Прагляд крыніцы для Прасамадыйская мова

'''Прасамады́йская прамова''' — рэканструяваная [[прамова (лінгвістыка)|мова-продак]] [[самадыйскія мовы|самадыйскіх моваў]], у склад якіх уваходзяць [[ненецкая мова|ненецкія]] ([[тундравая ненецкая мова|тундравая]] ды [[лясная ненецкая мова|лясная]]), [[энецкая мова|энецкая]], [[нганасанская мова|нганасанская]], [[селькупская мова|селькупская]], а таксама вымерлыя [[камасінская мова|камасінская]] ды [[маторская мова|маторская]] мовы. Самадыйскія мовы зьяўляюцца моўнай галіной у складзе [[уральскія мовы|ўральскае моўнае сям'і]], прасамадыйская мова ў сваю чаргу — мовай-нашчадкам [[праўральская мова|праўральскае мовы]].

== Гісторыя ==
Вылучылася ў выніку распаду праўральскае мовы, што адбылося паводле розных падлікаў у пэрыяд між VI—III тыс. да н.э.<ref>{{Кніга|аўтар = Хайду П.|частка = Уральские языки|загаловак = Языки мира. Уральские языки|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Наука|год = 1993|том = |старонкі = 8|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-02-011069-8|наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Напольских В. В.|частка = |загаловак = Введение в историческую уралистику|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ижевск|выдавецтва = УИИЯЛ УрО РАН|год = 1997|том = |старонкі = 125|старонак = |сэрыя = |isbn = 5-7691-0671-9|наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Janhunen J.|частка = 68|загаловак = Proto-Uralic — what, where, and when?|арыгінал = |спасылка = http://www.sgr.fi/sust/sust258/sust258_janhunen.pdf|адказны = |выданьне = The Quasquicentennial of the Finno-Ugrian Society|месца = |выдавецтва = |год = 2009|том = 258|старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-9-5256-6711-0, 978-952-5667-12-7|наклад = }}</ref> Прарадзіма самадыйцаў, хутчэй за ўсё, ахоплівала міжрэчча сярэдняй Абі й Енісею (цэнтар заходняе Сыбіры) і, верагодна, распасьціралася ў суседнія рэгіёны, не закранаючы прыпалярныя рэгіёны. Асаблівую важнасьць у выяўленьні прарадзімы самадыйцаў адыгралі рэканструяваныя назвы хваёвых пародаў дрэваў — зыходзячы з архаічнага, спрадвечнага характару назваў гэтых дрэваў мяркуецца, што самадыйцы пражывалі ў рэгіёне з нвяўнасьцю дадзеных дрэваў<ref name=chielimski>{{Кніга|аўтар = Хелимский Е. А.|частка = |загаловак = Самодийская лингвистическая реконструкция и праистория самодийцев|арыгінал = |спасылка = http://www.philology.ru/linguistics3/khelimsky-00d.htm|адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 2000|том = |старонкі = 13-25|старонак = |сэрыя = Компаративистика, уралистика: Лекции и статьи|isbn = |наклад = }}</ref>.

Іншай прыкметнай асаблівасьцю зьяўлялася блізкае разьмяшчэньне носьбітаў прасамадыйскае мовы з носьбітамі [[правугорская мова|правугорскае мовы]], а таксама цесныя ўзаемныя кантакты зь няроднаснымі няўральскімі мовамі ([[мангольскія мовы|мангольскімі]], [[енісейскія мовы|енісейскімі]], [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскімі]], [[тунгуса-маньчжурскія мовы|тунгуса-маньчжурскімі]])<ref name=chielimski/>.

Распалася шляхам адасабленьня прапаўночнасамадыйскае мовы. Гэтаму паслужыла ўзаемнае адасабленьне самадыйцаў або ўварваньне іншых этнічных групаў<ref name=chielimski/>.

