Прагляд крыніцы для Нью-Ёрк (штат)

{{Штат ЗША 
|Назва = Нью-Ёрк
|Назва ў родным склоне = Нью-Ёрку
|Сьцяг = Flag of New York.svg 
|Герб = Seal of New York.svg
|Мянушка = «Імпэрскі штат»
|Мапа = Map_of_USA_NY.svg
|Сталіца = Олбані
|Найбуйнейшы горад = Нью-Ёрк 
|Губэрнатар = Кэці Хокул
|Паводле плошчы = 27 
|Плошча = 141 300 
|Адсоткаў вады = 13,5 
|Паводле колькасьці насельніцтва = 4
|Насельніцтва = {{лік|19746227}} ([[2014]])<ref>[http://www.census.gov/popest/data/state/totals/2014/tables/NST-EST2014-01.csv "Table 1. Annual Estimates of the Resident Population for the United States, Regions, States, and Puerto Rico: April 1, 2010 to July 1, 2014"] (CSV). U.S. Census Bureau</ref>
|Шчыльнасьць = 159 
|Дата заснаваньня = [[26 ліпеня]] [[1788]] 
|Паводле заснаваньня = 11 
|Часавы пас = Ціхаакіянскі час: [[Унівэрсальны каардынаваны час|UTC]]-5/[[Летні час|-4]] 
|Шырата1 = 40°29,7'
|Шырата2 = 45°0,7'
|Даўгата1 = 71°47'
|Даўгата2 = 79°46'
|Бачына = http://www.state.ny.us/
}}
'''Нью-Ёрк''' ({{мова-en|New York}}) — [[штат ЗША|штат]] на паўночным усходзе [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|ЗША]], на Атлянтычным узьбярэжжы, каля мяжы з [[Канада]]й, найбуйнейшы ў групе Сярэдне-Атлянтычных штатаў. У межах штата знаходзіцца найбуйнейшы горад, эканамічны і палітычны цэнтар краіны — [[Нью-Ёрк]]. У склад штата ўваходзіць таксама буйны востраў [[Лонг-Айлэнд]]. Плошча штата 141 тыс. км², зь іх больш 18 тыс. км² занятыя ўнутранымі водамі. Насельніцтва {{лік|19.7}} млн чалавек (трэцяе месца пасьля [[Каліфорнія|Каліфорніі]], [[Тэхас]]а і [[Флорыда|Флорыды]]) ([[2000]]), у тым ліку гарадзкога каля 85%, больш 60% жывуць у Нью-Ёрку. Адміністрацыйны цэнтар — [[Олбані]]. Буйныя гарады і асноўныя прамысловыя цэнтры: [[Нью-Ёрк]], [[Бафала]], [[Рочэстэр (Нью-Ёрк)|Рочэстэр]], [[Сайрэк'юз]]. Іншыя буйныя гарады: 
Ніягара-Фолз, [[Ютыка]], [[Скенектадзі]], Бінгемтон, Трой.

== Гісторыя ==
Да часу зьяўленьня эўрапейцаў у гэтых месцах жылі плямёны іракескай лігі і алганкіны, якія падчас эўрапейскай калянізацыі [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыкі]] падвергнуліся значнаму вынішчэньню. Засваеньне рэгіёну пачалося з дасьледаваньня ракі Хадсан. У Нью-Ёркскай бухце ў 1524 пабываў Джавані Вэрацыяна. У 1609 Генры Хадсан, які служыў у галяндцаў, дайшоў па рацэ да раёна, дзе цяпер находзіцца горад Олбані. Тут у 1614-18 існавала першае селішча форт Насаў. У 1621 гэтая тэрыторыя была ўключаная ў склад галяндзкіх каляніяльных уладаньняў у Паўночнай Амэрыцы, якія атрымалі назоў Новыя Нідэрлянды. У 1626 быў заснаваны горад Новы Амстэрдам (будучы Нью-Ёрк), які стаў цэнтрам галяндзкіх калёніяў. Гэтая тэрыторыя была аб’ектам працяглай англа-галяндзкай барацьбы. У 1664 галяндзкі губэрнатар Пэтэр Стайвэсант пад ціскам брытанскага флёту здаў калёнію ангельцам. З 1664 (акрамя 1673-74) ёю валодалі ангельцы (яны надалі сваёй новай калёніі назву Нью-Ёрк). У 1664 з калёніі была вылучаная тэрыторыя, цяпер вядомая як штат Нью-Джэрзі, праз год была ўсталяваная мяжа паміж Нью-Ёркам і Канэктыкутам, якая ў далейшым не зьмянялася. У 1688 Нью-Ёрк разам зь іншымі калёніямі ўвайшоў у склад дамініёна Новая Англія. Пасьля паўстаньня пад кіраўніцтвам Я. Лізьлера ўлада ў калёніі на працягу двух гадоў была ў руках мяцежнікаў (1689-91). У 1691 пасьля аднаўленьня ўлады ангельскай кароны было прынятае рашэньне аб стварэньні заканадаўчага збору. Нью-Ёрк быў цэнтрам падзей падчас войнаў з французамі і індзейцамі і шмат разоў, да разгрому французаў у 1761, падвяргаўся спусташальным рэйдам.

