Прагляд крыніцы для Мэрытакратыя

{{Формы кіраваньня}}
'''Мэрытакра́тыя''' ({{мова-la|mereō|скарочана}} + {{мова-el|κράτος|скарочана}} — «зарабляць» + «моц») — прынцып кіраваньня, згодна зь якім кіруючыя пасады павінны займаць найбольш здольныя людзі, незалежна ад іх сацыяльнага паходжаньня і фінансавай дастачы. Выкарыстоўваецца перважна ў двух значэньнях. Першае адпавядае сыстэме, у якой кіраўнікі прызначаюцца з шэрагу адмыслова падрыхтаваных талентаў (такая сыстэма ў значнай ступені процілеглая як [[Арыстакратыя|арыстакратыі]], так і [[Дэмакратыя|дэмакратыі]]). Другое, больш распаўсюджанае, азначэньне дапушчае стварэньне першасных умоў для аб’ектыўна таленавітых і працавітых людзей, каб у будучыні яны мелі шанц заняць высокую грамадскую пасаду ва ўмовах вольнай канкурэнцыі.

== Раньнія азначэньні ==
Найбольш агульнае азначэньне мэрытакратыі канцэптуалізуе годнасьць як вымераную кампэтэнтнасьць і здольнасьць, якая, хутчэй за ўсё, вызначаецца па [[IQ]] ці з дапамогай стандартызаваных тэстаў дасягеньняў. Ва [[Урад|ўрадзе]] ці іншых адміністратыўных сыстэмах мэрытакратыя (у адміністрацыйным сэнсе) ёсьць сыстэма ўраду, ці іншага кіраваньня (напрыклад, бізнэс-кіраваньня), калі пасады і адказнасьць разьмяркоўваюцца сярод людзей у залежнасьці ад «[[Годнасьць|годнасьці]]», а менавіта інтэлігентнасьці, прафэсійнай прыдатнасьці і адукацыі, якая вызначаецца пасродкам нейкіх ацэньваньняў ці экзамэнаў.

У больш агульным сэнсе мэрытакратыяй можна назваць любую форму кіраваньня, якая грунтуецца на дасягненьнях. Як «утылітарны» ці «прагматычны», слова «мэрытакратычны» таксама зь цягам часу атрымала шырокае тлумачэньне і можа выкарыстоўвацца датычна любага кіраваньня, заснаванага на перавазе адукаваных і здольных людзей. Гэта ў нейкім сэнсе супярэчыць першапачатковаму азначэньню, наданаму гэтаму слову брытанскім палітыкам і сацыёлагам [[Майкл Янг|Майклам Янгам]] у 1958 годзе, па меркаваньню якога мэрытакратыя — гэта сыстэма, дзе «годнасьць вымяраецца інтэлігентнасьцю плюс дасягненьні, яе носьбіты вызначаюцца ў маладым узросьце і адбіраюцца для адпаведнай інтэнсіўнай [[Адукацыя|адукацыі]], пры тым мае месца апантанасьць падлікамі, тэстамі і экзамэнамі».

== Этымалёгія ==
Нягледзячы на тое, што [[канцэпцыя]] мэрытакратыі існавала стагодзьдзямі (напрыклад, у рамках [[Канфуцыянства|канфуцыянскай філязофіі]]), само слова «мэрытакратыя» зьявілася ў 1950-х. Яно было ўжыта нямецка-амэрыканскім філёзафам [[Ханна Арэндт|Ханнай Арэндт]] у яе эссэ «Крызіс адукацыі»<ref>https://web.archive.org/web/20131014030134/http://www.instituteofideas.com/documents/PGF_Arendt_Education.pdf</ref>, якое было напісана ў 1954 годзе, а празь некалькі гадоў [[тэрмін]] быў пашыраны брытанскім [[палітык]]ам і [[Сацыялёгія|сацыёлагам]] [[Майкл Янг|Майклам Янгам]] у яго сатырычнай працы «Пад’ём мэрытакратыі»<ref>https://web.archive.org/web/20160305013054/http://www.shef.ac.uk/polopoly_fs/1.155163!/file/philosophicalcritique.pdf</ref>, у якім апісваецца [[Футурызм|футурыстычнае]] грамадзтва, дзе грамадзкая пазыцыя вызначаецца каэфіцыентам інтэлекту ([[IQ]]). У кнізе такая сыстэма вынікае [[рэвалюцыя]]й, пад час якой людзі зьвяргаюць фанабэрыстую і адарваную ад народа [[эліта|эліту]]. Аналягічныя [[сюжэт]]ы выкарыстоўваліся і ў іншых літаратурных творах. Пазьней у азначэньня «мэрытакратыя» зьявіўся больш пазітыўны сэнс, які ўзялі на ўзбраеньне прыхільнікі ўсеагульнай роўнасьці магчымасьцяў. У сваёй кнізе «Постіндыстрыяльнае грамадзтва будучыні» (1973) [[Дэніял Бэл]] выказаў меркаваньне, што мэрытакратыя дазволіць зьнішчыць [[бюракратыя|бюракратыю]] і агулам зьмяніць сацыяльную пабудову грамадзтва. Падобных поглядаў прытрымліваліся і прадстаўнікі [[нэакансэрватызм]]у ў заходняй сацыялёгіі ([[Зьбігнеў Бжазінскі]]).

