Прагляд крыніцы для Новая Гвінэя

{{Востраў
|Назва = Новая Гвінэя
|Мапа = 
|Месца = [[Мэланэзія]]
|Шырата_паўшар’е = паўднёвае 
|Шырата_градусаў = 5
|Шырата_хвілінаў = 20
|Шырата_сэкундаў =
|Даўгата_паўшар’е = усходняе 
|Даўгата_градусаў = 141
|Даўгата_хвілінаў = 36
|Даўгата_сэкундаў =
|Плошча = 786 000
|Вышыня = 4509
|Краіна = Інданэзія
|Пазыцыя подпісу на мапе = зьлева
|Сьцяг = 
|Вобласьць = 
|Насельніцтва = 7 500 000 
|Год = 2005
|Выява = LocationNewGuinea.svg
|Памер = 300
|Подпіс = 
}}
'''Но́вая Гвінэ́я''', '''Но́вая Ґвінэ́я''' — другі па велічыні [[востраў]] [[Зямля|Зямлі]] (пасьля [[Грэнляндыя|Грэнляндыі]]), плошча выспы — 786 тыс. км².

== Геаграфія ==
Разьмешчаная ў заходнім [[Ціхі акіян|Ціхім акіяне]] выспа Новая Гвінэя знаходзіцца на поўнач ад [[Аўстралія|Аўстраліі]] (паміж імі [[праліў Торэса]]). Захад выспы належыць [[Інданэзія|Інданэзіі]], у той час як усходняя частка выспы адносіцца да [[Акіянія|Акіяніі]] і на ёй разьмяшчаецца незалежная дзяржава [[Папуа-Новая Гвінэя]]. Выспа зьяўляецца найбуйнейшай выспай сярод падзеленых паміж краінамі.

У заходняй частцы знаходзіцца горны масіў [[Маокэ]], самая высокая вяршыня якога [[Пунчак-Джая]] дасягае амаль 4884 мэтраў над узроўнем [[мора]]. На ўсходзе разьмяшчаюцца [[горы Бісмарка]], найвышэйшы пункт — гара [[Вільгэльм (гара)|Вільгэльм]] — налічвае 4509 мэтраў. Самай доўгай [[рака|ракой]] выспы зьяўляецца рака [[Флай (рака)|Флай]].

== Расьлінны і жывёльны сьвет ==
Новая Гвінэя — [[тропікі|трапічная]] выспа і таму мае даволі вялікую разнастайнасьць відаў. Яе насяляюць 11 тысяч відаў [[расьліны|расьлін]], 600 унікальных відаў [[птушкі|птушак]], звыш 400 відаў [[земнаводныя|земнаводных]], 455 відаў [[матылі|матылёў]] і каля ста вядомых відаў [[сысуны|сысуноў]].

=== Эдэмскі сад ===
У 2005 годзе група амэрыканскіх дасьледчыкаў выявіла ў трапічных лясах горнага раёну Новай Гвінэі месца, якое яны назвалі «Эдэмскім садам». 

Гэты раён плошчай каля 300 тысяч гектараў разьмешчаны на схілах гор [[Фоджа]] ў заходняй частцы Новай Гвінэі і апынуўся ізаляваны ад узьдзеяньня навакольнага сьвету. 

Навукоўцы выявілі ў «Эдэмскім садзе» больш за 20 невядомых раней відаў [[Рапухі|рапух]], чатыры новыя віды [[Матылі|матылёў]], пяць невядомых навуцы відаў [[пальма (дрэва)|пальмаў]] і мноства [[Расьліны|расьлін]]. Былі выяўлены некалькі відаў рэдкіх [[Сумчатыя|сумчатых]] — [[Драўняныя кэнгуру|драўняных кэнгуру]], а таксама шасьціпёрая [[Паротыя Бэрлепша|«райская птушка» Бэрлепша]], якая раней лічылася вымерлай. 

Усе жывёлы — насельнікі нагор’я — не баяцца чалавека, у прыватнасьці, рэдкая даўгадзюбая [[праэхідна]] дазволіла навукоўцам ўзяць сябе ў рукі.

== Гісторыя ==
=== Раньняя гісторыя ===
[[Файл:KorowaiHombre01.jpg|міні|зьлева|Мужчына з племя [[караваяў]]]]
У глыбокай старажытнасьці Новая Гвінэя была злучана з [[Аўстралія]]й. Падзел адбыўся ў выніку павышэньня ўзроўню сусьветнага акіяна параўнальна нядаўна. Гэтым тлумачыцца наяўнасьць на выспе вялікай колькасьці відаў [[Сумчатыя|сумчатых]], якія насяляюць Аўстралію. Засяленьне чалавекам адбылося як мінімум 45 тысяч гадоў да н. э. з [[Азія|Азіі]]. У выніку ад перасяленцаў пайшла больш як тысяча папуаска — мэланэзійскіх плямён. Адсутнасьць буйных, здатных да прыручэньня жывёл на выспе перашкаджала разьвіцьцю [[земляробства]] і рабіла немагчымай [[жывёлагадоўля|жывёлагадоўлю]]. Гэта садзейнічала захаваньню [[першабытна-абшчынны лад|першабытна-абшчыннага ладу]] на вялікіх тэрыторыях Новай Гвінэі да сёньняшніх дзён. Разнастайнасьць моваў і мноства плямён былі абумоўлены ізаляванасьцю людзей адзін ад аднаго, бо горны [[ляндшафт]] і адсутнасьць тэхнічных сродкаў перашкаджалі стасункам і культурнаму абмену.

