Прагляд крыніцы для Рысь эўрапейская

{{іншыя значэньні|2=Рысь}}
{{Таксанамічная інфармацыя
|Назва            = Эўрапейская рысь
|Выява            = Lynx lynx2.jpg
|Царства          = [[Жывёлы]]
|Тып              = [[Хордавыя]]
|Кляса            = [[Сысуны]]
|Атрад            = [[Драпежныя]]
|Сямейства        = [[Каціныя]]
|Падсямейства     = [[Felinae]] 
|Род              = [[Рысі]] 
|Від              = '''Рысь эўрапейская''' 
|Лацінская назва  = Lynx lynx<br>
|Лацінская назва аўтар = ([[Карл Лінэй|Linnaeus]], 1758)
|Назва разьдзелу даччыных таксонаў = Падвіды
|Даччыныя таксоны = 
* ''Lynx lynx lynx'' 
* ''Lynx lynx isabellinus'' 
* ''Lynx lynx kozlovi'' 
* ''Lynx lynx sardiniae'' 
* ''Lynx lynx stroganovi'' 
|Мапа             = Eurasian Lynx range.png
|Шырыня мапы      = 250px 
|Commons          = Lynx lynx 
|Спасылка ў Віківідах = Lynx lynx
|ITIS             = 180584
|NCBI             = 13125 
}}
{{Чырвоная кніга Беларусі|жывёла|14}}
'''Эўрапейская рысь''' ({{Мова-la|Lynx lynx}}) — від [[сысуны|сысуноў]] з роду [[рысі|рысяў]]. Адзіны прадстаўнік сямества [[каціныя|каціных]], які сустракаецца на тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]].

Назва хутчэй за ўсё зьвязана з праславянскім коранем ''lysь'', у якім пад уплывам іншага праславянскага кораня ''rysь'' (са значэньнем «рыжы, плямісты») зьявілася другаснае «r».

== Зьнешні выгляд ==
Эўрапейская рысь зьяўляецца найбуйнейшай з усіх рысяў, даўжыня цела 80—130 см і 70 см у [[Карак|карку]]. [[Самец|Самцы]] часьцей важаць 18—30 кг, а [[самка|самкі]] важаць у сярэднім 18 кг. [[Тулава (частка цела)|Тулава]], як і ва ўсіх рысяў, кароткае, мажнае. [[Лапа|Лапы]] тоўстыя, зімой добра апушаныя, што дазваляе рысі хадзіць па сьнезе, не правальваючыся. На вушах доўгія кутасікі. [[Хвост]] кароткі, нібы абсечаны.

Існуе мноства варыянтаў афарбоўкі рысі, якія залежаць ад геаграфічнага раёну, — ад рыжавата-бурага да палева-дымчатага, з больш-менш выразнай плямістасьцю на сьпіне, баках і лапах. На пузе валасы асабліва доўгія і мяккія, але не густыя і амаль заўсёды чыста белыя з рэдкім крапам. Паўднёвыя формы звычайна больш рудыя, [[поўсьць]] у іх карацейшая, а лапы меншыя.

Сьлед рысі тыпова каціны, без адбіткаў [[кіпцюр]]оў. Заднюю лапу пры кроку яна ставіць у сьлед пярэдняй. Калі ідуць некалькі рысяў, то заднія ідуць дакладна ў сьлед пярэдніх.

== Распаўсюджваньне ==
Рысь — самы паўночны зь відаў каціных; у [[Скандынавія|Скандынавіі]] яна сустракаецца нават за Палярным кругам. Некалі яна была звычайнай па ўсёй Эўропе, але да сярэдзіны XX стагодзьдзя яе вынішчылі ў большасьці краінаў [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай]] і [[Заходняя Эўропа|Заходняй Эўропы]]. Зараз зроблены пасьпяховыя спробы адрадзіць папуляцыю рысяў.