== Гісторыя ==
Хаця само слова «мэрытакратыя» зьявілася ня так даўно (1958), канцэпцыя ўраду, заснаванага на стандартызаваных экзамэнах, вядзе свае карані ад прац [[Канфуцый|Канфуцыя]] і яго пасьлядоўнікаў. Першая вядомая ў сьвеце мэрытакратыя, меркавана, была ўжыта ў II стагодзьдзі да нашай эры кітайскай [[Дынастыя Хань|дынастыяй Хань]], дзе ўпершыню былі прызначаны экзамэны па дзяржаўнай службе, на якіх ацэньваліся здольнасьці [[палітык|чыноўнікаў]]. Мэрытакратыя як [[канцэпцыя]] перанеслася з [[Кітай|Кітаю]] ў [[Брытанская Індыя|Брытанскую Індыю]] ў XVII стагодзьдзі, а потым трапіла ў кантынэнтальную [[Эўропа|Эўропу]] і [[Злучаныя Штаты]].

Дзякуючы перакладу тэкстаў Канфуцыя пад час [[Асьветніцтва]], канцэпцыя мэрытакратыі дасягнула інтэлектуалаў Захаду, якія ўбачылі ў ёй [[альтэрнатыва|альтэрнатыву]] [[Стары Рэжым Эўропы|Старому Рэжыму Эўропы]]. У Злучаных Штатах забойства [[прэзыдэнт Гарфілд|прэзыдэнта Гарфілда]] ў 1881 годзе падштурхнула зьмену [[Амэрыканская сыстэма здабычы|Амэрыканскай сыстэмы здабычы]] на мэрытакратыю. У 1883 годзе быў прыняты [[акт Пэндэльтана]] (ён рэфармаваў сыстэму дзяржаўнай службы), які абумоўліваў, што дзяржаўныя пасады павінны прызначацца на падставе здольнасьцяў праз канкурэнцыю на адмысловых экзамэнах, а не праз сувязі паміж палітыкамі ці дзякуючы палітычным перакананьням.

Найбольш распаўсюджаны прыклад мэрытакратыі на сёньняшні дзень — гэта [[Адукацыя|сыстэма адукацыі]]. [[Вышэйшая адукацыя]] ўяўляе сабой няскончаную мэрытакратычную сыстэму ацэньнваньня па розных прычынах, такіх як недахоп агульных для ўсяго сьвету стандартаў, недахоп парамэтраў (ня ўсе віды заняткаў і чалавечай дзейнасьці ахоплены), недахоп доступу (некаторыя таленавітыя людзі ніколі не атрымаюць магчымасьці ўдзельнічаць празь вялікія кошты, асабліва ў [[краіны трэцяга сьвету|краінах трэцяга сьвету]]). Тым ня менш пры адсутнасьці больш дасканалых мэтадаў, адукацыйная сыстэма мае шмат рыс, агульных з мэрытакратычным скрынінгам. Аднак па асобку адукацыя ня можа выбудаваць эфэктыўнай і поўнавартаснай сыстэмы, так як мэрытакратыя аўтаматычна павінна адмаўляць уплыў аўтарытэтаў, з чым адукацыйная сыстэма адна ня здолее справіцца.

== Рэалізацыя ==
На думку шэрагу дасьледчыкаў, [[Кітай]] у некаторыя пэрыяды гісторыі быў блізкі да рэалізацыі мэрытакратычнай сыстэмы. Так, нават пад час панаваньня [[дынастыя Сунь|дынастыі Сунь]] шырока выкарыстоўвалася трохузроўневая сыстэма экзамэнаў ([[кэцзюй]]), з дапамогай якой на ролю кіраўнікоў адбіраліся прэтэндэнты, якія лепш за іншых разумелі [[мастацтва]], [[канфуцыянства]] і адміністратыўная праблемы.

У [[ЗША]] распаўсюджана меркаваньне, што прынцып мэрытакратыі там ўжо зьдзейсьнены, і таму асабістыя дасягненьні амэрыканцаў залежаць толькі ад здольнасьцяў, працавітасьці і жыцьцёвых поглядаў. Аднак крытыкі зьвяртаюць увагу на тое, што, як і раней, вялікую ролю маюць спадчына, сацыяльныя і культурныя перавагі, аб’ектыўныя магчымасьці на рынку працы і індывідуальнага прадпрымальніцтва, удача, доступ да якаснай адукацыі і [[дыскрымінацыя]].