== Лінгвістычная характарыстыка ==
=== Фанэтыка ===

* '''Галосныя''':

Для прасамадыйскай мовы рэканструюецца даволі складаная сыстэма галосных гукаў:

{| class="wikitable IPA"
|-
|
! colspan=2 | Пярэдняга<br/>шэрагу
! colspan=2 | Задняга<br/>шэрагу
|-
|
!Неагубленыя
!Агубленыя
!Неагубленыя
!Агубленыя
|-
!Верхняга<br/>ўздыму
| align="center" |''i'' [i]
| align="center" |''ü'' [y]
| align="center" |''ï'' [ɯ]
| align="center" |''u'' [u]
|-
!Сярэдняга<br/>ўздыму
| align="center" |''e'' [e]
| align="center" |''ö'' [ø]
| align="center" |''ë'' [ɤ]
| align="center" |''o'' [o]
|-
!Ніжняга<br/>ўздыму
| align="center" |''ä'' [æ]
| align="center" |
| align="center" |''a'' [ɑ]
| align="center" |''å'' [ɒ]
|-
!Рэдукаваныя
| colspan=2 align="center" | ''ø̈'' [ə̟] || colspan=2 align="center" | ''ø'' [ə̠]
|}

Дзьве якасьці [[галосны]]х на цяперашні момант захаваныя толькі ў нганасанскай мове, што заключаецца ў наяўнасьці адрозьненьня рэдукаваных галосных пярэдняга шэрагу й задняга шэрагу і супрацьпастаўленьні *''i'' ды *''e''. У астатніх самадыйскіх мовах пасьля зьліцьця *''e'' → *''i'' ды *''ø̈'' → *''ø'' адбылося павышэньне галоснага *''ä'' у *''e''<ref>Helimski, Eugen: [https://web.archive.org/web/20200627014237/http://helimski.com/2.222.doc The 13th Proto-Samoyedic vowel] - In: Mikola-konferencia 2004. Szeged: SzTE Department of Finnougristics, 2005. 27-39.</ref>.

Нягледзячы на вялікую колькасьць галосных гукаў, у прасамадыйскай мове адсутнічалі падоўжаныя галосныя і [[дыфтонгі]]. Адной з асаблівасьцяў рэканструяванае сыстэмы галосных зьяўляецца ўзьнікненьне пасьлядоўнасьці галосных, якая заключалася ў папярэдняй пазыцыі любога поўнага галоснага перад рэдукаваным (то бок, скарочаным) галосным /ə/ (напрыклад, *''tuə'' ({{мова-be|«пяро»}}), *''kåəså'' ({{мова-be|«чалавек»}})). Гэтая сыстэма пасьлядоўнасьці не ўтварала дыфтонг зь дзьвюх вышэйадзначаных галосных з прычыны таго, што яны знаходзіліся ў розных складах слова. Сьляды гэтае зьявы захаваліся толькі ў частцы самадыйскіх моваў, перадусім у нганасанскай ды энецкай.

Як і шматлікія ўральскія мовы, прасамадыйская характарызавалася наяўнасьцю [[гармонія галосных|гармоніі галосных]], якая ў прасамадыйскай мове выражалася падпарадкаваньнем знаходжаньня галосных пярэдняга або задняга шэрагу ў залежнасьці ад іх месца датычна [[суфікс]]аў. Між тым, дысгарманічныя словы, якія могуць аднаўляцца ў мове, сьведчаць на карысьць таго, што гармонія галосных у прасамадыйскай мове не зьяўлялася абсалютнай зьявай (напрыклад,  *''kålä'' — «рыба»).

* '''Зычныя''':

У адрозьненьне ад сыстэмы галосных, сыстэма [[зычны]]х гукаў не была настолькі разнастайнай і зьмяшчала толькі 13 гукаў:

{| class="wikitable"
|-
|
!Лябіяльныя<br/>(губныя)
!Зубныя
!Палятальныя
!Заднеязычныя<br/>(вэлярныя)
|-
!Выбухныя
| align="center" |p
| align="center" |t
| align="center" |
| align="center" |k
|-
!Афрыкаты
| align="center" |
| align="center" |c
| align="center" |
| align="center" |
|-
!Сыбілянты
| align="center" |
| align="center" |s
| align="center" |
| align="center" |
|-
!Насавыя
| align="center" |m
| align="center" |n
| align="center" |ń
| align="center" |ŋ
|-
!Лятэральныя<br/>(бакавыя)
| align="center" |
| align="center" |l
| align="center" |
| align="center" |
|-
!Дрыжачыя
| align="center" |
| align="center" |r
| align="center" |
| align="center" |
|-
!Паўгалосныя
| align="center" |w
| align="center" |
| align="center" |j
| align="center" |
|-
|}

Варта адзначыць, што вызначэньне афрыкаты не зьяўляецца канчаткова відавочным; яна, магчыма, першапачаткова зьяўлялася рэтрафлексным {{IPA|[ʈ͡ʂ]}}, а не зубным або альваэалярным {{IPA|[t͡s]}}. Гэты гук застаўся толькі ў сялькупскай мове, тады як у астатніх адбылося зьліцьцё гэтага гуку з гукам *''t''.