У пэрыяд Вайны за незалежнасьць будучы штат таксама займаў стратэгічнае месца ў плянах бакоў. У 1776-77 на яго тэрыторыі адбываўся шэраг буйных сутыкненьняў. У красавіку 1777 Нью-Ёрк ратыфікаваў Канстытуцыю ЗША і ў ліпені 1778 стаў 11-м па ліку штатам з часовай сталіцай у горадзе Кінгстан (у 1797 сталіца перанесеная ў Олбані). Да канца першай чвэрці XIX стагодзьдзя штат меў высокаразьвітую сельскую гаспадарку і мануфактурную прамысловасьць з цэнтрам у Нью-Ёрку. Хутка разьвівалася транспартная сетка, чаму спрыяла як наяўнасьць натуральных водных шляхоў, так і само месцазнаходжаньне штата. У 1825 завяршылася будаўніцтва канала Эры, у 1831 пабудаваная першая чыгунка, якая злучыла Олбані і Скенэктадзі, а яшчэ праз 25 гадоў увесь штат быў пакрыты сеткай чыгунак. У 1830-40-я ў грамадзтве адбываліся значныя перамены: разьвіваўся працэс дэмакратызацыі, актыўна дзейнічалі арганізацыі фэрмэраў, жанчын, абаліцыяністаў. Былі моцныя рэфарматарскія тэндэнцыі, якія спарадзілі шэраг бачных нью-ёркскіх палітычных дзеячаў, у тым ліку Марціна Ван Бюрэна, Ўільяма Генры Сьцюарда, Хораса Грылі.

Ужо да 1820 Нью-Ёрк займаў першае месца сярод штатаў па колькасьці насельніцтва, перад Грамадзянскай вайной ён стаў кіроўным прамысловым штатам краіны. У Грамадзянскай вайне ў ЗША 1861-65 удзельнічаў на баку Поўначы. Больш 500 тыс. жыхароў штата прынялі ўдзел у вайне, 50 тыс. чалавек загінулі. Пасьля вайны эканамічнае разьвіцьцё штата працягвалася ў ранейшым тэмпе; для другой паловы XIX стагодзьдзя характэрныя рост карпарацыяў і ўзьнікненьне гіганцкіх трэстаў, наплыў імігрантаў з Эўропы. Адбывалася рэзкае расслаеньне грамадзтва, пагоршыліся ўмовы працы, у палітычным жыцьці квітнела карупцыя. Панаваньню [[Тамані-хол]]а атрымалася пакласьці канец толькі ў 1930-я высілкамі шматлікіх відных палітыкаў, у тым ліку мэра Нью-Ёрку Фьёрэла Генры Лагуардыя (1934-45).

== Геаграфія ==
Мяжуе на ўсходзе са штатамі [[Вэрмонт]], [[Масачусэтс]] і [[Канэктыкут]], на паўднёвым усходзе мае выхад да [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяна]], на поўдні мяжуе са штатамі [[Пэнсыльванія]] і [[Нью-Джэрзі]], на захадзе мае выхад да азёр [[Эры]] і [[Антарыё (возера)|Антарыё]] і мяжуе з канадзкай правінцыяй [[Антарыё]], на поўначы з правінцыяй [[Квэбэк]].

Вялікая частка тэрыторыі штата занятая [[Апалачы (горы)|Апалачамі]], якія дасягаюць на паўночным усходзе вышыні 1628 м (горы [[Адзірандак]]). На паўднёвым захадзе — частка Апалачскага плато вышынёй да 656 м (Алеганскія горы). На паўночным захадзе, ля берагоў [[Антарыё (возера)|Антарыё]], а таксама на Лонг-Айлэндзе — нізіны. Клімат умераны, вільготны. На паўднёвым усходзе клімат мякчэйшы і больш вільготны, у гарах — кантынэнтальны. Сярэдне-месячныя тэмпэратуры ад 0-8 да 23 градусаў. Ападкаў 800—1000 мм штогод. Каля 13% плошчы займаюць рэкі і азёры. Галоўныя рэкі — зьвязаная з сыстэмай [[Вялікія азёры|Вялікіх азёр]] рака [[Гадсан]] ({{мова-en|Hudson}}), [[Махок]], [[Рака Сьвятога Лаўрына|Сьвятога Лаўрына]], Саскуэханна. Іглічныя і зьмяшаныя лясы.

