Прагляд крыніцы для Першая сусьветная вайна

{{Узброены канфлікт
|Назва                 = Першая сусьветная вайна
|Частка                = 
|Выява                 = Фото путешествия по Беларуси 338.jpg
|Подпіс да выявы       = 
|Дата                  = 28 ліпеня 1914 — 11 лістапада 1918
|Месца                 = [[Эўропа]], [[Афрыка]], [[Сярэдні Ўсход]], [[Ціхі акіян]], [[Атлянтычны акіян]], [[Міжземнае мора]], [[Азія]]
|Прычына               ={{Просты сьпіс|
* [[Ліпеньскі крызіс]]
* Палітыка [[імпэрыялізм|імпэрыялізму]]
}} 
|Вынік                 = {{Просты сьпіс|
* Перамога [[Антанта|Антанты]]
* Стварэньне [[Ліга народаў|Лігі народаў]]
* [[Берасьцейскі мір]]
* [[Вэрсальскі мір]]
* [[Сэн-Жэрмэнскі мір]]
* [[Нёіскі мір]]
* [[Трыянонская дамова]]
* [[Сэўрскі мір]]
* [[Мір паміж Нямеччынай ды Кітаем]]
* [[Амэрыкана-аўстрыйскі мір]]
* [[Бэрлінскі мір]]
* [[Амэрыкана-вугорскі мір]]
* [[Лязанскі мір]]
* [[Лютаўская рэвалюцыя]]
* [[Кастрычніцкая рэвалюцыя]]
* [[Пачатак грамадзянскае вайны ў Расеі]]
* [[Лістападаўская рэвалюцыя]]
* Усталяваньне [[Вэрсальска-Вашынгтонская сістэма міжнародных адносінаў|Вэрсальска-Вашынгтонскае сістэмы міжнародных адносінаў]]
}}
|Тэрытарыяльныя зьмены ={{Просты сьпіс|
* Распад [[Аўстря-Вугорская імпэрыя|Аўстра-Вугорскае]], [[Расейская імпэрыя|Расейскае]], [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкае]], [[Асманская імпэрыя|Асманскае]] імпэрыяў
* Узьнікненьне [[Польская Рэспубліка|Польшчы]], [[Югаславія|Югаславіі]], [[Летува|Летувы]], [[Латвія|Латвіі]], [[Эстонія|Эстоніі]], [[Аўстрыі]], [[Каралеўства Вугоршчына|Вугоршчыны]], [[Вэймарская рэспубліка|Вэймарскае рэспублікі]], [[Турэччыны]], [[Чэхаславакія|Чэхаславакіі]], [[Хіджаз|Хіджазу]] ды іншых краін
* Некаторыя тэрыторыі Нямеччыны былі ўключаны ў склад Францыі, Летувы, [[Бэльгія|Бэльгіі]], [[Данія|Даніі]] ды іншых дзяржаваў
* Некаторыя тэрыторыі Аўстра-Вугоршчыны былі ўключаны ў састаў Італіі, [[Сэрбія|Сэрбіі]], [[Румынія|Румыніі]] ды іншых дзяржаваў
* Некаторыя тэрыторыі Асманскае імпэрыі былі ўключаны ў склад ці пераданы пад [[мандат]] [[Грэцыя|Грэцыі]], Італіі, Вялікабрытаніі, Францыі ды іншых дзяржаваў
* Тэрыторыя [[Саарскага басэйну]] была ўзята пад кіраваньне Лігі народаў
}} 
|Супернік1             = 
|Супернік2             = 
|Супернік3             = 
|Супернік4             = 
|Камандуючыя1          = 
|Камандуючыя2          = 
|Камандуючыя3          = 
|Камандуючыя4          = 
|Сілы1                 = 
|Сілы2                 = 
|Сілы3                 = 
|Сілы4                 = 
|Страты1               = 
|Страты2               = 
|Страты3               = 
|Страты4               = 
|Агульныя страты       =Каля 17 000 000 
|Дадаткі               = 
}}
'''Першая сусьветная (усясьветная<ref>https://soundcloud.com/svaboda/viacorka0508usiasvietny?in=svaboda/sets/pa-belarusku</ref>) вайна''' — [[вайна]] 1914—1918 гадоў між [[Антанта]]й ([[Вялікабрытанія]], [[Францыя]], [[Расейская імпэрыя|Расея]], [[Сэрбія]], [[Японія]], [[Італія]] (з 1915 г.), [[ЗША]]) і [[Цэнтральныя дзяржавы|Цэнтральнымі дзяржавамі]] ([[Аўстра-Вугоршчына]], [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччына]] ды [[Асманская імпэрыя|Турэччына]] і [[Баўгарыя]]), у якой удзельнічалі 38 з 59 існых на той час незалежных [[дзяржава]]ў<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Вераніка Канюта]].|загаловак=Першая сусьветная вайна: памяць павінна жыць|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=113997|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=9 ліпеня 2013|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2013-07-09 124 (27489)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/114007/9lip-4.indd.pdf 4]|issn=1990-763x}}</ref> з усяго сьвету.

