||ṣáṣ||sex||saihs||sé||*su̯éḱs
|-
|сем||ṣpät||ṣukt||heptá||saptá||septem||sibun||secht||*septḿ̥
|-
|восем||okät||okt||oktṓ||aṣṭáu, aṣṭá||octō||ahtau||ocht||*h₃eḱtéh₃(u)
|-
|дзевяць||ñu||ñu||ennéa||náva||novem||niun||noí||*h₁néun̥
|-
|дзесяць||śäk||śak||déka||dáśa||decem||taihun||deich||*déḱm̥t
|-
|сто||känt||kante||hekatón||śatām||centum||hund||cét||*ḱm̥tóm
|-
|бацька||pācar||pācer||patḗr||pitṛ||pater||fadar||athair||*ph₂tḗr
|-
|маці||mācar||mācer||mḗtēr|||mātṛ||mater||mōdar||máthair||*méh₂tēr
|-
|брат||pracar||procer||phrā́tēr{{Заўвага|Кагнат (роднаснае слова з аднолькавым коранем), але са зьмененай сэмантыкай.}}||bhrātṛ||frāter||brōþar||bráthair||*bʰréh₂tēr
|-
|сястра||ṣar||ṣer||héor{{Заўвага|Гл. заўвагу а.}}||svásṛ||soror||swistar||siur||*swésōr
|-
|конь||yuk||yakwe||híppos||áśva-||equus||aiƕs||ech||*h₁éḱwos
|-
|карова||ko||keu||boũs||gaúṣ||bōs{{Заўвага|Кагнат, але мае запазычаны характар.}}||([[стараангельская мова|ст.-анг.]] ''cū'')||bó||*gʷeh₃us ~ *gʷh₃eum̥
|-
|голас||vak||vek||épos{{Заўвага|Гл. заўвагу а.}}||vāk||vōx||([[галяндзкая мова|галяндзк.]] ge''wag''){{Заўвага|Гл. заўвагу а.}}||foccul{{Заўвага|Гл. заўвагу а.}}||*u̯ṓkʷs
|-
|імя||ñom||ñem||ónoma||nāman-||nōmen||namō||ainmm||*h₃néh₃-m̥n
|-
|малако||mālkā||mālkant||amélgein||—||mulgēre||miluks||bligid ([[сярэднеірляндзкая мова|сяр.-ірл.]])||*h₂melǵ-ei̯e
|}

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = Beckwith, Christopher.|частка = |загаловак = Empires of the Silk Road: A History of Central Asia from the Bronze Age to the Present|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Princeton University Press|год = 2009|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-691-15034-5|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Beekes, Robert S.P.|частка = |загаловак = Comparative Indo-European linguistics: an Introduction|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = J. Benjamins|год = 1995|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-90-272-2151-3|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Campbell, George.|частка = Volume II Ladkhi to Zuni|загаловак = Compendium of the World's Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Second Edition|месца = |выдавецтва = Routledge|год = 2000|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-415-20298-5|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Carling, Gerd.|частка = Volume 1: a-j|загаловак = Dictionary and Thesaurus of Tocharian A|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = (in collaboration with Georges-Jean Pinault and Werner Winter)|месца = Wiesbaden|выдавецтва = Harrassowitz Verlag|год = 2009|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-3-447-05814-8|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Daniels, Peter.|частка = |загаловак = The Worlds Writing Systems|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Oxford University Press|год = 1996|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 0-19-507993-0|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Krause, Wolfgang; Thomas, Werner.|частка = |загаловак = Tocharisches Elementarbuch|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Heidelberg|выдавецтва = Carl Winter Universitätsverlag|год = 1960|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Mallory, J.P.; Mair, Victor H.|частка = |загаловак = The Tarim Mummies|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Thames & Hudson|год = 2000|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 0-500-05101-1|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Malzahn, Melanie.|частка = |загаловак = Instrumenta Tocharica|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Heidelberg|выдавецтва = Carl Winter Universitätsverlag|год = 2007|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-3-8253-5299-8|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Pinault, Georges-Jean.