Прагляд крыніцы для Прусія

{{Краіна
|Назва                            = Прусія
|НазваЎРоднымСклоне               = Прусіі
|НазваНаДзяржаўнайМове            = Preußen
|Сьцяг                            = Flag of Prussia 1892-1918.svg
|Герб                             = Arms of East Prussia.svg
|НацыянальныДэвіз                 = 
|ДзяржаўныГімн                    = 
|Месцазнаходжаньне                = Map-DR-Prussia.svg
|ПодпісПадВыявайМесцазнаходжаньня = Прусія ў складзе Нямецкай імпэрыі
|АфіцыйнаяМова                    = [[Нямецкая мова|Нямецкая]]
|Сталіца                          = [[Кёнігсбэрг]] (1525—1701)<br />[[Бэрлін]] (1701—1947)
|НайбуйнейшыГорад                 = 
|ТыпУраду                         = [[манархія]] (1525—1918)<br />[[рэспубліка]] (1918—1947)
|ПасадыКіраўнікоў                 = 
|ІмёныКіраўнікоў                  = 
|Плошча                           = 297 007 км² (1939 год)
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы        = 
|АдсотакВады                      = 
|ГодАцэнкіНасельніцтва            = 1939
|МесцаЎСьвецеПаводлеНасельніцтва  = 
|Насельніцтва                     = 41 915 040 чал.
|ШчыльнасьцьНасельніцтва          = 
|ЭтнічныСклад                     = 
|КанфэсійныСклад                  = 
|Пісьменнасьць                    = 
|ГодАцэнкіСУП                     = 
|МесцаЎСьвецеПаводлеСУП           = 
|СУП                              = 
|СУПНаДушуНасельніцтва            = 
|Валюта                           = 
|КодВалюты                        = 
|ЧасавыПас                        = 
|ЧасРозьніцаUTC                   = 
|ЧасавыПасУлетку                  = 
|ЧасРозьніцаUTCУлетку             = 
|НезалежнасьцьПадзеі              = 
|НезалежнасьцьДаты                = 
|АўтамабільныЗнак                 = 
|ДамэнВерхнягаЎзроўню             = 
|ТэлефонныКод                     = 
|Дадаткі                          = 
|ПапярэдняяДзяржава1              = Тэўтонскі Ордэн
|СьцягПапярэдняйДзяржавы1         = Insignia Germany Order Teutonic.svg
|ВыяваПапярэдняйДзяржавы1         = 
|ГодПачаткуІснаваньня             = 1525
|ГодКанцаІснаваньня               = 1947
|ПэрыядІснаваньня                 = 
|НаступнаяДзяржава1               = СССР
|НаступнаяДзяржава2               = Польшча
|НаступнаяДзяржава3               = Данія
|НаступнаяДзяржава4               = Летува
<!--|НаступнаяДзяржава5 = [[Нямеччына]]-->
|СьцягНаступнайДзяржавы1          = Flag of the Soviet Union.svg
|СьцягНаступнайДзяржавы2          = Flag of Poland.svg
|СьцягНаступнайДзяржавы3          = Flag of Denmark.svg
|СьцягНаступнайДзяржавы4          = Flag of Lithuania.svg
<!--|СьцягНаступнайДзяржавы5 = Flag of Germany.svg-->
|ПершаяПадзея                     = Герцагства
|ДатаПершайПадзеі                 = 1525
|Падзея1                          = Унія з [[Маркграфства Брандэнбург|Брандэнбургам]]
|ДатаПадзеі1                      = 27 жніўня 1618
|Падзея2                          = Каралеўства
|ДатаПадзеі2                      = 18 студзеня 1701
|Падзея3                          = Вольная дзяржава
|ДатаПадзеі3                      = 9 лістапада 1918
|Падзея4                          = ліквідавана (фактычна)
|ДатаПадзеі4                      = 30 студзеня 1934
|АпошняяПадзея                    = ліквідавана (афіцыйна)
|ДатаАпошняйПадзеі                = 25 лютага 1947
}}
'''Пру́сія''' ({{мова-de|Preußen}}) — гістарычная назва шэрагу раёнаў ва ўсходняй і цэнтральнай [[Эўропа|Эўропе]], а менавіта:
# Населены аднайменным [[народ]]ам ([[прусы]]) рэґіён на паўднёва-ўсходнім узьбярэжжы [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]], у [[Сярэднявечча|сярэднявеччы]] заваяваны [[тэўтонскі ордэн|тэўтонскімі рыцарамі]]. Пазьней гэты рэґіён стаў звацца [[Усходняя Прусія|Ўсходняю Прусіяю]].
# Ґерцагства (з 1525 году), курфюрства (з 1618 году, пад уладаю нямецкае дынастыі [[Гагэнцолерны|Гагэнцолернаў]]). Уключала ўласна (Усходнюю) Прусію, а таксама [[Брандэнбург]]. Сталіца разьмяшчалася спачатку ў [[Кёнігсбэрг]]у, а пасьля [[Трыццацігадовая вайна|Трыццацігадовае вайны]] — у [[Бэрлін]]е. Каралеўства (з 1701 году).
# Тэрытарыяльнае ўтварэньне («вольная дзяржава») у рамках [[Ваймарская рэспубліка|Ваймарскае рэспублікі]], узьніклае пасьля падзеньня Гагэнцолернаў у 1918 годзе, якое ўключала большую частку былога каралеўства. У 1947 годзе як тэрытарыяльнае ўтварэньне Прусія была ліквідавана па рашэньні саюзьнікаў у рамках [[Другая сусьветная вайна|паваеннай]] перабудовы Эўропы.

== Гісторыя ==

=== V—XIII стагодзьдзі ===
Да XIII стагодзьдзя тэрыторыю Ўсходняе Прусіі засялялі [[прусы]]. Яны зьяўляліся аднымі з прамых пераемнікаў [[Культура баявых сякераў|культуры шнуравае керамікі]] (III—II тыс. да н. э.) якая займала амаль усю кантынэнтальную Эўропу, акрамя Міжземнамор’я і Поўначы, — у тым ліку сучасную Цэнтральную Расею. Іх вылучэньне ў асобны народ з групы роднасных плямёнаў адносяць да V—VI стагодзьдзям. Пры гэтым характэрныя рысы ўласна прускае культуры прасочваюцца з пачатку нашае эры. Першыя селішчы ўласна прусаў паўсталі на ўзьбярэжжы цяперашняй [[Калінінградзкая затока|Калінінградзкай затокі]]. Затым, да IX стагодзьдзя, прусы мігравалі на захад, да ніжняй плыні Віслы.