Напачатку называлася «Вялікая вайна», назву «Першая сусьветная вайна» атрымала ў 1920 годзе. Непасрэдным повадам да вайны было забойства аўстрыйскага эрцгерцага Фэрдынанда басьнійцам [[Гаўрыла Прынцып|Гаўрылам Прынцыпам]] у [[Сараева|Сараеве]].

У выніку вайны зьніклі чатыры [[імпэрыя|імпэрыі]]: [[Расейская імпэрыя|Расейская]], [[Аўстра-Вугорская імпэрыя|Аўстра-Вугорская]], [[Асманская імпэрыя|Асманская]] і [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкая]] (хоць узьніклая замест кайзэраўскай Нямеччыны [[Ваймарская рэспубліка]] фармальна працягвала называцца ''Нямецкай імпэрыяй''). Краіны-ўдзельніцы згубілі 12 млн чалавек забітымі (разам з цывільнымі жыхарамі), каля 55 млн былі параненыя.<ref>[http://www.gazeta.ru/news/lenta/2008/11/11/n_1294259.shtml Западный мир отмечает 90 лет со дня окончания Первой мировой войны]</ref>

== Чыньнікі ==

=== Перадгісторыя ===
[[Файл:Canadiens Francais enrolez vous.jpg|міні|150пкс|Канадзкі плякат, які заклікае франкаканадцаў да ўступленьня ў войска.]]
[[Венскі кангрэс]], які тэрытарыяльна ўладкаваў [[Эўропа|Эўропу]], не даваў правоў на самавызнаньне й свабоду іншым народам, аддаючы ім месца пад патранажам магутных дзяржаваў. Доўгі час пастанаўленьні кангрэса існавалі дзякуючы гэтак званаму Сьвятому зьвязу, але з часам паміж эўрапейскімі краінамі сталі ўзьнікаць непаразуменьні. [[Аб’яднаньне Італіі]] ў 1861 годзе й [[Аб’яднаньне Нямеччыны|Нямеччыны]] ў 1871 годзе, дасягнутае нацыяналістамі, прывяло да перастаноўкі сілаў. У выніку [[франка-пруская вайна|франка-прускай вайны]] [[Францыя]] страціла на карысьць [[Нямецкая імпэрыя|Нямеччыны]] [[Эльзас]] і [[Лятарынгія|Лятарынгію]], што пасеяла сярод французаў жаданьне помсты суседзям. У [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыне]] й на [[Балканы|Балканах]] усе часьцей успыхалі канфлікты на этнічнай глебе. У асноўным хваляваньні адбываліся ў паўднёвай частцы імпэрыі, якую насялялі [[славяне]], прыхільнікі [[панславянізм]]у, пашыраны [[Сэрбія]]й і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыяй]]. Аналягічнай дактрынай панславянізму зьяўлялася дактрына [[пангерманізм]]у, якая была пашырана сярод урада Нямеччыны й Аўстра-вугоршчыны, што безумоўна вяло да абастрэньня канфлікта.

Адным з фактараў напружаньня паміж дзяржавамі быў [[імпэралізм]]. У выніку прагрэса [[індустрыяльная рэвалюцыя|індустрыяльнай рэвалюцыі]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], Францыі й Нямеччыне, былі неабходныя вялікія рынкі сбыту, для сваіх тавараў, колькасьць якіх павялічвалася з кожным разам. Гэтыя краіны актыўна ўдзельнічалі ў эканамічнай экспансіі [[Афрыка|Афрыкі]], [[Азія|Азіі]] й [[Акіянія|Акіяніі]]. Ангельшчына й Францыя здолелі мірна вырашыць любыя пытаньні, датычныя сваіх калёніяў, але не жадалі мірыцца з агрэсіўнай каляніяльнай палітыкай, якую праводзіў [[Нямецкая імпэрыя|Другі Райх]], што яшчэ больш павялічыла напружаньне. На [[Блізкі Ўсход|Блізкім Усходзе]] за паслабелай [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыяй]], уважліва назіралі Расея й Аўстра-Вугоршчына, якія рыхтаваліся да падзелу тэрыторыяў саслабелага суседа.

