Прагляд крыніцы для Салідарнасьць (прафсаюз)

{{Іншыя значэньні|Салідарнасьць}}
{{Арганізацыя
|назва                     = «Салідарнасьць»
|арыгінальная назва        = {{мова-pl|"Solidarność"|скарочана}}
|выява                     = Flag of trade union solidarnosc.jpg
|подпіс выявы              = Cьцяг
|мапа                      = 
|подпіс мапы               = 
|дэвіз                     = 
|папярэднік                = 
|дата ўтварэньня           = {{Дата пачатку|17|9|1980|1}}
|тып                       = [[прафэсійны саюз]]
|юрыдычны статус           = [[грамадзкае аб’яднаньне]]
|мэта                      = 
|штабкватэра               = [[Пястаўскія валы]], д. 24<ref>{{Навіна|аўтар=|загаловак=Зьвесткі для сувязі|спасылка=https://www.solidarnosc.org.pl/kontakt|выдавец=НСПС «Салідарнасьць»|мова=pl|дата публікацыі=2022|дата доступу=14 сьнежня 2022}}</ref>
|месцазнаходжаньне         = [[Гданьск]]
|каардынаты                = {{Каардынаты|54|21|29|паўночнае|18|38|51|усходняе|выяўленьне=загаловак,тэкст}}
|дзейнічае ў рэгіёнах      = [[Польшча]]
|сяброўства                = [[Міжнародная канфэдэрацыя прафсаюзаў]] (Бэльгія)
|афіцыйныя мовы            = польская
|пасада кіраўніка          = Старшыня
|імя кіраўніка             = [[Пётар Дуда]]
|пасада кіраўніка 2        = 
|імя кіраўніка 2           = 
|пасада кіраўніка 3        = 
|імя кіраўніка 3           = 
|пасада кіраўніка 4        = 
|імя кіраўніка 4           = 
|асноўныя асобы            = 
|кіроўны орган             = 
|матчыная кампанія         = 
|зьвязаныя кампаніі        = 
|бюджэт                    = 
|колькасьць супрацоўнікаў  = 
|колькасьць валянтэраў     = 586 901 (2015 год)
|сайт                      = [http://www.solidarnosc.org.pl solidarnosc.org.pl]
|заўвагі                   = 
}}

'''«Салідарнасьць»''' — незалежны самакіроўны [[прафэсійны саюз]] Польшчы, створаны ў верасьні 1980 року.

Перарос у шырокі грамадзка-палітычны рух, які зрабіў значны ўнёсак у барацьбу польскага народу з камуністычным рэжымам.

== Паўстаньне руху ==
[[Файл:Strajk sierpniowy w Stoczni Gdańskiej im. Lenina 34.jpg|міні|Стачка ў Гданьскай вэрфі]]
Прафсаюз паходзіць са страйкавага руху працаўнікоў улетку 1980. З самага пачатку працоўны рух быў маральна падтрыманы такімі польскімі інтэлектуаламі, як [[Тадэвуш Мазавецкі]], [[Яцэк Курань]], [[Адам Міхнік]], [[Ёжэф Тышнэр]] ды іншымі прадстаўнікамі крытычна настроенай да камуністычнага рэжыму польскай [[Інтэлігенцыя|інтэлігенцыі]], а таксама [[Рыма-каталіцкая церква|каталіцкаю царквою]]. Істотная практычная падтрымка страйкавага руху таксама надышла з краінаў Захаду: [[ЗША]], [[ФРН]] ды інш.

Чыньніком вялікай хвалі маніфэстацыяў стала падвышэньне коштаў на мяса 1 ліпеня 1980 р. Спачатку страйкі мелі лякальны характар, але неўзабаве пашырыліся па ўсёй [[Польшча|Польшчы]]. Повадам для выбуху страйку 14 жніўня на [[гданьск]]ай вэрфі імя Леніна стаў загад дырэкцыі пра звальненьне з працы кранаўшчыцы [[Ганна Валентыновіч|Ганны Валентыновіч]], якая была сымбалічнаю фігураю на ўсім Балтыйскім узьбярэжжы яшчэ з часоў страйку 1970 р.