У XIII павеку гэта [[Прускі крыжовы паход|тэрыторыя была захоплена]] [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]].

=== Тэўтонскі ордэн (1224—1525) ===
{{Асноўны артыкул|Тэўтонскі ордэн}}
У 1226 годзе польскі князь [[Конрад I Мазавецкі]] папытаў дапамогі ў [[Тэўтонскі ордэн|тэўтонскіх рыцараў]] у барацьбе супраць прусаў, абяцаўшы ім валоданьне гарадамі Кульм і Добрынь, а таксама захаваньне за імі захопленых тэрыторыяў. У 1232 годзе Тэўтонскія рыцары прыбылі ў [[Польшча|Польшчу]]. Заваяваньне прусаў і яцьвягаў, пачатае ў 1233, завяршылася ў 1283; два вялікіх паўстаньні прускіх плямёнаў (1242—1249 і 1260—1274) былі жорстка падушаны. У 1237 да Тэўтонскага ордэна далучыліся рэшткі [[Ордэн мечаносцаў|Ордэна мечаносцаў]], пацярпелага незадоўга да гэтай паразы ад ліцьвінаў. У выніку гэтага аб’яднаньня ўтварылася аддзяленьне Тэўтонскага ордэна ў [[Інфлянты|Інфлянтах]] і [[Курляндыя|Курляндыі]] — [[Лівонскі ордэн]]. Пасьля падначаленьня Прусіі пачаліся рэґулярныя паходы супраць [[ВКЛ|Літвы]]. У 1308—1309 Тэўтонскі ордэн захапіў у Польшчы [[Усходняе Памор’е]] з [[Гданьск]]ам. У 1346 дацкі кароль [[Вальдэмар IV Атэрдаг|Вальдэмар IV]] саступіў ордэну [[Эстляндыя|Эстляндыю]]. У 1380—1398 ордэн падпарадкаваў [[Жамойць]], аб’яднаўшы такім чынам свае валадарствы ў Прусіі і [[Лівонія|Лівоніі]], у 1398 захапіла выспа Готлянд, у 1402 набыў Новую марку.

Пагроза з боку Тэўтонскага ордэна прывяла да ўсталяваньня дынастычнага саюзу паміж Польшчаю і Літвою ([[Крэўская унія]] 1385). У [[Вялікая вайна 1409—1411 гадоў|Вялікай вайне 1409—1411 гадоў]] Тэўтонскі ордэн патрываў [[Грунвальдзкая бітва|паразу пры Грунвальдзе]] ад аб’яднаных сілаў Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Па [[Торунскі мір 1411 году|Торунскім міры 1411 году]] ён, адмовіўшыся ад Жамойці і польскае Дожынскай землі, выплаціў кантрыбуцыю. З гэтай паразы пачынаецца заход Ордэну.

Патрываўшы паразу ў [[Трынаццацігадовая вайна 1454—1466 гадоў|Трынаццацігадовай вайне]] 1454—1466, Тэўтонскі ордэн пазбавіўся Гданьскага Памор’я, Торуні, Марыенбургу, Эльблёнгу, біскупства Варміі і стаў васалам Польскага каралеўства. Рэзыдэнцыя вялікага маґістра была перанесена ў [[Кёнігсбэрг]]. [[Лівонскі ордэн]] фактычна стаў самастойным.

=== Ґерцаґства Прусія (1525—1618) ===
{{Асноўны артыкул|Прусія (герцагства)}}

У 1525 Вялікі Маґістар Тэўтонскага Ордэна Альбрэхт Брадэнбурскі, пяройдучы ў пратэстанцызм, па радзе [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] сэкулярызаваў землі Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, ператварыўшы іх у сьвецкае ґерцаґства, зьмешчанае ў леннай залежнасьці ад Польшчы.

Альбрэхт таксама рэфармаваў усю дзяржаўную сыстэму. Ствараліся новыя ўрадавыя ўстановы. У 1544 годзе ў Кенігзбэрзе ўтвораны [[Кенігзбэргскі ўнівэрсытэт|унівэрсытэт]], уладкованы па ўзоры іншых нямецкіх унівэрсытэтаў. Рэформы Альбрэхта згулялі значную ролю ў разьвіцьці Прусіі, спрыялі яе эканамічнаму і культурнаму разьвіцьцю. Памёр Альбрэхт 20 сакавіка 1568 году на 78-м годзе жыцьця ў замку Тапіаў ([[Гвардзейск]]).

Пасьля яго сьмерці сытуацыя ў Прусіі зноў ускладнілася. Яго хворы сын, Альбрэхт Фрэдэрэк, практычна не прымаў удзелу ў кіраваньні ґерцаґствам. З 1578 году Прусіяю сталі кіраваць рэґенты зь нямецкай дынастыі [[Гагэнцолерны|Гагэнцолернаў]]. Бо ў Альбэрта Фрэдэрыка не было сыноў, курфюрст [[Брандэнбург]]у Ёахім Фрыдрых жэніць свайго сына Яана Жыгімонта на Ганьне Прускай, дочкі Альбрэхта ў надзеі ўсталяваць дынастычнае [[сваяцтва]] і пасьля яго сьмерці далучыць землі Прусіі да Брандэнбургу. Так і здарылася. У 1618 Альбрэхт Фрэдэрык памірае і прускае ґерцаґства пераходзіць курфюрсту Брандэнбурга Яану Жыгімонту.