Напрыканцы XIX стагодзьдзя ўзьнікла новая сацыяльная й філязофская дактрына, якая атрымала назву [[сацыяльны дарвінізм]]. Паводле гэтай тэорыі ўсе нацыі, народы й этнічныя групы, павінны былі весьці канкурэнцыю за сусьветнае першынство. Будавалася гэтая тэорыя на думках [[Чарлз Дарвін|Дарвіна]], а менавіта на біялягічнай эвалюцыі й міжвідавай канкурэнцыі, што разумелася як «выжываньне найбольш прыстасаваных». Такая [[ідэалёгія]] выдатна ўпісвалася ў імпэрскую палітыку, правадзімую эўрапейскімі дзяржавамі. Апраўданая жорсткая «бітва за выжываньне» паміж краінамі, вымушала мацнейшых «зьядаць» слабейшых, што пазьней, у міжваенны пэрыяд, дало пачатак [[нацызм|нацыскаму]] расізму. Сацыяльны дарвінізм, таксама служыў апраўданьнем правадзімай калянізацыі ў Азіі й Афрыцы.

У дадатак, у такіх краінах, як Аўстра-Вугоршчына й Нямецкая імпэрыя, ішла барацьба паміж нямецкай і славянскай культурамі. Менавіта ў гэты час ваенная перавага над суседзямі стала ключом разьвіцьця для шматлікіх эўрапейскіх цывілізацыяў. Тупік у імпэрскай палітыцы азначаў бы толькі адно — крах і катастрофу. Такая філязофія была каталізатарам для фармаваньня патрабавальных адносінаў паміж дзяржавамі. Большасьць краінаў пачало праводзіць агрэсіўную прапагандысцкую кампанію, выклікаючы такім чынам у грамадзтве нянавісьць і агрэсію да ворага. Любыя дыпляматычныя крокі разглядаліся як правакацыя.

=== Унутраная палітыка Нямеччыны ===
На парплямэнцкіх выбарах 1912 году ў Нямеччыне адносна вялікую колькасьць галасоў атрымала партыя левых сацыял-дэмакратаў, то бок [[Сацыял-дэмакратычная партыя Нямеччыны]]. Прускія юнкеры, якія склалі большасьць новага парлямэнту, асьцерагаючыся ўзрастаючай папулярнасьці левых, імкнуліся адцягнуць увагу грамадзтва ад палітычных справаў. Правыя пачалі шукаць зьнешняга канфлікту, які б зьяднаў народ і выклікаў патрыятычныя пачуцьці да [[урад|ўрада]]. Некаторыя крыніцы сьцьвярджаюць, што шматлікія прускія кансэрватары выступалі супраць любых ваенных дзеяньняў, нават пераможных, лічачы што вайна можа выклікаць рэвалюцыйны настрой, калі б яна была доўгай і зьнішчальнай.

=== Крах зьвязаў ===
[[Файл:Nicholas II of Russia painted by Earnest Lipgart.jpg|міні|150пкс|Расейскі імпэратар Мікалай II]]
Першая сусьветная вайна часткова была справакавана існаваньнем дзьвюх варожых зьвязаў [[Антанта|Антанты]] (Велікабрытанія, Францыя й Расея) і [[Траісты зьвяз|Траістага зьвязу]] (Нямеччына, Аўстра-Вугоршчына й [[Каралеўства Італія|Італія]]), якія зарадзіліся дзякуючы канцлеру Райха — [[Ота фон Бісмарк|Бісмарку]], пасьля франка-прускай вайны. Бісмарк, жадаючы ізаляваць Францыю, у 1879 годзе склаў з Астра-Вугоршчынай вайсковую дамову супраць Расеі, паводле якой у выніку вайны паміж Нямеччынай і Францыяй, Аўстра-Вугоршчына павінна была захаваць нэўтральнасьць. У 1882 годзе скарыстаўшы становішча «жалезны канцлер» уцягнуў у альянс супраць Францыі Італію, якая была незадаволена захопам французамі [[Туніс]]у. Італія павінна была застацца нэўтральнай калі б Расея атакавала Аўстра-Вугоршчыну, а немцы й аўстра-вугорцы ў сваю чаргу згаджаліся дапамагчы італьянцам, калі б яны падвергліся нападу з боку Францыі. Тым часам адносіны паміж Аўстра-Вугоршчынай і Расеяй, пагаршаліся праз сытуацыю на Балканах, аднак да адкрытай вайны не даходзіла. Справа ў тым, што яшчэ перад адстаўкай Бісмарк склаў з Расейскай імпэрыяй мірную дамову, паводле якой абодва бакі павінны былі захоўваць нэўтральнасьць у выпадку, калі адзін з бакоў знаходзіўся ў стане вайны.