== Лад жыцьця і харчаваньне ==
Рысь аддае перавагу буйным цёмнахваёвым лясам, [[тайга|тайзе]], глухім участкам з густым падлескам і [[буралом]]ам, хоць сустракаецца ў самых розных насаджэньнях, уключаючы горныя лясы; часам заходзіць у [[лесастэп]] і [[лесатундра|лесатундру]]. Яна выдатна лазіць па дрэвах і скалах, добра плавае.

Рысь вядзе сямейна-асобны спосаб жыцьця. Пры багацьці ежы рысь жыве асела, пры недахопе — вандруе. У суткі яна здольная праходзіць да 30 кілямэтраў. Аснову яе рацыёну складаюць [[зайцы]]. Таксама яна пастаянна палюе на цецеруковых птушак, дробных грызуноў (вавёрак, мышэй<ref>{{Артыкул|спасылка=https://elibrary.ru/item.asp?id=44832534|загаловак=Звяры беларускіх лясоў|выданьне=Пралеска|год=2020|нумар=10|старонкі=76-79|issn=2221-6308}}</ref>), радзей — на невялікіх капытных, накшталт [[Эўрапейская казуля|казулі]], [[кабарга|кабаргі]], плямістага і [[паўночны алень|паўночнага аленяў]], зрэдку нападае на хатніх котак і сабак, а ў лесе — на [[лісіца|лісіц]], [[янотападобны сабака|янотападобных сабак]] і іншых невялікіх зьвяроў.

Палюе рысь ў прыцемках. Яна ніколі ня скача на сваю ахвяру з дрэва, але пераважна высочвае і падпільноўвае здабычу ў засадзе, а затым нападае вялікімі, да 4 м, скачкамі. Ахвяру перасьледуе на дыстанцыі ня больш за 60—80 м, пасьля чаго выдыхаецца.

Рысь адрозьніваецца дзікасьцю і агрэсіўнасьцю, цяжка прыручаецца. Добра жыве і размнажаецца ў заапарках. Пры ўсёй асьцярожнасьці рысь ня вельмі баіцца людзей. Яна жыве ў створаных імі другасных лясах, у маладняку, на старых лесасеках і гарах; а ў бядотныя гады заходзіць у вёскі і нават у вялікія гарады.

== Сацыяльная структура і размнажэньне ==
[[Файл:LynxInNumedal.jpg|міні|Рысь]]
Гон у рысі ў лютым — сакавіку, і ў гэтую пару рысі, звычайна маўклівыя, выдаюць гучныя крыкі, бурчаньне і мяўканьне. Цяжарнасьць у самак доўжыцца 63—70 дзён. У кодле звычайна 2—3 рысяні (часам 5<ref>Самусенка Э. Р. Рысь // {{Літаратура/БелЭн|13к}} — С. 520.</ref>), якія перад зімой важаць 9—14 кг; сховішчам ім служыць логава пад вывернутымі каранямі паваленага дрэва, яма, земляная пячора або шчыліна скалаў. У выхаваньні кацянят ўдзельнічаюць абодва бацькі. Вывадак палюе разам з дарослымі да наступу наступнага сэзону размнажэньня.

Палавой сталасьці самкі дасягаюць у 21 месяц, самцы — у 33 месяцы. [[Працягласьць жыцьця]], мабыць, 15—20 гадоў.

== Стан папуляцыі і ахова ==
[[Файл:Lynx_kitten.jpg|міні|Кацяня рысі]]

Статус папуляцыі рысі ў розных краінах:

* [[Балканская паўвыспа]]: некалькі дзясяткаў рысяў у [[Сэрбія|Сэрбіі]], [[Паўночная Македонія|Паўночнай Македоніі]], [[Альбанія|Альбаніі]] і [[Грэцыя|Грэцыі]].
* [[Нямеччына]]: вынішчана да 1850 г. У 1990-х гг. паўторна заселеныя ў [[Баварскі Лес]] і [[Гарц]].
* [[Карпаты]]: 2200 рысяў ад [[Чэхія|Чэхіі]] да [[Румынія|Румыніі]]; найбуйнейшая папуляцыя апасьля расейскай.
* [[Польшча]]: Каля 1000 рысяў ў [[Белавеская пушча|Белавескай пушчы]] і [[Татры|Татрах]].
* [[Расея]]: 90% папуляцыі рысі знаходзіцца ў [[Сыбір]]ы. Хоць рысі сустракаюцца ад заходніх межаў Расеі да [[Сахалін]]а.
* [[Скандынавія]]: каля 2500 рысяў у [[Нарвэгія|Нарвэгіі]], [[Швэцыя|Швэцыі]] і [[Фінляндыя|Фінляндыі]].
* [[Францыя]]: вынішчана каля 1900 г. Заселеныя ў [[Вагезы]] і [[Пірэнэі]].
* [[Швайцарыя]]: вынішчана да 1915 г., паўторна заселеныя ў 1971 г. Адсюль мігравалі ў [[Аўстрыя|Аўстрыю]] і [[Славаччына|Славаччыну]].
* [[Цэнтральная Азія]]: [[Кітай]], [[Манголія]], [[Казахстан]], [[Узбэкістан]], [[Туркмэністан]], [[Кыргыстан]] і [[Таджыкістан]].
* [[Закаўказьзе]]: [[Азэрбайджан]], [[Армэнія]], [[Грузія]].

Прамысловае значэньне рысі невялікае (выкарыстоўваецца мех). Як і многія драпежнікі, яна адыгрывае важную сэлекцыйную ролю ў лясных біяцэнозах. Толькі ў паляўнічых гаспадарках, дзе разводзяць [[Эўрапейская казуля|казуль]], плямістых аленяў, [[фазан]]аў, яе прысутнасьць непажадана. Мех рысі  густы, шаўкавісты і высокі. Даўжыня асьцюковых валасоў на сьпіне дасягае 5 сантымэтраў, а на жываце — 7 сантымэтраў, пад імі багатая мяккая подпуш. Афарбоўка [[шкура|шкуры]] вар’іруе ад рудаватых да блакітнаватых тонаў з плямістым малюнкам. Мех рысі заўсёды шанаваўся высока. Пачынаючы жа з 1950-х гадоў кошты на яго на міжнародным рынку сталі ўзрастаць зь небывалай хуткасьцю. Так, на Ленінградзкім пушным аўкцыёне ў 1958 годзе за лепшыя шкуры рысі было атрымана па 73 даляры ЗША, у 1973 годзе — 660 даляраў, а ў 1977 годзе — 1300 даляраў. Гэта тлумачыцца модай (факт сам па сабе вельмі рэдкі) на доўгавалосую пушніну, якая захавалася на дзесяцігодзьдзі, і сярод якой першае месца заняў рысіны мех.

=== У Беларусі ===
У Беларусі ў ХІХ ст. рысь вадзілася паўсюдна і была шматлікай. У пачатку ХХ ст. пашырэньне і колькасьць скараціліся. Зараз гэта рэдкі від: хоць рысь трапляецца амаль на ўсёй тэрыторыі, але ў трох з шасьці абласьцей вельмі рэдка. У 1993 годзе налічвалася 400—450 асобін, зь іх больш 3/4 жыло ў [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай]], [[Менская вобласьць|Менскай]] і [[Віцебская вобласьць|Віцебскай]] абласьцях<ref>{{Спасылка|url=https://slounik.org/146967.html|загаловак=Эўрапейская (звычайная) рысь|праект=Чырвоная кніга Беларусі|аўтар=[[Пётар Козла|Козла П.]]|дата=31 жніўня 2024}}</ref>. Характэрна ў [[Белавеская пушча|Белавескай пушчы]]. У [[Бярэзінскі біясфэрны запаведнік|Бярэзінскім біясфэрным запаведніку]] налічваецца каля 10 рысяў<ref>{{Артыкул|загаловак=Современное состояние Березинского биосферного заповедника
|аўтар=Замореева Т.А.|выданьне=Проблемы геологии и освоения недр. Труды XXI Международного симпозиума имени академика М.А. Усова студентов и молодых учёных, посвященного 130-летию со дня рождения профессора М.И. Кучина|год=2017|старонкі=736-738|том=1|isbn=978-5-4387-0761-5}}</ref>.