=== Курфюрства Брандэнбург-Прусія (1618—1701) ===
{{Асноўны артыкул|Брандэнбург-Прусія}}

Улада Брадэнбурґскіх курфюрстаў у далучаных землях Прусіі была даволі хісткае. Па-першае Прусія працягвала знаходзіцца ў леннай залежнасьці ад Польшчы, па-другое Польшча сама жадала валодаць гэтымі тэрыторыямі, марачы далучыць Прусію да каронных земляў у выглядзе ваяводзтва. Брандэнбурґ жа тым часам моцна пакутаваў ад распачатае Трыццацігадовай вайны і ня мог праводзіць актыўную палітыку па замацаваньні за сабою нованабытых земляў.

Значнае ўзмацненьне Брадэнбурска-Прускай дзяржавы адбылося пры кіраваньні [[Фрыдрых Вільгельм I Брандэнбурскі|Фрыдрыха Вільгельма I]]. Яго палітыка спрыяла прытоку імігрантаў у разбураны вайною Брандэнбурґ і спрыяла яго хуткаму аднаўленьню. З мэтаю зьнішчэньня леннае залежнасьці Прусіі ад Польшчы і дасягненьня яе сувэрэнітэту курфюрст прыняў удзел у швэцка-польскай вайне 1655—1661 гадоў. Перамога над палякамі ў трохдзённай бітве пад Варшаваю, здабытая пры дапамозе брадэнбурґскіх войскаў, значна ўзмацніла пазыцыі курфюрста. 20 лістапада 1656 [[Карл X Густаў|Карл X]] склаў з курфюрстам дамову ў Лабіаў, па якім Фрыдрых-Вільгельм атрымліваў поўны сувэрэнітэт у Прусіі. У адпаведнасьці [[Вяляўска-Быдгошчскі трактат 1657|Вяляўска-Будгошчскім трактатам 1657]] гэты сувэрэнітэт прызнаецца Рэччу паспалітай. Зараз на карце Эўропы зьяўляецца новая дзяржава Брандэнбург-Прусія, якая дзякуючы высілкам Фрыдрыха Вільгельма I значна ўзмацняецца і абрастае новымі землямі.

=== Каралеўства Прусія (1701—1918) ===
{{Асноўны артыкул|Каралеўства Прусія}}

18 студзеня 1701 году ў [[Кёнігсбэрг]]у сын Фрыдрыха Вільгельма курфюрст Брадэнбурскі [[Фрыдрых I (кароль Прусіі)|Фрыдрых III]] быў каранаваны каралём Прусіі і прыняў тытул ''Фрыдрыха I'', пры гэтым назва Прусія была прысвоена ўсёй Брандэрбурска-Прускай дзяржаве.

Хоць ніякімі асоба важнымі для дзяржавы падзеямі кіраваньне Фрыдрыха I адзначана не было, каралеўскі тытул кіраўніка падняў міжнародны прэстыж Прусіі.

Пасьля сьмерці Фрыдрыха I у 1713 годзе на прускі пасад уступіў [[Фрыдрых Вільгельм I]], празваны Каралём-жаўнерам. Фрыдрых-Вільгельм I перабудаваў уладныя структуры буйных гарадоў, такіх, як [[Бэрлін]], [[Кёнігсбэрг]] і [[Шчэцін|Штэтын]]. Гарады атрымлівалі прызначаных каралём штат-прэзыдэнтаў, адначасова якія робяцца старшынямі вайсковых і зямельных палатаў у дадзенай правінцыі. Падчас яго кіраваньня [[прускае войска]] стала мацнейшым войскам у Эўропе.

З 1740 па 1786 гг. каралём Прусіі быў [[Фрыдрых II (кароль Прусіі)|Фрыдрых II Вялікі]]. У гэты пэрыяд Прусія ўдзельнічала ў шматлікіх войнах. Ужо ў 1740 годзе пачынаецца [[Вайна за аўстрыйскую спадчыну]] (1740—1748), у выніку якой Прусія захапіла вялікую частку Сылезіі.

У 1756—1763 гадах Прусія ўдзельнічала ў [[Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайне]], у якое атрымала перамогу, панясучы, аднак, вялікія страты. У 1757 і 1759 гадах Прусія патрывала паразу ад расейскіх войскаў у [[Грос-Эгерсдорфская бітва|бітве пры Грос-Эгерсдорфе]] і ў Кунерсдорфскай бітве. У выніку большасьць прускіх правінцыяў былі заняты або расейцамі, або аўстрыйцамі. Аднак у 1762 годзе пасьля сьмерці расейскай [[Лізавета Пятроўна|імпэратаркі Лізаветы]] прыйшэлы да ўлады [[Пётар III]] склаў з Фрыдрыхам II перамір’е і вярнуў землі, заваяваныя расейскім войскам. Усьлед за Расеяю перамір’е было складзена 22 траўня 1762 гады паміж Прусіяю і Францыяю, а 24 лістапада — перамір’е паміж Прусіяю і Аўстрыяю. У выніку вайны Прусія канчаткова ўвайшла ў круг вядучых эўрапейскіх дзяржаваў.

Апошняя вайна, у якой удзельнічала Прусія падчас кіраваньня Фрыдрыха II, — [[Вайна за баварскую спадчыну|вайна за баварскую спадчыну 1778—1779 гадоў]]. Прусія атрымала перамогу, аднак не атрымала ад вайны ніякіх выгодаў.

Фрыдрых II сканаў у 1786 году ў [[Патсдам]]е, не пакінуўшы прамога спадчыньніка.
Яго пераемнікам стаў яго пляменьнік [[Фрыдрых Вільгельм II]]. Пры ім сыстэма кіраваньня, створаная Фрыдрыхам, стала руйнавацца, і пачаўся заняпад Прусіі. Пры Фрыдрыху Вільгельме II, падчас [[Вялікая француская рэвалюцыя|Вялікае францускае рэвалюцыі]] Прусія разам з Аўстрыяю склала ядро 1-й антыфранцускай кааліцыі, аднак пасьля шэрагу паразаў была змушана падпісаць сэпаратны [[Базэльская мірная дамова (5 красавіка 1795)|Базэльскі мір]] з Францыяю ў 1795 годзе.