Пасьля сыходу Бісмарка зьнешняй палітыкай займаўся сам кайзэр [[Вільгельм II]], які зьмяніў кірунак зьнешняй палітыкі Райху. Новыя прадстаўнікі ўраду былі нецярпімыя да славянаў, а менавіта да Расеі, такім чынам нядаўняя мірная дамова ня мела шанцаў на далейшае існаваньне. Францыя выкарыстала гэтую магчымасьць, і знайшла сабе новага хаўрусьніка ў асобе [[Мікалай II (расейскі імпэратар)|Мікалая II]], расейскага імпэратара, склаўшы зь ім шэраг абаронных трактатаў у 1892 годзе. Тым часам, Вялікабрытанія пачала насьцярожана ставіца да нямецкіх палітычных праграмаў, у прыватнасьці велізарнае пашырэньне нямецкага [[флёт]]у, якое ставіла пад пагрозу панаваньне ангельскага флёту.

У 1904 годзе Францыя й Вялікабрытанія вырашылі пераадолець узаемную варожасьць і аб’яднацца ў палітычна-[[ваенны зьвяз]], які атрымаў назву [[Антанта]]. У 1907 годзе да зьвязу далучылася Расея. Вялікабрытанія таксама мела хаўрусьніцкія адносіны зь [[Японія]]й. Гэтак Эўропа на пачатку XX стагодзьдзя была падзелена на два варожыя лягеры: Антанта й Траісты зьвяз.

=== Плян Шліфэна ===
Напружаньне нарастала, вайны было не пазьбегнуць. Тэарэтыкі пачалі распрацоўваць ваенныя пляны. Большасьць зь іх лічыла, што для перамогі неабходна напасьць першым і такім чынам атрымаць перавагу над праціўнікам. Для ажыцяўленьня гэтага пляну, неабходна было як мага хутчэй аб’явіць [[мабілізацыя|мабілізацыю]] й не патрапіць зьнянацку, аказаўшыся ў абароне.

Нямецкае вярхоўнае кіраўніцтва ў выпадку вайны паміж дзяржавамі разьлічвала першым чынам хутка разабрацца з Францыяй, для таго каб Расея не пасьпела мабілізаваць свае грамадныя людзкія рэсурсы. Пасьля ліквідацыі аднаго праціўніка ўсе нямецкія войскі павінны былі перайсьці на ўсходні фронт. Хоць плян бліцкрыга быў распрацаваны яшчэ ў 1905 годзе, графам [[Адольф Шліфэн|Адольфам Шліфэнам]], нямецкае кіраўніцтва ўскладала на яго велізарныя надзеі, асабліва пасьля [[расейска-японская вайна|расейска-японскай вайны]], якая агаліла ўсе слабыя месцы царскай Расеі.

=== Гонка ўзбраеньняў ===
Эўропа рыхтавалася да вайны. Большасьць краінаў увялі [[вайсковыя павіннасьці|воінскую павіннасьць]], распрацавалі пляны-дзеяньні ў выпадку пачатка канфлікту. Тэхналягічнае й арганізацыйнае разьвіцьцё прывялі да стварэньня генэральных штабаў з выразным раскладам для мабілізацыі й наступальных апэрацыяў.

Войскі Францыі й Нямеччыны павялічылі сваю колькасьць амаль ўдвая. Гонка ўзбраеньняў на моры была відавочнай, асабліва паміж Вялікабрытаніяй і Нямеччынай. Дзеля забесьпячэньня марскога панаваньня былі распрацаваны новыя мадэлі ваеннай марской тэхнікі. Вайна 1905 году паміж Расеяй і Японіяй паказала ўсю моц сучаснага флёту й падштурхнула эўрапейскія дзяржавы да стварэньня вялікай колькасьці браняванных, буйнакаліберных [[карабель|караблёў]]. Калі Велікабрытанія павялічыла вытворчасьць ваенных суднаў, Нямеччына ў адказ зрабіла тое ж самае, таксама наладзіўшы вытворчасьць караблёў. Між тым, міжнародныя высілкі былі накіраваныя на спыненьне й запавольваньне гонкі ўзбраеньняў, у тым ліку [[Гаагаўскія канвэнцыі]] 1899 і 1907 гадоў, якія, на жаль, ня мелі посьпеху.