З 1981 году ў Беларусі адстрэл рысі забаронены. Від занесены ў [[Чырвоная кніга Беларусі|Чырвоную кнігу Беларусі]]. Паводле стану на 1986 год, у Беларусі налічвалася 500 рысяў<ref>Рысь // {{Літаратура/Природа Белоруссии}} — С. 437-438.</ref>.

== Дадатковыя зьвесткі ==
[[Файл:Coat of Arms of Homiel, Belarus.svg|міні|[[Герб Гомля]]]]
* Рысь шырока выкарыстоўваецца ў [[Геральдыка|геральдыцы]], сымбалізуючы паўнату і вастрыню зроку. Яе выяву можна ўбачыць на гербах або сьцягах такіх гарадоў, як [[Гомель]] або [[Расены]] (Летува). Па некаторых вэрсіях, менавіта рысь, а ня [[леў]] намаляваны на [[герб Фінляндыі|гербе Фінляндыі]].
* З-за вастрыні зроку ў гонар рысі было названа [[Рысь (сузор’е)|сузор’е]] [[Ёган Гэвэліюс|Ёганам Гэвэліюсам]] у 1690 годзе. Гэвэліюс так камэнтаваў выбар назвы: «''У гэтай частцы неба сустракаюцца толькі дробныя зоркі, і трэба мець рысіныя вочы, каб іх адрозьніць і распазнаць''».
* Дыстрыбутыў [[Ubuntu Linux]] вэрсіі 10/04 носіць найменьне «кемлівая рысь» (Lucid Lynx).

== Глядзіце таксама ==
[[Файл:Belarus-1992-Bill-10-Obverse.jpg|міні|250пкс|Рысь і рысяня на 10 [[Беларускі рубель|беларускіх рублях]] 1992 году. Адваротны бок]]
* [[Рысі]]
* [[Каціныя]]

<gallery> 
Файл:LT-2006-50litų-Lynx-b.png|Рысь на летувіскай срэбнай манэце 50 літаў 2006 году
Файл:Raseiniai COA.svg|Рысь у гербе гораду [[Расены]] (Летува)
Файл:Stamp of Kazakhstan 230.jpg|Рысь на паштовай марцы Казахстану
Файл:Stamp of Azerbaijan 455.jpg|Рысь на паштовай марцы Азэрбайджану
</gallery>

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* {{Спасылка|копія=https://web.archive.org/web/20161124114203/http://redbook.minpriroda.gov.by/animalsinfo.html?id=14|загаловак=Рысь|праект=Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь|аўтар=Козло П.Г.|url=http://redbook.minpriroda.gov.by/animalsinfo.html?id=14|мова=ru}}
* [http://www.iucnredlist.org/details/12519/0 Breitenmoser, U., Breitenmoser-Würsten, C., Lanz, T., von Arx, M., Antonevich, A., Bao, W. & Avgan, B. 2015. Lynx lynx. The IUCN]{{ref-en}}
* [http://animaldiversity.org/accounts/Lynx_lynx/ Foster, H. 2010. "Lynx lynx" (On-line), Animal Diversity Web]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20120115082058/http://www.arkive.org/eurasian-lynx/lynx-lynx/ Lynx lynx | ARKive]{{ref-en}}
* ''Ronald M. Nowak'' [https://books.google.com.ua/books?id=Ob3Jn2kh7YkC&pg=PA242 Walker's carnivores of the world]. — JHU Press, 2005. — С. 242. — {{ISBN|0801880327}}. {{ref-en}}

{{Каціныя}}

[[Катэгорыя:Каціныя]]
[[Катэгорыя:Жывёлы, апісаныя ў 1758 годзе]]
[[Катэгорыя:Сысуны Эўропы]]