У 1797 годзе пасьля сьмерці Фрыдрыха Вільгельма II на пасад уступіў яго сын, [[Фрыдрых Вільгельм III]]. Фрыдрых Вільгельм апынуўся слабым і нерашучым кіраўніком. У [[Напалеонаўскія войны|напалеонаўскіх войнах]] ён доўгі час ня мог вызначыцца, на якім ён боку. Ён абяцаў садзейнічаньне Аўстрыі, але нічога не распачаў пасьля ўварваньня ў гэту краіну Напалеона ў 1805 годзе, спадзяючыся набыць ад Францыі наўзамен за нэўтралітэт Прусіі [[Гановэр]] і іншыя землі на поўначы. 1 кастрычніка 1806 году Прусія прад’явіла Напалеону ўльтыматум, а ўжо 8 кастрычніка 1806 году Напалеон напаў на Прусію. У выніку [[прускае войска]] была разгромлена Напалеонам у [[Бітва пры Ене і Аўэрштэдце|бітвах пры Ене і Аўэрштэдце]]. Паводле [[Тыльзыцкі мір|Тыльзыцкага міру]] 1807 году Прусія страціла каля паловы сваіх тэрыторыяў. У студзені 1813 году Прусія вызвалена ад напалеонаўскіх войскаў. Па выніках [[Венскі кангрэс|Венскага кангрэса]] 1814—1815 гадоў Прусіі былі вернутыя Рэйнская Прусія, Вэстфалія, Познань і частка Саксоніі.

==== Войны за аб’яднаньне Нямеччыны ====
У 1848—1850 і 1864 гадах Прусія сумесна зь [[Нямецкі саюз|Нямецкім саюзам]] вяла вайну супраць [[Данія|Даніі]] за ўладаньне ґерцаґствамі Шлезьвіг і Гальштэйн (Глядзіце [[Дацка-пруская вайна 1848—1850]], [[Дацкая вайна 1864 году]]). Па выніках вайны ґерцаґства былі абвешчаны сумеснымі валадарствамі Прусіі і Аўстрыі, якая стаяла на чале Нямецкага саюзу.

Імкненьне Аўстрыі і Прусіі да аб’яднаньня ўсіх нямецкіх земляў пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў 1866 годзе [[Аўстра-пруска-італьянская вайна|Аўстра-Прускае вайны]]. Вынікамі гэтай вайны сталі анэксія Прусіяю тэрыторыяў [[Каралеўства Гановэр]], [[Гэсэн-Касэль|Кургэсэна]], Насаў, [[Шлезьвіг-Гальштайн]]а, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурта-на-Майне]]. Гэтыя анэксіі тэрытарыяльна злучылі рэйнскія правінцыі Прусіі з асноўнаю тэрыторыяю каралеўства і ўтварылі [[Паўночнанямецкі саюз]], які аб’яднаў 21 нямецкую дзяржаву.

У 1870—1871 гадах Прусія вяла [[Франка-пруская вайна|вайну супраць Францыі]], па выніках якой да Паўночнанямецкага саюзу былі далучаны паўднёванямецкія землі — [[Вялікае герцагства Бадэн|Бадэн]], [[Каралеўства Вюртэмбэрг|Вюртэмбэрг]] і [[Каралеўства Баварыя|Баварыя]]. 18 студзеня 1871 году, яшчэ да канчатка вайны, у Вэрсалі міністар-прэзыдэнт Прусіі [[Ота фон Бісмарк|Бісмарк]] і прускі кароль [[Вільгельм I (нямецкі імпэратар)|Вільгельм I]] абвясьцілі пра стварэньне [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].

З гэтай даты пачынаецца гісторыя Прусіі ў складзе адзінай Нямецкай дзяржавы.

==== У складзе Нямеччыны ====
[[Файл:Prussia (political map before 1905).jpg|міні|250пкс|Мапа каралеўства Прусія 1905 году (складовая частка Нямецкае імпэрыі)]]

Новая імпэрыя Бісмарка стала адной з самых магутных дзяржаваў з краінаў кантынэнтальнае Эўропы. Панаваньне Прусіі ў новай імпэрыі было амаль гэтак жа абсалютным, як гэта было ў Паўночна-Нямецкім саюзе. Прусія мела тры пятыя плошчы імпэрыі, і дзьве траціны яе насельніцтва. Імпэратарская карона стала спадчыннай дынастыі Гагэнцолернаў.

Аднак карані будучых праблемаў знаходзіліся ў глыбокіх адрозьненьнях паміж імпэрскае і прускае сыстэмамі. Імпэрыя мела сыстэму ўсеагульнага і роўнага выбарчага права для ўсіх мужчын старэй 25 гадоў. У той жа час, Прусія захавала сыстэму галасаваньня з абмежавальнымі трыма клясамі, у якое 17,5 % насельніцтва кантралявала ўсе сфэры жыцьця. Імпэрскі канцлер быў, за выключэньнем двух пэрыядаў (студзень-лістапад 1873 і 1892—1894 гадоў) таксама прэм’ер-міністрам Прусіі, і гэта азначала, што на працягу большае часткі існаваньня імпэрыі, каралю/імпэратару і прэм’ер-міністру/канцлеру прыйшлося шукаць большасьці ў выбарчых заканадаўчых органах дзьвюх абсалютна розных выбарчых сыстэмаў.

На момант стварэньня імпэрыі дзьве траціны насельніцтва Прусіі было сельскім. Аднак на працягу 20 наступных гадоў становішча зьмянілася і на гарадзкія селішчы ўжо даводзілася дзьве траціны насельніцтва. Тым ня менш, межы выбарчых акругаў так і не былі зьменены, каб адбіць рост насельніцтва і ўплыў гарадоў.

Бісмарк разумеў, што астатняя частка Эўропы некалькі скептычна ставіцца да сілы новага Райху, і зьвярнуў сваю ўвагу на захаваньне міру накшталт Бэрлінскага кангрэса.

Вільгельм I памёр у 1888 годзе, і яго на троне зьмяніў спадчынны прынц — [[Фрыдрых Прускі|Фрыдрых III]]. Новы імпэратар, быў англяфілам і плянаваў ажыцьцявіць шырокія лібэральныя рэформы. Але ён памёр праз 99 дзён з моманту свайго ўзыходжаньня на трон. Яго спадчыньнікам стаў 29-летні сын, [[Вільгельм II]].