Адразу быў заснаваны страйкавы камітэт на чале зь [[Лех Валэнса|Лехам Валэнсам]]. Камітэт высунуў патрабаваньне з 21 палітычных, сацыяльных і эканамічных тэзаў, дзе цэнтральным пунктам была згода камуністычнай дзяржавы з існаваньнем незалежных прафсаюзаў. Пасьля доўгіх перамоваў 31 жніўня камуністычны ўрад мусіў прыняць гэтую ўмову.

«Салідарнасьць» стала першым у краінах савецкага блёку незалежным грамадзкім рухам у форме прафэсійнага саюзу, які аб’яднаў пад лёзунгам мірных зьменаў прадстаўнікоў усіх слаёў грамадзтва. У шэрагі «Салідарнасьці» ўвайшлі амаль 10 млн чалавек, кожны трэці дарослы паляк. Сярод іх былі нават сябры камуністычнай партыі Польшчы.

== Рокі рэакцыі ==
Пад ціскам [[СССР]] з аднаго боку, а зь іншага — з-за прагненьня любым коштам утрымаць у краіне ўладу [[ПАПП|Польскай аб’яднанай працоўнай партыі]] група вайскоўцаў на чале зь міністрам абароны Польшчы генэралам [[Войцех Ярузэльскі|Войцехам Ярузэльскім]] абвясьціла пра ўвядзеньне ў ноч на 13 сьнежня 1981 року [[Ваеннае становішча|ваеннага становішча]], фактычна ўвёўшы ў краіне вайсковую дыктатуру на ўзор вайсковых [[хунта]]ў краінаў [[Лацінская Амэрыка|Лацінскай Амэрыкі]]. У вялікіх [[места]]х была ўведзеная камэнданцкая гадзіна ды вайскова-паліцэйскае патруляваньне. Кіраўнікі апазыцыі, у тым ліку [[Лех Валэнса]], былі арыштаваныя і інтэрнаваныя. 8 кастрычніка 1982 пасьля прыняцьця новага закону аб прафсаюзах «Салідарнасьць» была цалкам забароненая і вымушаная перайсьці да падпольных формаў працы.

Тым ня меней, грамадзкая незадаволенасьць, якая ўзрастала цягам наступных рокаў, сіла апазыцыі і ўплыў царквы, эканамічныя праблемі і міжнародная сытуацыя змусілі ўладу да шэрагу саступак. Былі праведзеныя палавінчатыя рэформы палітычнай сыстэмы, укараняючы прынцыпы, што выкарыстоўваюцца ў дэмакратычных ладах.

Найбольш актыўныя сябры «Салідарнасьці», асабліва яе правае крыло, перайшлі да падпольных формаў барацьбы. У чэрвені 1982 ва [[Уроцлаў|Ўроцлаве]] паўстала падпольная палітычная арганізацыя «Салідарнасьць, што змагаецца» (сьпярша пад назваю «Ўгода салідарнасьці, што змагаецца»). Ініцыятарам стварэньня і кіраўніком арганізацыі стаў [[Корнэль Маравецкі]], дэлегат 1-га Зьезду прафсаюзу «Салідарнасьць» у Гданську (1981). У адрозьненьне ад «Салідарнасьці» — грамадзкага руху — гэтая арганізацыя ад самага пачатку стала арганізацыяй з суворым сяброўствам, кансьпірацыяй і набыла палітычны характар.

Падчас ваеннага становішча звыш 10 000 чалавек зьняволілі ў [[турма]]х і месцах [[Інтэрнаваньне|інтэрнаваньня]]. Яшчэ 40 чалавек загінула пры здушэньні [[Стачка|стачак]]. Звыш 200 000 чалавек пакінула [[Польская Народная Рэспубліка|Польскую Народную Рэспубліку]]. На кіроўныя пасады ў [[Польская аб’яднаная працоўная партыя|Польскай аб’яднанай працоўнай партыі]] (ПАПП) накіравалі 32-х [[афіцэр]]аў [[Польскае войска|Польскага войска]]. На дзяржаўныя пасады прыйшлі 88 вайскоўцаў, зь іх 11 сталі міністрамі і іх намесьнікамі, а 13 — [[ваявода]]мі. У ходзе чыстак чынавенства ад прыхільнікаў [[Апазыцыя|апазыцыі]] пасады займалі выведнікі. У 1982 годзе ўвоз сыравіны ў Польшчу зьменшыўся на 40% у выніку заходніх санкцыяў. Пры гэтым у 1982 годзе інтэрнаваны старшыня прафсаюзу «Салідарнасьць» [[Лех Валэнса]] заявіў у размове зь міністрам унутраных справаў Польшчы [[Чэслаў Кішчак|Чэславам Кішчакам]], што быў прыхільнікам старшыні ўраду [[Войцех Ярузэльскі|Войцеха Ярузэльскага]] і ўхваляў ваеннае становішча і польска-савецкае сяброўства. Увосень 1982 году выведка ПНР адзначыла зьмяншэньне ліку [[Падпольле|падпольных]] суполак «Салідарнасьці» і шэсьцяў<ref name="а">{{Навіна|аўтар=Дзьмітры Гурневіч|загаловак=Як насамрэч адбыліся перамены ў Польшчы|спасылка=https://www.svaboda.org/a/32175136.html|выдавец=[[Беларуская служба Радыё Свабода|Беларуская служба Радыё «Свабода»]]|дата публікацыі=13 сьнежня 2022|копія=https://nashaniva.com/305407|дата копіі=14 сьнежня 2022|дата доступу=14 сьнежня 2022}}</ref>.