Як і ў праўральскай, у прасамадыйскай мове не дапускалася ўзьнікненьне клястэраў зычных (то бок, некалькіх зычных гукаў запар), таму слова магло пачынацца максымум з аднаго зычнага; іншым падабенствам з праўральскай была немагчымасьць зьяўленьня зычных *''r'', *''ŋ'' у пачатку слова. Новай, адрознай рысай было абмежаваньне колькасьці зычных гукаў запар у канцы слова (ва ўсіх іх першы зычны ў канцы слова суседнічаў з *''j'', напрыклад *''wajŋ'' — «подых»). Разам з гэтым, у словах дапускаліся спалучэньні з двух зычных гукаў у сярэдзіне слова і нават з трох, у выпадку, калі першым з трох зычных зьяўляўся *''j'' (напрыклад, *''wajkkə'' — «шыя»).

На ўзор праўральскае мовы, [[націск]] ў прасамадыйскай падаў заўжды на першы склад.

[[Паляталізацыя]] зычных, перадусім *''k'', адсочваецца ва ўсіх занатаваных самадыйскіх мовах. Гэтая зьява ўзьнікла ўжо пасьля існаваньня прасамадыйскае мовы і адлюстроўваецца па-рознаму ў асобных мовах у залежнасьці ад паводзінаў галосных<ref name = "Sml88">{{Кніга|аўтар = Sammallahti, Pekka|частка = Historical phonology of the Uralic languages, with special reference to Samoyed, Ugric, and Permic|загаловак = The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences|арыгінал = |спасылка = |адказны = Denis Sinor|выданьне = |месца = Leiden|выдавецтва = Brill|год = 1988|том = |старонкі = 478-554|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>:

* Ненецка-энецкая падгрупа: паляталізацыя *''k'', *''s'' у /sʲ/.
* Нганасанская, сялькупская, камасінская мовы: паляталізацыя *''k'' у /ʃ/, у нганасанскай таксама *''s'' у /sʲ/ .
* Ненецка-энецкая падгрупа і нганасанская мова: паляталізацыя іншых зычных, што таксама паўплывала на галосныя гукі.

Серад іншых новых узьніклых рысаў адзначаюцца [[пратэза]] *''ŋ'', [[леніцыя]] пачатковага *''p'' і фартыцыя паўзычных *''w'', *''j''.

* Зьяўленьне пачатковага /ŋ/ у словах, што пачынаюцца з галосных гукаў, у нганасанскай, ненецкай, энецкай мовах.
* Леніцыя прасамадыйскага пачатковага *''p'' у /f/ у энецкай, у маторскай ды нганасанскай — у /h/ (/f/, аднак, заўважаецца ў старых сьведчаньнях нганасанскае мовы).
* Захаваньне пачатковага *''w'' толькі ў ненецкай, у той час як у сялькупскай адбыўся пераход у /kʷ/, а ў іншых — у /b/.
* Захаваньне пачатковага *''j'' толькі ў ненецкай ды энецкай, тады як у сялькупскай адбыўся пераход /tʲ/, у іншых мовах — у /dʲ/.
* Пераход /b/, /dʲ/ у насавыя /m/, /nʲ/ перад насавымі гукамі ўнутры слова ў камасінскай ды маторскай.

=== Граматыка ===
Прасамадыйская мова зьяўлялася тыповай [[аглютынацыйная мова|аглютынацыйнай мовай]] зь невялікай дзеляй [[марфаналёгія|марфаналягічных]] зьменаў.

Вылучаліся тры [[лік (лінгвістыка)|лік]]і: адзіночны, дваісты і множны. Прыналежнасьць выражалася адпаведнымі суфіксамі.

Назоўнікі зьмяняліся па сямі склонах:

* Назоўны: без канчаткаў
* Родны: *-n
* Вінавальны: *-m
* Мясцовы: *-kə-nå / *-kə-nä
* Аблятыў: *-kə-t(ə)
* Давальны: *-kə-
* Падоўжны: *-mə-nå / *-mə-nä

[[Дзеяслоў]] узгадняўся паводле нахіленьня, часу, ліку і асобы.