На тэрыторыі Новай Гвінэі знаходзіцца старажытнае земляробчае пасяленьне [[Джэймз Кук|Кука]], якое паказвае ізаляванае разьвіцьцё на працягу 7—10 тысячагоддзяў і якое ўваходзіць ў [[Сьпіс Сусьветнай спадчыны]] [[ЮНЭСКА]].

=== Адкрыцьцё эўрапейцамі ===
Першымі адкрывальнікамі Новай Гвінэі былі [[Гішпанія|гішпанскія]] і [[Партугалія|партугальскія]] мараплаўцы ў пачатку 16 стагодзьдзя. У 1526 годзе на  паўночна-заходнім узьбярэжжы выспы высадзіўся партугалец дон Жоржы ды Мэнэзеш. Згодна з паданьнем, ён назваў адкрытыя ім землі ''Ilhas dos Papuas'' — «выспы Папуа», ад [[малайская мова|малайскага]] слова, якое абазначае «кучаравы»; відаць, ён меў на ўвазе жорсткія кучаравыя валасы мэланэзійскіх [[абарыген]]аў.

Пазьней, у 1545 годзе паблізу выспы праплываў гішпанец [[Іньіга Ортыс дэ Рэтэс]] і назваў яё «Новая Гвінэя», паколькі ўзьбярэжжа нагадвала яму берагі афрыканскай Гвінэі, якія ён бачыў раней. Яшчэ пазьней з Новай Гвінэі гішпанскія купцы пачалі вывозіць золата, срэбра, какосы, каўчук і каштоўныя пароды драўніны. 

Значны ўнёсак у дасьледваньне народаў Новай Гвінэі належыць расейскаму вучонаму і вандроўніку [[Мікалай Міклуха-Маклай|М. М. Міклуха-Маклаю]], які працаваў на высьпе ў 70-х — 80-х гадах 19 стагодзьдзя.

=== Эпоха каляніялізму ===
[[Файл:New Guinea (1884-1919).png|міні|250пкс|Новая Гвінэя ў 1884—1919 гадах. [[Нідэрлянды]] кантралююць заходнюю палову выспы, [[Нямецкая імпэрыя]] — паўночна-ўсходнюю частку, а [[Вялікабрытанія]] — паўднёва-ўсходнюю частку.]]
У 1828 годзе ў якасьці першай [[Эўропа|эўрапейскай]] дзяржавы [[Нідэрлянды]] набылі заходнюю [[паўвыспу]] Вогелькоп. У 1884 годзе астатнюю частку выспы падзялілі паміж сабой Нідэрлянды, [[Вялікабрытанія]] і [[Нямецкая імпэрыя]]. За Нідэрляндамі засталася заходняя палова Новай Гвінэі, брытанцы набылі паўднёвы ўсход, немцы — паўночны ўсход, які яны назвалі Зямлёй [[кайзэр]]а [[Вільгэльма І]]. Брытанская частка потым была аддадзена Аўстраліі ў [[1906]] годзе, а нямецкая пасьля [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайны]] стала аўстралійскім [[мандат]]ам [[Ліга Нацыяў|Лігі Нацыяў]].

=== Другая сусьветная вайна ===
[[Файл:Kaiapit flags 057510.jpg|міні|зьлева|200пкс|Аўстралійскія вайскоўцы зь японскімі сьцягамі, якія яны захапілі ў Новай Гвінэі ў 1943 годзе]]
Падчас [[Другая сусьветная вайна|Другой сусвьетнай вайны]] выспа была акупавана [[Японія]]й. Адрынутыя зьверствамі японскай ваеншчыны [[папуасы]] дапамагалі сілам саюзьнікаў як маглі, транспартуючы рыштунак і параненых праз усю выспу. Пасьля вайны [[Інданезія]], якая стала незалежнай у 1949 годзе, выказала прэтэнзіі на заходнюю частку Новай Гвінэі, якая, аднак, засталася пад адміністрацыяй [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]].

=== Незалежнасьць ===
З 1957 году Нідэрлянды і Аўстралія пачалі будаваць пляны па наданьні незалежнасці аб’яднанай Новай Гвінэі. У 1961 годзе ў заходняй частцы былі праведзеныя выбары і створаны [[парлямэнт]]. Не жадаючы такога палітычнага разьвіцьця, Інданэзія ў адказ на гэта ўвяла свае войскі і абвясьціла аб далучэньні заходняй паловы выспы да Інданэзіі. Пасьля гэтага пачаліся масавыя дэпартацыі папуаскага насельніцтва, на месца якога рушылі перасяленцы зь [[Ява|Явы]]. Мяркуецца, што ў выніку «этнічнай чысткі» заходняй Новай Гвінэі да сёньняшняга дня загінула каля 300 тысяч папуасаў. У 1975 годзе ва ўсходняй частцы Аўстралія дала незалежнасьць дзяржаве [[Папуа-Новая Гвінэя]].

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}

[[Катэгорыя:Папуа-Новая Гвінэя]]
[[Катэгорыя:Інданэзія]]
[[Катэгорыя:Астравы]]
[[Катэгорыя:Акіянія]]