== Падпольле і Перабудова ==
У 1984 годзе [[МУС Польшчы]] зазначыла немагчымасьць падпольнага накіраваньня работнікаў супраць [[Дзяржаўны лад|дзяржаўнага ладу]]. У 1985 годзе Служба бясьпекі Польшчы паставіла за мэту ўзьдзеяньня на «Салідарнасьць» «разгубленасьць у лягеры праціўніка і [[параліч]] яго адзінства і дзеяньня». МУС Польшчы ў якасьці спосабаў узьдзеяньня згадваў: 1) безупынную [[Дэзынфармацыя|дэзынфармацыю]], 2) паглыбленьне разыходжаньняў між асобамі і групамі ў кіраўніцтве. Пры гэтым МУС Польшчы налічыў 350 падпольных суполак «Салідарнасьці», 1500 актывістаў, 10 000 распаўсюднікаў матэрыялаў, сувязных і друкароў [[самвыдат]]у. Агулам на 40-мільённую ПНР згадваўся лік каля 34 000 падпольнікаў. У 1986 годзе выведка ПНР узламала [[шыфр]] «Салідарнасьці» для сувязі са сваімі прадстаўнікамі ў заходніх краінах. Каталіцкі прымас Польшчы [[Юзаф Глемп]] заклікаў да вызваленьня [[Палітычны вязень|палітычных вязьняў]] дзеля дыялёгу. Пры гэтым, паводле апытаньня 1986 году, 66% сябраў ПАПП лічылі сябе [[Хрысьціянства|хрысьціянскімі]] вернікамі. У ліпені 1986 году на паседжаньні Палітычнага бюро [[КПСС]] [[Міхаіл Гарбачоў]] заявіў, што гаспадарчыя цяжкасьці замінуць Савецкаму Саюзу падтрымліваць «саюзьнікаў у Цэнтральна-[[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]]», што зьмяніла настрой кіраўніцтва і грамадзтва Польшчы. Пасьля абвяшчэньня [[Амністыя|амністыі]] ў верасьні 1986 году Лех Валэнса распачаў утварэньне Часовай рады «Салідарнасьці» для будучых перамоваў з урадам ПНР. У кастрычніку Валэнса разам з групай апазыцыйных інтэлектуалаў заклікаў скасаваць гаспадарчыя санкцыі ЗША супраць ПНР<ref name="а"/>.

У 1987 годзе Польшча зазнала гаспадарчы крызіс. У студзені 1988 году харчаваньне падаражэла на 40%. Вырасьлі цэны на жыльлёвыя паслугі і праезд. Урад ПНР правёў грамадзкае апытаньне, у ходзе якога налічыў 35% бесстароньніх, 25% маўклівых і па 20% сваіх праціўнікаў і прыхільнікаў. Тым часам, пачаліся стачкі з патрабаваньнем дазволу дзейнасьці прафсаюзу «Салідарнасьць». Дарадцы даклалі Ярузэльскаму пра павальныя мары [[Дэмаралізаваньне|дэмаралізаванага]] чынавенства аб прыватным [[Прадпрымальніцтва|прадпрымальніцтве]] і пасадах у пасольствах за мяжой. Улетку 1988 году старшыня [[Рада дзяржавы ПНР|Рады дзяржавы ПНР]] Войцех Ярузэльскі заклікаў правесьці «круглы стол» людзей з розных асяродкаў для абмеркаваньня законапраекту аб [[Грамадзкае аб’яднаньне|грамадзкіх аб’яднаньнях]]. 31 жніўня адбылася сустрэча Валэнсы зь міністрам унутраных справаў Кішчакам, дзе ўмовай паставілі завяршэньне стачак. Гарбачоў заахвоціў Ярузэльскага да палітычнага палагоджаньня. Паводле закрытага апытаньня ПАПП 35% грамадзянаў падтрымлівалі дазвол на дзейнасьць «Салідарнасьці». Увосень 1988 году пачалося аднаўленьне суполак «Салідарнасьці». У сьнежні 1988 году Валэнса стварыў Грамадзкі камітэт пры «Салідарнасьці» са 135 інтэлектуалаў<ref name="а"/>.