== Асноўныя падзеі ==
[[Файл:Schieramenti WWI.png|міні|300пкс|Удзельнікі Першай сусьветнай вайны. Чырвоны колер — [[Цэнтральныя дзяржавы]]. Сіні — [[Антанта]].]]

=== 1914 ===
* 28 ліпеня: [[Аўстра-Вугоршчына]] абвясьціла вайну супраць [[Сэрбія|Сэрбіі]]
* 1 жніўня: [[Нямеччына]] абвясьціла вайну [[Расея|Расеі]].
* 2 жніўня: Нямеччына захоплівае [[Люксэмбург]]
* 3 жніўня: Нямеччына абвясьціла вайну [[Францыя|Францыі]]
* 4 жніўня: Нямеччына напала на [[Бэльгія|Бэльгію]]. [[Вялікабрытанія]] абвясьціла вайну супраць Нямеччыны, калі немцы адмовіліся прызнаваць нэўтралітэт Бэльгіі. [[Аўстралія]], [[Канада]], [[Новая Зэляндыя]] абвясьцілі вайну супраць Нямеччыны
* 10 жніўня: Аўстра-Вугоршчына абвясьціла вайну супраць Расеі
* 12 жніўня: Брытанія і Францыя абвясьцілі вайну супраць Аўстра-Вугоршчыны
* 12 жніўня: [[Бітва пад Халенам]]
* 23 жніўня: [[Японія]] абвясьціла вайну супраць Нямеччыны
* 5 верасьня : [[Бітва на Марне (1914)|Бітва на Марне]]
* 29 кастрычніка: [[Асманская імпэрыя]] ўступае ў вайну на баку Нямеччыны і Аўстра-Вугоршчыны
* 2 лістапада: Расея абвясьціла вайну супраць Турэччыны
* 5 лістапада: Францыя і Брытанія абвясьцілі вайну супраць Турэччыны
* 24 сьнежня: [[Каляднае замірэньне]]

=== 1915 ===
[[Файл:Palonnyja ruskija 1917 .jpg|міні|250пкс|Палонныя расейцы з-пад [[Дарава]] ў [[Баранавічы|Баранавічах]]. Нямецкая паштоўка 1918 году]]
* 24 красавіка: улады Асманскай імпэрыі разьвязалі генацыд армянаў
* 23 траўня: [[Італія]] абвясьціла вайну супраць Аўстра-Вугоршчыны
* 14 верасьня: пачалася [[Бітва пад Маладэчнам (1915)]]
* 14 кастрычніка: [[Баўгарыя]] абвясьціла вайну супраць Сэрбіі, і ўвайшла ў вайну на баку Нямеччыны і Аўстра-Вугоршчыны

=== 1916 ===
[[Файл:Asviaczennie 7 zaunieraw liasnyja mohilki niadaleka Baranavicz 7 niemcaw m feldpost5-09-1916.jpg|міні|250пкс|Імша па 7 нямецкіх жаўнерах Ландверу. Вайсковыя могілкі ў лесе пад Баранавічамі. Нямецкая паштоўка 1916 году]]
* 21 лютага — 20 сьнежня: [[Бітва пад Вэрдэнам]] — адна з самых вялікіх вайсковых апэрацыяў на Заходнім фронце.
* 5 сакавіка — 17 сакавіка: [[Нарачанская апэрацыя]] расейскіх войскаў. Беспасьпяховая спроба наступу, дазволіла спыніць актыўныя дзеяньні немцаў пад [[Вэрдэн (Францыя)|Вэрдэнам]].
* 9 сакавіка: Нямеччына абвясьціла вайну супраць [[Партугалія|Партугаліі]]
* 21 траўня — 2 жніўня: [[Брусілаўскі прарыў]], расейскім войскам занаятая [[Галіцыя]] і [[Букавіна]].
* 13 чэрвеня — 29 ліпеня: [[Скробава-Гарадзішчанская апэрацыя]], няўдалая спроба прарыву расейскімі войскамі нямцкага фронту пад [[Баранавічы|Баранавічамі]]
* 24 чэрвеня — сярэдзіна [[лістапад]]у: [[Бітва на Соме]], на Заходнім фронце.
* 27 жніўня: [[Румынія]] абвясьціла вайну супраць Аўстра-Вугоршчыны
* 28 жніўня: Італія абвясьціла вайну супраць Нямеччыны