У [[Радэзія|Радэзіі]] да 1979 году існаваў маёмасны цэнз і адукацыйны цэнз, дзякуючы якім чорная большасьць гэтай [[афрыка]]нскай краіны была амаль што цалкам адасоблена ад удзелу ў [[Выбары|выбарах]] (зрэшты, варта адзначыць, што частка белага насельніцтва [[Радэзія|Радэзіі]], якія не праходзілі па гэтых цэнзах, таксама была адасоблена ад удзелу ў выбарах). [[Ян Сьміт]], былы [[прэм’ер-міністр]] [[Радэзія|Радэзіі]], у сваіх мэмуарах наўпрост называў сыстэму, якая склалася ў тыя гады, мэрытакратыяй.

[[Сынгапур]] пазыцыянуе мэрытакратыю адным з афіцыяльна дамінуючых прынцыпаў дзяржаўнай арганізацыі, пры чым асаблівы націск робіцца на аб’ектыўныя паказчыкі акадэмічнай пасьпяховасьці. Аднак у якасьці крытыкі часта выказваецца меркаваньне, што грамадзтва Сінгупару падзялілася на пласты і элітны кляс ствараецца з вузкага сегмэнту ўсяго [[насельніцтва]] краіны.
Міжнародныя арганізацыі кшталту [[The GNOME Foundation]], [[Apache Software Foundation]] і [[Mozilla Foundation]] афіцыйна пазыцыянуюць сябе як мэрытакратычныя.

== Крытыка ==
Найбольшы клопат датычна да мэрытакратыі выклікае цьмянае азначэньне тэрміну «[[годнасьць]]». Розныя людзі звычайна маюць розныя стандарты годнасьці, з чаго і падымаецца пытаньне па якому стандарту ацэньваць дадзены парамэтар.

Другае пытаньне паўстае наконт надзейнасьці людзей, вымяраючых годнасьць. Для прыкладу — адукацыйныя адзнакі звычайна ставяцца людзьмі, якія маюць сваё меркаваньне і могуць прыўносіць хібнасьць. Калі сыстэма [[Карупцыя|карумпіяваная]] ці непразрыстая, вынікі могуць быць не праўдзівыя.

Мэрытакратыя таксама крытыкуецца [[эгалітарызм|эгалітарыямі]] як міт, які спрыяе зацьверджаньню [[Статус-кво|статусу кво]], пры тым што надае сваім прыхільнікам магчымасьць на словах падтрымліваць ідэю сацыяльнай роўнасьці.

Зь іншага боку, паўстае праблема [[прынцып некампэтэнтнасьці|прынцыпу некампэтэнтнасьці]], ці «[[прынцып некампэтэнтнасьці|прынцыпу Пітэра]]». Калі людзі прасоўваюцца ў мерытакратычным грамадзтве па кар’ернай лесьвіцы, яны ў выніку ўпіраюцца ў першы ўзровень таго, што яны зрабіць няздольны. Ці, іншымі словамі, «у герархічнай сыстэме любы працаўнік у выніку прасоўваецца да ступені ўласнай некампэтэнтнасьці».

Шмат пытаньняў наконт правамернасьці і слушнасьці прынцыпу мэрытакратыі ўзьнікае, калі дадзенае пытаньне паспрабаваць разгледзіць з боку [[псыхалёгія|псыхалёгіі]], [[Сацыялёгія|сацыялёгіі]] і [[нэўрабіялёгія|нэўрабіялёгіі]]. Мэрыкратыя дапушчае, што жыцьцё асобнага [[індывід]]у і яго пэрспэктывы не залежаць ад зьнешніх фактараў, такіх як [[сацыяльны статус]], спадкаванае багацьце, [[раса]] і інш. Наадварот, кожнаму, незалежна ад гэтых фактараў, мусяць быць дадзеныя аднолькавыя магчымасьці і ўмовы дзеля ўласнага разьвіцьця. Людзі мусяць быць узнагароджаныя аб’ектыўна — толькі за іх уласныя дасягненьні і здольнасьці. Аднак некаторыя дасьледаваньні паказалі, што нават [[матывацыя]], прафэсійная этыка і добрасумленнасьць могуць залежыць ад такіх непрадказальных зьнешніх фактараў, як чарга нараджэньня. Дзеці, якія былі народжаныя першымі, маюць схільнасьць накіроўвацца на мэты, абапіраючыся на свой папярэдні ўзровень здольнасьцяў. У той жа час дзеці, народжаныя другімі па чарзе схільныя ставіць сабе мэты ў залежнасьці ад спадзяваньняў і прадказаньняў іншых, і абапіраючыся на агульныя стандарты здольнасьцяў.

Па азначэньні, прынцып мэрытакратыі ня можа быць эфэктыўным у неканкурэнтным грамадзтве ці атачэньні.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

[[Катэгорыя:Станоўчае дзеяньне]]
[[Катэгорыя:Соцыёэканоміка]]
[[Катэгорыя:Лібэралізм]]
[[Катэгорыя:Палітычныя нэалягізмы]]
[[Катэгорыя:Палітычная філязофія]]
[[Катэгорыя:Сацыяльная філязофія]]