== Круглы стол і выбары ==
У 1989 годзе ўхвалілі закон аб [[Арэнда|арэндзе]] дзяржаўнай [[Маёмасьць|маёмасьці]]. У выніку 1500 чыноўнікаў і кіраўнікоў дзяржаўных прадпрыемствах скарысталі гэтую магчымасьць узбагачэньня. У справаздачах выведка ПНР адзначыла, што 40% звальненьняў сілавікоў прыпала на гаспадарчыя чыньнікі. Унутраныя апытаньні ў ПАПП засьведчылі, што 64% партыйцаў давяралі галаве каталіцкай царквы Польшчы Юзафу Глемпу, а 58% — генсакратару ПАПП Ярузэльскаму. За «круглы стол» выступаў 81% апытаных грамадзянаў, але 50% былі супраць узаконьваньня «Салідарнасьці». Ярузэльскі меў 3 довады на карысьць перамоваў: 1) магчымасьць гаспадарчай дапамогі ад заходніх урадаў, 2) некалькі месяцаў бяз стачак ад часу абвяшчэньня «круглага стала», 3) [[байкот выбараў]] апазыцыяй панізіць яўку да 30%. 6 лютага 1989 году пачаўся «круглы стол» з удзелам 3-х камісіяў: гаспадарчай, палітычных пераўтварэньняў і ў справах [[прафсаюз]]аў. Бакі дамовіліся пра вольныя выбары ў [[Сэнат Польшчы]] і падзел месцаў у [[Сойм Польшчы|Сойме Польшчы]], дзе 65% месцаў мелі заняць прадстаўнікі ПАПП, а 35% — апазыцыя. Таксама ўзгаднілі, што ўвядуць пасаду [[Прэзыдэнт Польшчы|прэзыдэнта Польшчы]], якога абярэ большасьць чальцоў Сойму і Сэнату. Прэзыдэнтам меў стаць генсакратар ПАПП Войцех Ярузэльскі. Пры канцы лютага 1989 году ва ўсёй ПНР налічвалася 623 камітэты прафсаюзу «Салідарнасьць». Пры апытаньні [[Грамадзкая думка|грамадзкай думкі]] на сустрэчах прыхільнікаў ПАПП за партыйцаў аддавалі менш за палову галасоў. 4 чэрвеня 1989 году на выбарах у Сэнат Польшчы «Салідарнасьць» здабыла 99% месцаў пры яўцы 62%. МУС Польшчы павысіла гатоўнасьць у сваіх частках адразу пасьля абвяшчэньня вынікаў выбараў. На 2-і тур выбараў пайшло 25%. Гарбачоў заявіў, што будзе працаваць з усялякай абранай уладай ПНР. Пасьля гэтага ў Маскве адбыліся сустрэчы з прадстаўнікамі «Салідарнасьці». Галоўнай задачай для Савецкага Саюзу быў працяг існаваньня [[Арганізацыя Варшаўскай дамовы|Арганізацыі Варшаўскай дамовы]]<ref name="а"/>.