Вільгельм паўстаў супраць сваіх бацькоў у іх лібэральных спробах і пакінуў прусаў пад апекаю Бісмарка. Новы кайзэр хутка сапсаваў адносіны з брытанскай і расейскай каралеўскімі сем’ямі (хоць і быў роднасна злучаны зь імі), стаў іх супэрнікам і нарэшце ворагам. Вільгельм II адхіліў Бісмарка ад пасады ў 1890 годзе і пачаў кампанію мілітарызацыі і авантурызму ў вонкавай палітыцы, што ў канчатковым выніку прывяло Нямеччыну да ізаляцыі.

Падчас Аўстра-Вугорскага канфлікту з Сэрбіяю кайзэр зьехаў у адпачынак, і пасьпешныя пляны мабілізацыі некалькіх дзяржаваў прывялі да катастрофы — Першай сусьветнай вайне (1914—1918). За выйсьце з вайны бальшавікі, паводле [[Берасьцейскі мір|Берасьцейскага міру]] (1918 год), пагадзіліся на акупацыю буйных рэґіёнаў заходняе часткі Расейскае імпэрыі, якія межавалі з Прусіяю. Нямецкі кантроль над гэтымі тэрыторыямі доўжыўся ўсяго некалькі месяцаў і спыніўся з-за паразы нямецкага войска і перамогі нямецкае рэвалюцыі, якія прывялі да адлучэньня кайзэра ад трона і яго выгнаньня.

Паваенная [[Вэрсальская мірная дамова 1919 году|Вэрсальская дамова]] прымусіла Нямеччыну несьці поўную адказнасьць за вайну. Дамова была падпісана ў Вэрсалі, у зале люстэркаў, дзе нямецкая імпэрыя і была створана. Па гэтай мірнай дамове Прусія страціла шэраг тэрыторыяў, раней якія ўваходзілі ў яе склад ([[Верхняя Сілезія]], [[Познань]], частка правінцыяў [[Усходняя Прусія|Усходняя]] і [[Заходняя Прусія]], [[Саар]], Паўночны [[Шлезьвіг]] і некаторыя іншыя).

Яшчэ да завяршэньня вайны ў Нямеччыне ўспыхнула [[Лістападаўская рэвалюцыя|Лістападаўская рэвалюцыя 1918 г.]], якая прымусіла Вільгельма II зрачыся і ад прускага пасаду, і ад злучанага зь ім тытула нямецкага імпэратара. Нямеччына стала рэспублікаю, Каралеўства Прусія было пераназвана ў [[Вольная дзяржава Прусія]].

==== У складзе Ваймарскай рэспублікі ====
[[Ваймарская рэспубліка]] засталася «саюзнай дзяржаваю», а землі былі дзяржавамі, хоць і з абмежаваным сувэрэнітэтам. Менавіта нераўнапраўе яе чальцоў, першым чынам, і характарызавала фэдэралістычную структуру Ваймарскае рэспублікі. На тэрыторыі Прусіі пражывала амаль 2/3 насельніцтвы, тут была шырока разьвіта прамысловасьць і вайсковая арґанізацыя. З прычыны гэтага Прусія захавала сваё дамінантнае становішча ў Нямеччыне ў параўнаньні зь іншымі нямецкімі землямі. Пляны тэрытарыяльнай перабудовы Нямеччыны сустракалі разьлютаваны супраціў. арт.18 Канстытуцыі ўсталёўваў, што тэрытарыяльныя зьмены існых і стварэньне новых земляў у межах нямецкай імпэрыі адбываецца шляхам імпэрскага закону, які зьмяняе канстытуцыю, што ў прамым сэнсе азначала, што ніякая тэрытарыяльная перабудова немагчыма бяз згоды Прусіі.

Нераўнапраўе выяўлялася і ў прадстаўніцтве земляў у [[Райхстаг (Ваймарская рэспубліка)|Райхстагу]]. Прусія тут атрымала 2/5 галасоў і сытуацыю не магло зьмяніць нават уключэньне ў канстытуцыю «антыпрускае абмоўкі», якая прадугледжвала, што палову прускіх галасоў павінны мець прадстаўнікі прускіх правінцыйных кіраваньняў, а ня прускі ўрад. Такім чынам, з 66 галасоў у Райхстазе Прусія мела 26, Баварыя — 11, Саксонія — 7, Вюртэмберг — 4, Бадэн — 3, Турынгія, Гэсэн, Гамбург — па 2, астатнія 9 земляў па 1 голасе. Усё гэта казала пра тое, што ніводнае рашэньне не магло быць прынята супраць волі Прусіі.

==== Прусія ў эпоху Трэцяга райху ====
{{Асноўны артыкул|Трэці Райх}}
Пасьля прыходу 30 студзеня 1933 году да ўлады ў Нямеччыне [[НСДАП|нацыянал-сацыялістаў]] Прусія працягвала заставацца ў складзе Нямеччыны на адмысловым становішчы. Ужо 30 студзеня [[райхскамісар]]ам Прусіі стаў віцэ-канцлер у [[Кабінэт Гітлера|сфармаваным урадзе]] [[Адольф Гітлер|Адольфа Гітлера]] [[Франц фон Папэн]]<ref>К. А. Залесский. «НСДАП. Власть в Третьем рейхе». М., [[Эксмо]], 2005. С. 411</ref>.

Пасьля ўводзін пастоў імпэрскіх намесьнікаў ([[штатгальтэр|райхсштатгальтэраў]]) у землях Нямеччыны з 7 красавіка 1933 году і да свае сьмерці 30 красавіка 1945 году імпэрскім намесьнікам Прусіі быў сам А. Гітлер, а яе [[Міністр-прэзыдэнт|міністрам-прэзыдэнтам]] з 11 красавіка 1933 да 23 красавіка 1945 году<ref>[http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007772 Hermann Goring: Timeline]</ref> быў прэзыдэнт Райхстага [[Герман Герынг]]. Яму ж 30 студзеня 1935 году А. Гітлер даручыў адначасова выконваць яго абавязкі райхсштатгальтара Прусіі, але фармальна застаючыся часткаю прускай дзяржавы<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/14207/ПРУСІЯ ПРУССИЯ] — Советская историческая энциклопедия</ref>.