=== 1917 ===
* 27 чэрвеня: [[Грэцыя]] ўваходзіць у вайну на баку [[Антанта|Антанты]]
* 27 жніўня: [[Кітай]] абвясьціў вайну супраць Нямеччыны
* 26 красавіка: [[Бразылія]] абвясьціла вайну супраць Нямеччыны
* 7 сьнежня: [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]] абвясьцілі вайну супраць Аўстра-Вугоршчыны

=== 1918 ===
* 11 лістапада: падпісана замірэньне. Вайна скончылася.

== Беларусь у гады вайны ==
{{Асноўны артыкул|Беларусь у Першай сусьветнай вайне}}
[[Файл:EasternFront1916a.jpg|міні|235пкс|Фронт на лініі [[Дзьвінск]] — [[Паставы]] — [[Баранавічы]] — [[Пінск]]]]
Згодна з распрацаванымі плянамі ваенных дзеяньняў [[Нямеччына]] разьлічвала спачатку разьбіць [[Францыя|Францыю]], а затым Расею. Уварваўшыся праз тэрыторыю нэўтральнай [[Бэльгія|Бэльгіі]] ў межы Францыі, немцы стварылі рэальную пагрозу для [[Парыж]]у. Расея плянавала нанесьці галоўны ўдар па [[Аўстра-Вугоршчына|Аўстра-Вугоршчыне]] ў напрамку [[Галіцыя|Галіцыі]], што давала магчымасьць пранікнуць на [[Балканы]] і да праліваў [[Басфор]] і [[Дарданэлы]]. З пачатку 1915 году асноўныя сілы Нямеччыны знаходзіліся на Ўсходнім фронце. У выніку нямецкага наступленьня расейскія войскі ў чэрвені 1915 году пакінулі Галіцыю, страціўшы каля 600 тыс. палоннымі, забітымі, параненымі. Захапіўшы Галіцыю, Нямеччына сканцэнтравала галоўныя сілы на польскім тэатры ваенных дзеяньняў. Расейскія войскі, церпячы паражэньне за паражэньнем у [[Польшча|Польшчы]], у ліпені 1915 г. здалі Варшаву. Фронт імкліва набліжаўся да Беларусі. У жніўні 1915 г. пачалося нямецкае наступленьне ў напрамку [[Коўна]]-[[Вільня]]-[[Менск]]. У пачатку верасьня 1915 г. расейская армія пакінула Вільню, Горадню, Ліду, Берасьце і іншыя гарады Заходняй Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з [[Баранавічы|Баранавіч]] у [[Магілёў]]. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі [[Дзьвінск]]-[[Паставы]]-Баранавічы-[[Пінск]]. Частка тэрыторыі Беларусі апынулася пад нямецкай акупацыяй. Напярэдадні і ў першыя дні вайны ў заходніх, у тым ліку беларускіх губэрнях, было аб’яўлена ваеннае становішча. Забараняліся [[забастоўкі]], сходы, шэсьці, маніфэстацыі, уводзілася ваенная цэнзура. У сувязі з наступленьнем нямецкіх войскаў на ўсход рушыў вялікая плынь [[бежанцы|бежанцаў]] з Польшчы, [[Летува|Летувы]] і заходніх паветаў Беларусі (больш за 1320,5 тыс. чалавек). На захопленай Нямеччынай [[тэрыторыя|тэрыторыі]] Беларусі ўводзіліся розныя [[вайсковыя павіннасьці]]. На абаронныя работы (капаньне [[акопы|акопаў]], будаўніцтва [[масты|мастоў]], рамонт [[дарога|дарог]], ахову вайсковых аб’ектаў і г. д.) прыцягвалася ўсё насельніцтва прыфрантавой паласы. Пачаліся масавыя рэквізіцыі жывёлы, прадуктаў харчаваньня і фуражу. У [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]] з 1 чэрвеня 1914 г. да 1 чэрвеня 1915 г. было рэквізавана для арміі 120 тыс. галоў буйной рагатай жывёлы, у выніку яе пагалоўе скарацілася на 21,5%. Рэквізіцыі і прымусовыя работы на патрэбу [[фронт]]у праводзілі і нямецкія ўлады. Акупанты сілаю забіралі ў сялянаў коней, кароваў, іншую хатнюю жывёлу, прадукты, фураж, адзеньне, абутак, прымушалі выконваць розныя павіннасьці.