== Эканоміка ==
Нью-Ёрк — адзін з найболей населеных і эканамічна разьвітых штатаў ЗША. Саступіўшы пасьля [[1960]] году [[Каліфорнія|Каліфорніі]] 1-е месца паводле колькасьці жыхароў, Нью-Ёрк займае вядучыя пазыцыі ў вобласьці банкаўскай справы, гандлю каштоўнымі паперамі, тэлекамунікацыяў. Фінансавая дзейнасьць (у тым ліку страхаваньне), гандаль нерухомасьцю даюць штату каля 80% валавога прыбытку. Да 1970-х, калі ён здаў пазыцыі Каліфорніі, Нью-Ёрк быў галоўным індустрыяльным штатам ЗША. З больш 7 млн [[Эканамічна актыўнае насельніцтва|эканамічна актыўнага насельніцтва]] на [[прамысловасьць]] прыходзіцца каля 25%, на [[сельская гаспадарка|сельскую гаспадарку]] — 2%, на гандаль і фінансы амаль 30%. Занятых у горназдабыўной прамысловасьці (1970) 8 тыс., у апрацоўчай — 1,8 млн чалавек. Найважнейшыя віды карысных выкапняў — камень, соль, пясок. Акрамя таго, здабыча [[цынк]]у (55 тыс. т), паваранай солі (каля 5 млн т), будматэрыялаў, абразіваў, вытворчасьць тытанавых канцэнтратаў. Важныя галіны апрацоўчай прамысловасьці: швейная і паліграфічная (галоўным чынам у Нью-Ёрку), электратэхнічная і радыёэлектронная, оптыка-мэханічная, суднабудаўнічая, авіяракетная прамысловасьць, вытворчасьць прамысловага абсталяваньня. Разьвітыя таксама чорная (галоўным чынам у Бафала) і каляровая мэталюргія, хімічная, нафтаперапрацоўчая, харчовая, скурна-абутковая прамысловасьць, выплаўленьне алюміну. Буйныя ГЭС — на Ніягары і рацэ Сьвятога Лаўрына. Усталяваная магутнасьць электрастанцый (1972) 24 ГВт. Прадукцыя сельскай гаспадаркі (прыгараднага тыпу) мае пераважна мясцовае значэньне: яблыкі, вішня, гародніна, кукуруза. Жывёлагадоўля дае звыш 75% таварнай прадукцыі сельскай гаспадаркі; буйнага рагатага быдла (1971) 1,8 млн галоваў, у тым ліку звыш 1 млн дойных кароваў і цёлак. У пасевах пераважаюць кармавыя. На Лонг-Айлэндзе выгадоўваюць галоўным чынам бульба і гародніна, а на ўзьбярэжжах азёр [[Эры]] і Антарыё — вінаград і пладовыя (2-е месца па зборы ў ЗША). У берагоў Лонг-Айлэнду разьвітае рыбалоўства. Высока разьвітая транспартная сетка. Важную ролю ў эканоміцы штата грае індустрыя турызму з цэнтрам у Нью-Ёрку.

Адна з найболей сур’ёзных праблем штата — забруджваньне навакольнага асяродзьдзя, барацьба зь ім адзначаная прыняцьцем дзейсных заканадаўчых актаў у 1960-я.

Вядучая роля ў жыцьці штата, ды і ўсёй краіны, традыцыйна замацавалася за горадам [[Нью-Ёрк]]ам. Штогадовы валавы прадукт толькі гэтага горада пераўзыходзіць ВНП большасьці краін сьвету. Нью-Ёрк — традыцыйны цэнтар тэкстыльнай прамысловасьці, паліграфіі, вытворчасьці прадуктаў сілкаваньня, буйны марскі порт.

[[Бафала]] — цэнтар цяжкай прамысловасьці (хоць шматлікія сталеліцейныя заводы зачыніліся ў 1980-х), буйны азёрны порт.

[[Рочэстэр (Нью-Ёрк)|Рочэстэр]] — цэнтар вытворчасьці аптычных прыбораў.

Сайрэк’юз — цэнтар хімічнай, мэталюргічнай, электратэхнічнай і цэлюлёзна-папяровай прамысловасьці, цяжкага машынабудаваньня.

[[Ютыка]] і Рым — цэнтры машынабудаваньня, Бінгемтон — бытавой электронікі, кампутараў.

{{Адміністрацыйныя адзінкі ЗША}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Нью-Ёрк (штат)| ]]