=== Ліквідацыя Прусіі ===
Пасьля [[Акт капітуляцыі Нямеччыны|капітуляцыі Нямеччыны ў Другой сусьветнай вайне]] у 1945 годзе і пераходу вярхоўнае ўлады ў краіне да хаўрусьніцкіх акупацыйных уладаў, апошнімі прадпрымаюцца меры па расфармаваньні велізарнай Прусіі, разгляданае імі як апора нямецкага мілітарызму і рэакцыі. На працягу 1945—1946 гг. распараджэньнямі хаўрусьніцкіх уладаў са складу Прусіі канфіскоўваюцца розныя яе тэрыторыі.

Гэты працэс завяршыўся з прыняцьцем [[Кантрольная рада|саюзнай Кантрольнай радаю ў Нямеччыне]] 25 лютага 1947 гады Закона «Пра ліквідацыю Прускай дзяржавы». 1 сакавіка 1947 году Кантрольнай радаю афіцыйна заяўлена пра тое, што Пруская дзяржава «зьяўлялася крыніцаю мілітарызму і рэакцыі ў Нямеччыне», і таму яно больш не існуе.

Усходняя Прусія была падзелена паміж [[СССР|Савецкім Саюзам]] і [[Польшча]]ю. У склад Савецкага Саюзу разам са сталіцаю [[Кёнігзбэрг]]ам (які быў пераназваны ў [[Калінінград]]) увайшла адна траціна Ўсходняе Прусіі, на тэрыторыі якое была створана [[Калінінградзкая вобласьць]]. Невялікая частка, якая ўключала частка [[Куршская каса|Куршскае касы]] і горад [[Клайпеда]] (Клайпедзкі край), была перададзена [[Летува|Летувіскай ССР]]. Таксама да Польшчы адышлі [[Ніжняя Сілезія]], вялікая частка [[Памяранія|Памяраніі]] і іншыя тэрыторыі да ўсходу ад [[Мяжа па Одры — Найсэ|лініі Одар-Нэйсэ]].

Астатнія тэрыторыі ліквідаванай Прускай дзяржавы ўвайшлі ў склад іншых фэдэральных земляў Нямеччыны, такіх як [[Брандэнбург]], [[Гэсэн]], [[Ніжняя Саксонія]], [[Райнлянд-Пфальц]], [[Паўночны Райн-Вэстфалія]], [[Саксонія-Ангальт]], [[Турынгія]], [[Шлезьвіг-Гальштайн]], [[Мэкленбург — Пярэдняя Памяранія]], [[Бадэн-Вюртэмбэрг]], [[Заарлянд]]. У 1990 годзе самастойнаю зямлёю Нямеччыны стала былая сталіца Прусіі — [[Бэрлін]].

Такім чынам, з 16 земляў сучаснае [[Нямеччына|Фэдэратыўнае Рэспублікі Нямеччына]] 12 цалкам ці часткова разьмешчаны на тэрыторыях, раней якія ўваходзілі ў склад Прусіі.

== Значэньне Прусіі ==
Гістарычна Прусія зьяўлялася цэнтрам і часткаю земляў Нямеччыны. З 1871 году, пасьля ўтварэньня адзінай Нямецкай імпэрыі, стала губляць свае пазыцыі ў якасьці самастойнага суб’екта, паколькі ўзначаліўшы аб’яднаньне краіны стала ў штодзённай сьвядомасьці ў значнай ступені сынанімічная новай дзяржаве.

== Геаграфія і насельніцтва Прусіі ==
Тэрыторыя Прусіі значна зьмянялася зь цягам часу. Так, у XIV павеку Прусія складалася з тэрыторыяў цяперашняга [[Вармінска-Мазурское ваяводзтва|Вармінска-Мазурскага ваяводзтва]] [[Польшча|Польшчы]], [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкае вобласьці]] і [[Клайпедзкі павет|Кляйпэдзкага павету]] [[Летува|Летувы]]. Напачатку XX стагодзьдзя каралеўства Прусія складалася з «уласна Прусіі» ([[Усходняя Прусія|Усходняй]] і [[Заходняя Прусія|Заходняй Прусіі]]), [[Правінцыя Брандэнбург|Брандэнбург]], правінцыі [[Правінцыя Саксонія|Саксоніі]] (тэрыторыя цяперашняе зямлі [[Саксонія-Ангальт]] і частка зямлі [[Турынгія]]), [[Памяранія|Памяраніі]], [[Рэйнская правінцыя|Рэйнскай правінцыі]], [[Вэстфалія|Вэстфаліі]], [[Сілезія|Сілезію]], [[Лужынка|Лужынкі]], Шлезьвіг-Гальштайн, [[Правінцыя Гановэр|Гановэр]], Гэсэн-Насаў і правінцыю Гагэнцолерн.

У 1914 годзе плошча тэрыторыі Прусіі складала 354 490 км².

Насельніцтва Прусіі па гадах (1740—1939)

{| class="standard"
 |+Зьмена колькасьці насельніцтва Прусіі
! Год
! Насельніцтва
! Год
! Насельніцтва
! Год
! Насельніцтва
|-----
| '''1740'''
| 2 240 000
| '''1840'''
| 14 929 000
| '''1890'''
| 29 957 000
|-----
| '''1786'''
| 5 430 000
| '''1852'''
| 16 935 000
| '''1900'''
| 34 473 000
|-----
| '''1800'''
| 9 700 000
| '''1861'''
| 18 491 000
| '''1910'''
| 40 165 000
|-----
| '''1816'''
| 10 349 000
| '''1864'''
| 19 255 000
| '''1925'''
| 38 176 000
|-----
| '''1828'''
| 12 726 000
| '''1871'''
| 24 689 000
| '''1933'''
| 39 934 000
|-----
| '''1834'''
| 13 510 000
| '''1880'''
| 27 279 000
| '''1939'''
| 41 334 000
|}