=== Сельская гаспадарка ===
У выключна цяжкім становішчы апынулася [[сельская гаспадарка]] [[Беларусь|Беларусі]]. Больш як палова ўсіх працаздольных мужчынаў беларускай вёскі была [[мабілізацыя|мабілізавана]] і адпраўлена на фронт. Толькі зь [[Менская губэрня|Менскай]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўскай]] і Віцебскай губэрняў было прызвана ў [[армія|армію]] 634 400 чалавек. За гады вайны скараціліся пасяўныя плошчы Беларусі: [[жыта]] — на 18,7%, [[пшаніца|пшаніцы]] — на 22,1%, [[бульба|бульбы]] — на 34,2%. Ва ўмовах неверагоднай галечы, вялікай скучанасьці насельніцтва і голаду ў прыфрантавых губэрнёх шырока распаўсюдзіліся розныя эпідэмічныя хваробы — [[тыф]], [[халера]] ды іншыя. Пачынаючы з 1915 году на Беларусі назіраецца нарастаньне рабочага руху. У красавіку 1915 году адбылося выступленьне рабочых і служачых Гомельскага чыгуначнага вузла. Летам таго ж году страйкавалі рабочыя дэпо Лібава-Роменскай чыгункі ў [[Гомель|Гомелі]]. У 1916 годзе стачачны рух ахапіў 11 населеных пунктаў Беларусі, у якім удзельнічала 1800 чалавек. Асноўным патрабаваньнем стачачнікаў зьяўлялася павышэньне заработнай платы.

=== Сялянскія хваляваньні ===
Значна ўзрасьлі сялянскія хваляваньні ў 1915 годзе. У сувязі зь перанясеньнем баявых дзеяньняў на тэрыторыю Беларусі і ростам рэквізіцыяў сярод [[сяляне|сялянаў]] поруч з антыпамешчыцкімі ўзмацніліся антыўрадавыя настроі. На працягу 1915 году адбылося 99 сялянскіх выступленьняў. Аднак у 1916—1917 гадох іхняя колькасьць значна зьменшылася. У 1916 годзе іх было 60, а ў студзені — лютым 1917 году толькі 7.

Вайсковыя паразы расейскай арміі ў кампаніі 1915 году, няўдачы баявых дзеяньняў у 1916 годзе, велізарныя людзкія страты выклікалі нездаволенасьць жаўнераў. У [[войска]]х успыхнулі хваляваньні, якія былі зьвязаны з дрэнным забесьпячэньнем прадуктамі харчаваньня і абмундзіраваньнем, недахопам [[зброя|зброі]] і [[боепрыпас]]аў. Усяго ў Беларусі ў пэрыяд вайны адбыліся 62 значныя хваляваньні жаўнераў. Расло [[дэзэртэрства]]. Цэлыя вайсковыя часткі і злучэньні адмаўляліся ісьці ў наступ. Узмацнілася антыўрадавая агітацыя сярод вайскоўцаў. 22 кастрычніка 1916 году адбылося паўстаньне жаўнераў, [[казакі|казакоў]] і [[матросы|матросаў]] на разьмеркавальным пункце ў Гомлі. Паўстаньне ўспыхнула ў сувязі з арыштам аднаго з казакоў. На ягоную абарону выступілі каля 4 тыс. жаўнераў і матросаў, якія абяззброілі каравул гаўптвахты і вызвалілі з-пад арышту больш за 800 чалавек. 26 кастрычніка жаўнеры-паўстанцы разагналі паліцэйскі атрад, які займаўся вобыскамі. Паўстанцы былі жорстка пакараны. Да [[суд]]у было прыцягнута 16 чалавек. Зь іх 9 было расстраляна, а астатнія адпраўлены на катаргу і ў арыштанцкія роты. Але спыніць працэс разлажэньня войска ўжо было нельга, яно паступова станавілася небаяздольным.