|частка = |загаловак = Chrestomathie tokharienne. Textes et grammaire|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Leuven-Paris|выдавецтва = Peeters|год = 2008|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = Collection linguistique publiée par la Société de Linguistique de Paris, t. XCV|isbn = 978-90-429-2168-9|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Ringe, Donald A.|частка = Volume I: From Proto-Indo-European to Proto-Tocharian|загаловак = On the Chronology of Sound Changes in Tocharian|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = New Haven, CT|выдавецтва = American Oriental Society|год = 1996|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Winter, Werner.|частка = |загаловак = Tocharian|арыгінал = |спасылка = |адказны = Ramat, Giacalone Anna and Paolo Ramat (eds)|выданьне = The Indo-European languages|месца = London|выдавецтва = Routledge|год = 1998|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-0-415-06449-1|наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Тохарские языки: Сб. статей|арыгінал = |спасылка = |адказны = под ред. и со вступ. ст. В. В. Иванова|выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Изд-во иностранной литературы|год = 1959|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Бурлак, С. А.|частка = |загаловак = Историческая фонетика тохарских языков|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1995|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* {{Кніга|аўтар = Levi, Sylvain.|частка = |загаловак = Tokharian Pratimoksa Fragment|арыгінал = |спасылка = http://ccbs.ntu.edu.tw/FULLTEXT/JR-JRAS/sylvain.htm|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 1913|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Schmalsteig, William R.|частка = 20|загаловак = Tokharian and Baltic|арыгінал = |спасылка = http://www.lituanus.org/1974/74_3_01.htm|адказны = Antanas Klimas|выданьне = Lituanus|месца = |выдавецтва = The Pennsylvania State University|год = 1974|том = 3|старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/database/titusinx/tochvb.asp Збор каранёў тахарскай A і B моваў]{{ref-en}}, TITUS
* [http://www.omniglot.com/writing/tocharian.htm Кароткі нарыс пра тахарскія мовы, узоры пісьмовасьці]{{ref-en}}, Omniglot
* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/didact/idg/toch/tochbr.htm Падрабязнае апісаньне сымбаляў тахарскае пісьмовасьці]{{ref-en}}<small>,</small>{{ref-de}}, TITUS
* {{артыкул|аўтар=Mark Dickens.|загаловак=Everything You Always Wanted to Know about Tocharian|арыгінал=|спасылка=http://www.oxuscom.com/eyawtkat.htm|аўтар выданьня=|выданьне=wordgumbo|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1990|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}
* [http://www.wordgumbo.com/ie/cmp/toch.htm Сьпіс некаторых тахарскіх каранёў з прыкладамі кагнатаў і перакладам]{{ref-en}}, wordgumbo
* {{артыкул|аўтар=Douglas Q. Adams.|загаловак=A dictionary of Tocharian B|арыгінал=|спасылка=http://ieed.ullet.net/tochB.html|аўтар выданьня=|выданьне=Leiden Studies in Indo-European|тып=|месца=Amsterdam – Atlanta|выдавецтва=Rodopi|год=1999|выпуск=|том=10|нумар=XXXIV|старонкі=|isbn=}}
* [[:wikt:en:Appendix:Tocharian B Swadesh list|Сьпіс Сўодэша для тахарскае B мовы]]{{ref-en}}, ангельскі [[Вікіслоўнік]]
* {{Кніга|аўтар = Sieg, Emil H.; Siegling, Wilhelm.|частка = |загаловак = Tocharische Sprachreste|арыгінал = |спасылка = https://archive.org/details/tocharischesprac01sieg|адказны = |выданьне = |месца = Berlin|выдавецтва = Vereinigung Wissenschaftlicher Verleger|год = 1921|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* {{Кніга|аўтар = Kim, Ronald I.|частка = |загаловак = Introduction to Tocharian|арыгінал = |спасылка = http://enlil.ff.cuni.cz/system/files/tocharian.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Institute for Comparative Linguistics, Charles University|год = 2012|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}

[[Катэгорыя:Індаэўрапейскія мовы]]
[[Катэгорыя:Сярэднявечныя мовы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Цэнтральнай Азіі]]