== Узнагароды Прусіі ==
Ордэны Прусіі
* [[Ордэн Чорнага Арла]] ({{мова-de|Hohen Orden vom Schwarzen Adler}}; ад 18 студзеня 1701)
* [[Ордэн «За заслугі» (Прусія)|Ордэн «За заслугі»]] ({{мова-de|Orden «Pour le Merite»}}; ад 31 траўня 1740)
* [[Ордэн «За заслугі ў навуцы і мастацтве» (Прусія)]] ({{мова-de|Orden «Pour le Merite» fur Wissenschaft und Kunste}})
* [[Ордэн Чырвонага арла]] ({{мова-de|Roter Adlerorden}})
* [[Ордэн Лебедзя]] ({{мова-de|Schwanenorden}})
* [[Ордэн Кароны (Прусія)|Ордэн Кароны]] ({{мова-de|Kronen-Orden}})
* [[Каралеўскі ордэн дома Гагэнцолерн]] ({{мова-de|Koniglicher Hausorden von Hohenzollern}}; 18 студзеня 1851 году)
* [[Каралеўскі прускі ордэн Сьвятога Яана]] ({{мова-de|Koniglich Preu?ischer St Johanniterorden}})
* [[Княжы ордэн дома Гагэнцолерн]] ({{мова-de|Hausorden von Hohenzollern}})
* [[Ордэн Луізы]] ({{мова-de|Luisenorden}})
* [[Жалезны крыж (ордэн)]] ({{мова-de|Eisernes Kreuz}})