== Балянс вайны ==
<center>
{| class="wikitable" style="text-align:right"
|- style="background: #d3d3d3;"
! colspan=8 align=center| Страты па краінах<ref>На падставе: Ian F. W. Beckett «The Great War 1914—1918)»</ref>
|- style="background: #ffff99; text-align:center; font-weight:bold"
| Краіна || Змабілізавана || Загінулі і памерлі || Паранены || Палонныя<br />і зьніклыя || Агульныя<br />страты || Адсотак страт<br />сярод змабілізаваных
|- style="background: #ffdab9;"
! colspan=8 align=center|'''Антанта'''
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Расея]] || {{лік|12000000}} || {{лік|1700000}} || {{лік|4950000}} || {{лік|2500000}} || {{лік|9150000}} || 76,3
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Францыя]] || {{лік|8410000}} || {{лік|1357800}} || {{лік|4266000}} || {{лік|537000}} || {{лік|6160800}} || 76,3
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Вялікабрытанія]] (разам з калёніямі) || {{лік|8904467}} || {{лік|908371}} || {{лік|2090212}} || {{лік|191652}} || {{лік|3190235}} || 35,8
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Італія]] ||{{лік|5615000}} || {{лік|650000}} || {{лік|947000}} || {{лік|600000}} || {{лік|2197000}} || 39,1
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Злучаныя Штаты]] || {{лік|4355000}} || {{лік|126000}} ||{{лік|234300}} || {{лік|4500}} || {{лік|364800}} || 8,2
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Японія]] || {{лік|800000}} || 300 || 907 || 3 || 1210 || 0,2
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Румынія]] || {{лік|750000}} || {{лік|335706}} || {{лік|120000}} || {{лік|80000}} || {{лік|535706}} || 71,4
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Каралеўства Сэрбія|Сэрбія]] || {{лік|707343}}|| {{лік|45000}} || {{лік|133148}} || {{лік|152958}} || {{лік|331106}} || 46,8
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Бэльгія]] || {{лік|267000}} || {{лік|13716}} || {{лік|44686}} || {{лік|34659}} || {{лік|93061}} || 34,9
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Грэцыя]] || {{лік|230000}} || 5000 || {{лік|21000}} || 1000 || {{лік|27000}} || 11,7
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Партугалія]] || {{лік|100000}} || 7222 || {{лік|13751}} || {{лік|12318}} || {{лік|33291}} || 33,3
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Каралеўства Чарнагорыя|Чарнагорыя]] || {{лік|50000}} ||3000|| {{лік|10000}}|| 7000 ||{{лік|20000}}|| 40,0
|- style="background: #98fb98; font-weight: bold"
|Разам|| {{лік|42188810}} || {{лік|5152115}} || {{лік|12831004}} || {{лік|4121090}} || {{лік|22104209}} || 52,3
|- style="background: #ffdab9;"
! colspan=8 align=center|'''Цэнтральныя Дзяржавы'''
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Нямеччына]] || {{лік|11000000}} || {{лік|1773700}} || {{лік|4216058}} || {{лік|1152800}} || {{лік|7142558}} || 64,9
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Аўстра-Вугоршчына]] || {{лік|7800000}} || {{лік|1200000}}|| {{лік|3620000}} || {{лік|2200000}} || {{лік|7020000}} || 90,0
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Турэччына]] || {{лік|2850000}} || {{лік|325000}} || {{лік|400000}} || {{лік|250000}} || {{лік|975000}} || 34,2
|- style="background: #f5f5f5;"
|align="left"|[[Баўгарыя]] || {{лік|1200000}} || 87&nbsp;500 || 152&nbsp;390 || 27&nbsp;029 || 266&nbsp;919 || 22,2
|- style="background: #98fb98; font-weight: bold"
|Разам|| 22&nbsp;850&nbsp;000 || {{лік|3386200}} || {{лік|8388448}} || {{лік|3629829}} || {{лік|1404477}} || 67,4
|- style="background: #ff6347; font-weight: bold"
|Агулам|| 65&nbsp;038&nbsp;810 || {{лік|8538315}} || {{лік|21219452}} || {{лік|7750919}} || {{лік|37508686}} || 57,6
|-
|}
</center>

== Глядзіце таксама ==
* [[Ежы Паячкоўскі-Дыдынскі]] — вэтэран першай і другой сусьветных войнаў

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://www.greatwar.nl/ Спадчына Першай сусьветнай вайны]{{ref-en}}
* [http://www.firstworldwar.com/ Гісторыя вайны]{{ref-en}}
* [http://wwi.lib.byu.edu/index.php/Main_Page Архіў дакумэнтаў вайны]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20140705003752/http://maps.omniatlas.com/europe/19140905/ Мапы Эўропы ў ходзе вайны]{{ref-en}}
* {{YouTube|_2fU2ayKmLQ|Гісторыя пад знакам Пагоні/Першая сусветная вайна і Беларусь}}

[[Катэгорыя:Першая сусьветная вайна| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]