Пасол Сойму Польшчы [[Адам Міхнік]], які быў сябрам [[Грамадзкага камітэт Салідарнасьці|Грамадзкага камітэту «Салідарнасьці»]], заклікаў, каб быў «прэзыдэнт ад партыі», а «прэм’ер ад апазыцыі». Але зазнаў крытыку ў самой апазыцыі, дзе заявілі, што «Салідарнасьць» не гатовая да кіраваньня краінай. У 1989 годзе амэрыканскі прэзыдэнт [[Джордж Гэрбэрт Ўокер Буш|Джордж Гэрбэрт Буш]] заклікаў Ярузэльскага вылучацца ў прэзыдэнты Польшчы. На выбарах 19 ліпеня 1989 году Ярузэльскі стаў адзіным вылучэнцам і перамог за кошт 7 галасоў апазыцыі. 24 жніўня старшынёй ураду Польшчы быў абраны [[Тадэвуш Мазавецкі]], які не быў сябрам ПАПП. Неўзабаве моладзь правяла некалькі стачак у будынках ПАПП, а Службу бясьпекі Польшчы замянілі новым ведамствам з удзелам шматлікіх супрацоўнікаў ранейшай службы. Рэйтынг Ярузэльскага складаў 16%. Празь некалькі месяцаў Сойм Польшчы скараціў прэзыдэнцкі тэрмін Ярузэльскага і ўхвалі закон аб усеагульных выбарах. 9 сьнежня 1990 году на прэзыдэнцкіх выбарах перамог Лех Валэнса<ref name="а"/>.

== Старшыні ==
# [[Лех Валэнса]] (2 кастрычніка 1981 — 12 сьнежня 1990)
# [[Мар'ян Кжаклеўскі]] (23 лютага 1991 — 27 верасьня 2002)
# [[Януш Сьнядак]] (27 верасьня 2002 — 21 кастрычніка 2010)
# [[Пётар Дуда]] (ад 21 кастрычніка 2010 году)

== Водгукі ==
[[Сакрат Яновіч]] спамінаў:
{{пачатак цытаты}}
Лёс кожнае ўлады: барацьбіты прападаюць, а на пасадах расьсядаецца сволач. Тое самае бачым і ў наш цяперашні час — намножылася салідарнікаў, якія ў тую кансьпірацыю ня мелі праблемаў з афіцыйным павышэньнем на службе, з атрыманьнем замежнага пашпарта, з разьмяшчэньнем сваіх дочак і сынкоў у заходніх унівэрсытэтах, з адпачынкам на чарнаморскіх пляжах [[НРБ|Баўгарыі]] або [[Крым]]а.
{{канец цытаты|крыніца=«Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч<ref>{{Кніга
|аўтар          = 
|імя            = Сакрат
|прозьвішча     = Яновіч
|частка         = 
|загаловак      = Ня жаль пражытага. Ўспаміны
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = [[Юры Хмялеўскі]]
|выданьне       = 
|месца          = [[Беласток]]
|выдавецтва     = 
|год            = 2002
|том            = 
|старонкі       = 119
|старонак       = 189
|сэрыя          = [[Бібліятэка Белавежы (БЛА)|Бібліятэка БЛА Белавежа]]
|isbn           = 
|наклад         = 
}}</ref>.}}

Далей Сакрат Яновіч у 2002 годзе працягваў:

{{пачатак цытаты}}
Я цёрся ў падпольнае «Салідарнасьці», меў нямалыя знаёмствы; таксама ў [[Беласток]]у. Але сёньняшнім днём я анікога зь іх ня бачу ва ўладах. Сядзяць на пасадах людзі, пра якія й ня чулася, каб яны нешта апазыцыйнае чынілі-рабілі. Якія ў іх заслугі, акрамя поўнае губы, бясьпечнага ўжо самахвальства?
{{канец цытаты|крыніца=«Ня жаль пражытага. Успаміны». Сакрат Яновіч<ref>{{Кніга
|аўтар          = 
|імя            = Сакрат
|прозьвішча     = Яновіч
|частка         = 
|загаловак      = Ня жаль пражытага. Ўспаміны
|арыгінал       = 
|спасылка       = 
|адказны        = [[Юры Хмялеўскі]]
|выданьне       = 
|месца          = [[Беласток]]
|выдавецтва     = 
|год            = 2002
|том            = 
|старонкі       = 119
|старонак       = 189
|сэрыя          = [[Бібліятэка Белавежы (БЛА)|Бібліятэка БЛА Белавежа]]
|isbn           = 
|наклад         = 
}}</ref>.}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

{{Халодная вайна}}
{{Усходні блёк}}

[[Катэгорыя:Грамадзкія арганізацыі Польшчы]]
[[Катэгорыя:Прафсаюзы]]
[[Катэгорыя:Гданьск]]
[[Катэгорыя:Польская Народная Рэспубліка]]
[[Катэгорыя:Зьявіліся ў 1980 годзе]]