== Глядзіце таксама ==
* [[Малая Летува]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* ''Acta Borussica''
* ''Allgemeines Archiv für die Geschichtskunde des Preußischen Staates'' (Leopold v. Ledebur, Hrsg.). Erster Band, Mittler, Berlin/Posen/Bromberg 1830, [http://books.google.de/books?id=_SsbAAAAYAAJ&pg=PA1#PPP7 390 Seiten].
* Max Toeppen: ''Historisch-komparative Geographie von Preußen'', Gotha 1858, [http://books.google.de/books?id=KMcBAAAAYAAJ&pg=PR1 398 Seiten].
* ''Scriptores rerum Prussicarum — Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit'' (T. Hirsch, M. Töppen und E. Strehlke, Hrsg.), mit deutschsprachigen Anmerkungen, fünf Bände (1861—1874), [http://books.google.de/books?id=YX8OAAAAYAAJ&pg=PR3 Band 1], [http://books.google.de/books?id=OsvtAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 2], [http://books.google.de/books?id=qtftAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 3].
* ''Die preußische Landesgesetzgebung — Sammlung von Textausgaben'' (Max Apt, Hrsg.). Buchhandlung des Waisenhauses, Halle/S. u. Berlin 1933—1935. Etwa 14 Bände (mit Nachträgen).
* Kurt Adamy, Kristina Hübener (Hrsg.): ''Geschichte der Brandenburgischen Landtage. Von den Anfängen 1823 bis in die Gegenwart''. Verlag für Berlin-Brandenburg, 1999, {{ISBN|3-930850-71-0}}.
* Udo Arnold: ''Preußen und Berlin''. Lüneburg 1981.
* Udo Arnold: ''Preußen als Hochschullandschaft im 19./20. Jahrhundert''. Lüneburg 1992.
* Udo Arnold: ''Preußische Landesgeschichte''. Petersberg 2001.
* Dirk Blasius (Hrsg.): ''Preußen in der deutschen Geschichte''. Verlagsgruppe Athenäum, Hain, Scriptor, Hanstein, Königstein/Taunus 1980, {{ISBN|3-445-02062-0}}. Mit Auswahlbibliografie und Personenregister.
* Peter Brandt, Reiner Zilkenat (Hrsg.): ''Preußen. Ein Lesebuch''. LitPol Verlag, Berlin 1981, {{ISBN|3-88279-021-0}}.
* ''Handbuch der preußischen Geschichte'', hrsg. im Auftrag der Historischen Kommission zu Berlin:
** Band 1: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Das 17. und 18. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 2009.
** Band 2: Otto Büsch (Hg.): ''Das 19. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 1992.
** Band 3: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Vom Kaiserreich zum 20. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Berlin New York 2000.
* Otto Büsch, Wolfgang Neugebauer (bearb. u. Hg.): ''Moderne Preußische Geschichte 1648—1947. Eine Anthologie''. 3 Bde., Walter de Gruyter, Berlin New York 1981 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 52/1-3. Forschungen zur Preußischen Geschichte), {{ISBN|3-11-008324-8}}.
* Otto Büsch, Monika Neugebauer-Wölk (Hrsg.): ''Preußen und die revolutionäre Herausforderung seit 1789. Ergebnisse einer Konferenz''. Berlin 1991 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 78. Forschungen zur preußischen Geschichte), {{ISBN|3-11-012684-2}}.
* Christopher Clark: ''Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600—1947''. bpb 2007, {{ISBN|978-3-89331-786-8}}.
* Beate Engelen: ''Soldatenfrauen in Preußen''. Münster 2005 (Herrschaft und soziale Systeme in der Frühen Neuzeit, Bd. 7), {{ISBN|3-8258-8052-4}}.
* Gerhard Friedrich: ''Fontanes preußische Welt. Armee — Dynastie — Staat''. Baltica Verlag, Flensburg 2001, {{ISBN|3-934097-12-X}}.
* Oswald Hauser: ''Preußische Staatsraison und nationaler Gedanke''. Neumünster 1960
* Oswald Hauser: ''Preußen, Europa und das Reich''. Köln 1987
* Klaus Herdepe: ''Die Preußische Verfassungsfrage 1848''. ars et unitas, Neuried 2003 (Deutsche Universitätsedition, Bd. 22), {{ISBN|3-936117-22-5}}.
* Reinhart Koselleck: ''Preußen zwischen Reform und Revolution. Allgemeines Landrecht, Verwaltung und soziale Bewegung von 1791 bis 1848''. Klett-Cotta, Stuttgart 1987, {{ISBN|3-608-95483-X}}.
* Wolfgang Neugebauer: ''Die Geschichte Preußens. Von den Anfängen bis 1947''. Piper, München 2006, {{ISBN|3-492-24355-X}}.
* Uwe A. Oster: ''Preußen. Geschichte eines Königreichs''. Piper, München 2010, {{ISBN|3-492-05191-X}}.
* Hans-Joachim Schoeps: ''Preußen. Geschichte eines Staates. Bilder und Zeugnisse''. Ullstein, Frankfurt a.M., Berlin 1992 (zuerst Frankfurt a.M., Berlin: Propyläen Verlag, 1966, 1967), {{ISBN|3-550-08585-0}}.
* Julius H. Schoeps: ''Preußen, Geschichte eines Mythos''. 2. erw. Aufl., Bebra Verlag, Berlin 2001, {{ISBN|3-89809-030-2}}.
* Eberhard Straub: ''Eine kleine Geschichte Preußens''. Siedler, Berlin 2001, {{ISBN|3-88680-723-1}}.
* Friedemann Bedürftig (Hrsg.): ''Preußisches Lesebuch. Bilder, Texte, Dokumente''. Unipart-Verlag, Stuttgart 1981, {{ISBN|3-8122-8101-5}}.
* Marion Gräfin Dönhoff: ''Preußen. Maß und Maßlosigkeit''. Goldmann, München 1998, {{ISBN|3-442-75517-4}}.
* Hans Dollinger: ''Preußen. Eine Kulturgeschichte in Bildern und Dokumenten''. Prisma, Gütersloh 1985, {{ISBN|3-570-09624-6}}. Mit einem Vorwort von Marion Gräfin Dönhoff und einer synchronoptischen Zeittafel zur Geschichte und Kultur Preußens.
* Bernt Engelmann: ''Preußen. Land der unbegrenzten Möglichkeiten''. München 1981, {{ISBN|3-442-11300-8}}.
* Joachim Fernau: ''Sprechen wir über Preußen. Die Geschichte der armen Leute''. Herbig Verlag, Berlin und München 1999, {{ISBN|3-7766-2132-X}}.
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Krieg und Frieden. Der Weg ins Deutsche Reich''. Droemer Knaur, München und Zürich 1981, {{ISBN|3-426-26043-3}}. Mit 50 Abbildungen, Zeittafel 1786—1871, Literaturverzeichnis, Register und Bildnachweis.
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Gloria. Der Aufstieg eines Staates''. Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 2007, {{ISBN|978-3-404-64227-4}}.
* Sebastian Haffner: ''Preußen ohne Legende''. Gruner u. Jahr, Hamburg 1979, {{ISBN|3-442-11511-6}}. Mit 8 Karten, Zeittafel von 1134 bis 1947, Personenregister und Bildnachweis; Bildteil von Ulrich Weyland.
* Sebastian Haffner, Wolfgang Venohr: ''Preußische Profile''. Ullstein, Berlin 2001, {{ISBN|3-548-26586-3}}.
* Alwin Hanschmidt, ''Die Grafschaft Lingen und Brandenburgs-Preußens Expansion nach Westen''. In: Emsländische Geschichte Bd. 13, Haselünne 2006, S. 425—440.
* Ludwig Hüttel: ''Friedrich-Wilhelm von Brandenburg der Große Kurfürst 1620—1688'', Süddeutscher Verlag, München 1981, {{ISBN|3-7991-6108-2}}.
* Ingrid Mittenzwei, Erika Herzfeld: ''Brandenburg-Preußen 1648 bis 1798. Das Zeitalter des Absolutismus in Text und Bild''. Berlin (Ost) 1987, {{ISBN|3-373-00004-1}}. Anhang mit Sigelverzeichnis, Personenregister und Bildnachweis.
* Heinz Ohff: ''Preußens Könige''. Pieper Verlag, München Zürich 2001, {{ISBN|3-492-23359-7}}. Mit 39 S/w-Abbildungen, einer Zeittafel, einer Auswahlbibliografie und einem Personenregister.
* Wolfgang Ribbe, Hansjürgen Rosenbauer (Hrsg.): ''Preußen. Chronik eines deutschen Staates''. Berlin 2000, {{ISBN|3-87584-023-2}}. Begleitbuch zur gleichnamigen sechsteiligen Fernsehreihe, mit zahlreichen Abbildungen.
* Johannes Rogalla von Bieberstein: ''Preußen als Deutschlands Schicksal'', München 1981, {{ISBN|3-597-10336-7}}.
* Jürgen W. Schmidt (Hg.): ''Polizei in Preußen im 19. Jahrhundert'', Ludwigsfelde 2011, {{ISBN|978-3-933022-66-0}}.
* Hans-Joachim Schoeps: ''Preußen gestern und morgen.'' Preussen Verlag, Eutin-Fissau, Essay.
* Kerski, Basil (Hrsg.): ''Preußen — Erbe und Erinnerung. Essays aus Polen und Deutschland.'' Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., 1. Aufl., 2005, {{ISBN|978-3-936168-17-4}}.
* ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Fünfbändiger Katalog zur gleichnamigen Ausstellung der Berliner Festspiele vom 15. August-15. November 1981 im Gropius-Bau in Berlin, Rowohlt, Reinbek 1981.
** Band 1 ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Hg. von Gottfried Korff, 1500-{{ISBN|3-499-34001-1}}.
** Band 2 ''Preußen. Beiträge zu einer politischen Kultur''. Hg. von Manfred Schlenke, 1000-{{ISBN|3-499-34002-X}}.
** Band 3 ''Preußen. Zur Sozialgeschichte eines Staates''. Bearb. von Peter Brandt, 1000-{{ISBN|3-499-34003-8}}.
** Band 4 ''Preußen. Dein Spree-Athen. Beiträge zu Literatur, Theater und Musik in Berlin''. Hg. von Hellmut Kühn, 1000-{{ISBN|3-499-34004-6}}.
** Band 5 ''Preußen im Film. Eine Retrospektive der Stiftung Deutsche Kinemathek''. Hg. von Axel Marquardt und Heinz Rathsack, 1000-{{ISBN|3-499-34005-4}}.

[[Катэгорыя:Прусія| ]]