=== Адрозьненьні ===
Большасьць гукаў праўральскае мовы перайшлі нязьменнымі ў прасамадыйскую. Серад зьменаў адзначаюцца<ref name = "Sml88"/><ref>{{Кніга|аўтар = Aikio, Ante|частка = 57|загаловак = New and Old Samoyed etymologies|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Finnisch-Ugrische Forschungen|месца = |выдавецтва = |год = 2002|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = ISSN: 0355-1253|наклад = }}</ref>:

* Праўральскае *''s, ś'' > прасамадыйскае *''t, s''.
* Праўральскае *''δ'' > прасамадыйскае *''r''.
* Праўральскае *''δ́''', а таксама праўральскае *''l'' у большасьці пазыцыяў > прасамадыйскае *''j''. *''l'' засталося перад праўральскім *''ï''<ref>{{Кніга|аўтар = Michalove, Peter A|частка = 89|загаловак = The treatment of initial *l- in Proto-Samoyed|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Journal de la Société Finno-Ougrienne|месца = |выдавецтва = |год = 1999|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = ISSN: 0355-0214|наклад = }}</ref>, а таксама ў інтэрвакальнай пазыцыі ў прасамадыйскай.
* Праўральскае *''x'' > прасамадыйскае *''ø'' (у выпадку пазыцыі гуку перад зычнай)
* Праўральскае *''u'' > прасамадыйскае *''ø'' (перад каранёвым праўральскім *''a'')
* Праўральскае *''ï'' > прасамадыйскае *''ë'' (у закрытых складах)
* Праўральскае *''ü'' > прасамадыйскае *''i''. Прасамадыйскае *''ü'' мае другаснае паходжаньне
* Перадкаранёвае праўральскае *''i'' скарацілася ў прасамадыйскай у *''ø̈''/''ø'' (гармонія галосных), потым — страцілася (у выпадку, калі не знаходзілася перад клястэрам зычных).
* Праўральскія *''a, o'' галоўным чынам перайшлі ў прасамадыйскае *''å'', хоць у многіх выпадках зьяўляецца таксама *''a''; зьява ёсьць не да канца дасьледжанай.
* Праўральскі *''å'' у канцы кораню ператварыўся ў прасамадыйскай у *''ä'' у пазыцыі пасьля лятэральных зычных (праўралськае *''l''або *''δ́''; гэта ўказвае на прамежкавую стадыю *''ĺ'' у разьвіцьц апошняга.)
* Захаваньне *''o'' ў аднаскладовых каранёх.
* Страта праўральскіх *''k'', *''x'', *''w'', *''j'' між галоснымі ў каранёх тыпу *CVCi, яякія саступілі прасамадыйскім аднаскладовым караням.
* Страта праўральскага *''k'' і перадзычнага *''w'' у мэдыяльных спалучэньнях зычных.

'''Прыклады''':

* Праўральскае *äjmä «ігла» > прасамадыйскае *äjmä
* Праўральскае *kala «рыба» > прасамадыйскае *kålä
* Праўральскае *muna «яйка» > прасамадыйскае *mønå
* Праўральскае *weti «вада» > прасамадыйскае *wet
* Праўральскае *nüδi «ручка» > прасамадыйскае *nir
* Праўральскае *ïpti «валасы» > прасамадыйскае *ëptø
* Праўральскае *täwði «поўны» > прасамадыйскае *tärø̈
* Праўральскае *mośki- «поўны» > прасамадыйскае *måsø-
* Праўральскае *suksi «лыжы» > прасамадыйскае *tutø
* Праўральскае *ńïxli «страла» > прасамадыйскае *ńëøj
* Праўральскае *käxli «мова» > прасамадыйскае *käøj

== Крыніцы ==
* Janhunen, Juha 1998. Samoyedic. In: Daniel Abondolo (ed.), ''The Uralic Languages'', pp.&nbsp;457–479. London / New York: Routledge.
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* Janhunen, Juha (1977). Samojedischer Wortschatz: Gemeinsamojedische Etymologien. Castreanumin toimitteita 17. Helsinki. ISBN 951-45-1161-1. ISSN 0355-0141.

{{Самадыйскія мовы}}

[[Катэгорыя:Самадыйскія мовы]]
[[Катэгорыя:Прамовы]]