Прагляд крыніцы для Мовы ойль

{{Моўная група
| назва                = мовы ойль
| альтэрнатыўная назва = 
| народнасьць          = [[французы]], [[нармандцы]], [[валёны]] і г.д.
| рэгіён               = Паўночная й цэнтральная [[Францыя]], паўднёвая [[Бэльгія]], паўночна-заходняя [[Швайцарыя]], [[Нармандзкія астравы]]
| колькасьць носьбітаў = 
| колер сям’і          = індаэўрапейская
| сям’я                = [[індаэўрапейскія мовы|Індаэўрапейская сям'я]]
* [[італійскія мовы|Італійская галіна]]
** [[раманскія мовы|Раманская група]]
*** [[заходнераманскія мовы|Заходняя падгрупа]]
**** Гала-раманская галіна
***** '''Мовы ойль'''
| мова1                = пяць дыялектных зонаў
| мова2                =
| мапа                 = Lenguas de Oil.png
| подпіс мапы          = <center>Мовы ойль на мапе Францыі й навакольных краінаў</center>
| мапа2                = 
| подпіс мапы2         = 
| памер мапы           = 250пкс
| sil                  = 
| назва sil            = 
| зацемка sil          = 
| sil2-3               = 
| назва sil2-3         = 
| iso2, iso3           = 
| iso5                 = 
}}
'''Мовы ойль''' ({{мова-fr|langues d'oïl, langues d'oui|скарочана}}, вымаўл. {{IPA|[lɑ̃ɡᵊdɔjl]}}, {{IPA|[lɑ̃ɡᵊdwi]}}) — [[дыялект]]ны кантынуўм, які складаецца зь літаратурнае [[француская мова|францускае мовы]] й іншых роднасных моваў, распаўсюджаных у паўночнай палове [[Францыя|Францыі]], паўднёвай [[Бэльгія|Бэльгіі]] і [[Нармандзкія астравы|Нармандзкіх астравох]]. Уваходзяць у склад гала-раманскае галіны (да якой належаць таксама раманскія мовы й дыялекты поўначы Італіі, усходу Гішпаніі й поўдня Францыі), якая належыць да заходнераманскае падгрупы [[раманскія мовы|раманскае]] групы [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскае]] сям’і моваў.

Зь лінгвістычнага пункту гледжаньня супрацьпастаўленыя іншым раманскім мовам Францыі, распаўсюджаным на поўдні Францыі (асабліва сярэднявечным). Назва атрыманая ў выніку разьвіцьця [[лацінская мова|лацінскага]] слова «так» ва ўсіх мовах ойль.

== Тэрміналёгія ==
Усе сучасныя й сярэднявечныя дыялекты гала-раманскага паходжаньня, распаўсюджаныя на поўначы Францыі і ў якіх лацінскае слова «так» эвалюцыянавала ў ''oïl'', звычайна пазначаюцца тэрмінамі ''мова ойль'', ''дыялекты ойль'' або ''мовы ойль'', што зьвязана з адсутнасьцю ў сучаснай лінгвістыцы дакладных крытэраў для адасабленьня мовы ад дыялектаў. Найбольш распаўсюджанай з дыялектаў ойль зьяўляецца француская мова, у якой зь цягам часу выражэньне падтрымкі ''oïl'' эвалюцыянавала ў ''oui'' [wi], праз што дыялекты ойль таксама могуць згадвацца пад тэрмінам ''мовы ўі''.

Тэрмін адзіночнага ліку ''мова ойль'', які ўзьнікнуў ва ўжытку прыкладна ў [[12 стагодзьдзе|ХІІ]] ст., звычайна датычыць агульнага пазначэньня ўзаемназразумелых дыялектаў вульгарнае лаціны, распаўсюджаных з [[9 стагодзьдзе|ІХ]] ст. н.э. на поўначы Францыі й поўдні Бэльгіі, якія ў наступным стагодзьдзі пашырыліся на Нармандзкія астравы, у ХІ—XIV стагодзьдзях — на тэрыторыю [[Ангельшчына|Ангельшчыны]]. Зыходзячы з падобнага азначэньня, пад тэрмінам ''мова ойль'' можа мецца на ўвазе [[старажытнафранцуская мова]]. Тэрмін множнага ліку ''дыялекты ойль'' звычайна адносіцца да непасрэдна дыялектаў гэтага пэрыяду.

У множным ліку пад тэрмінам ''ойль'' звычайна падразумяваюцца сучасныя ідыёмы, што паўсталі ў выніку асобнага разьвіцьця кожнага зь сярэднявечных дыялектаў ойль, пры гэтым тэрмін можа разглядаць як усе ідыёмы ўключна зь літаратурнай францускай, так і раманскія ідыёмы поўначы Францыі за выняткам францускай мовы. Блізкае значэньне маюць тэрміны ''дыялекты ойль'' і ''дыялекты францускае мовы'', якія могуць  выкарыстоўвацца адносна ўсіх ідыёмаў ойль за выключэньнем францускае мовы. Між тым, у сучаснай францускай лінгвістычнай школе існуе тэндэнцыя да адмаўленьня ад апошніх тэрмінаў з прычыны мажлівых нэгатыўных канатацыяў падобных азначэньняў.

== Клясыфікацыя ==
У складзе моваў ойль прынята вылучаць пяць дыялектных зонаў<ref>{{Кніга|аўтар = Pierre Bec.|частка = |загаловак = Manuel pratique de philologie romane|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 1970-1971|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>:

* [[Арморыка|Арморыцкая]] зона:
** заходнеарморыцкія: мова [[галё]];
** усходнеарморыцкія: анжуйскі, мэенскі, сартуаскі дыялекты, дыялекты нармандзкае мовы на поўдзень ад асноўнага арэалу мовы;
* Бургундзкая зона:
** [[бургундзкая мова|Бургундзкая]], [[франка-кантыйская мова|франка-кантыйская]] мовы;
* Пуатэвінска-сэнтонская зона:
** Пуатэвінскі, сэнтонскі дыялекты;
* Франская зона:
** [[Валёнская мова]], [[Лятарынгія|лятарынскі]] дыялект, [[нармандзкая мова]] (уключна з ідыёмамі Нармандзкіх астравоў), [[пікардзкая мова]], усходнія шампаньскія дыялекты;
* Франсьенская зона:
** Дыялекты ўласна [[француская мова|францускае мовы]] (арлеанскі, турскі, шампаньскі, бэрышонскі, бурбонскі дыялекты).

Кожная з моваў ойль мела ўласнае разьвіцьцё з часу распаду агульнае мовы-продку, таму пэрыядызацыя моваў ойль ёсьць строга індывідуальнай. Тым ня менш, вылучаюцца два агульныя пэрыяды і некалькі пэрыядаў для літаратурнай францускай мовы:

* Старажытнафранцуская, старанармандзкая мовы ([[9 стагодзьдзе|ІХ]]—[[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] стагодзьдзі);
* Сярэднефранцуская мова ([[14 стагодзьдзе|XIV]]—[[15 стагодзьдзе|XV]] стагодзьдзі);
* Француская мова пэрыяду [[Адраджэньне|Адраджэньня]] ([[16 стагодзьдзе|XVI]] ст.);
* Клясычная француская ([[17 стагодзьдзе|XVII]]—[[18 стагодзьдзе|XVIII]] стагодзьдзі).

Унутры дыялектнага кантынуўму ойль існуе прынамсі адна [[ізаглёса]], вядомая як [[лінія Жарэ]]. На поўнач ад ізаглёсы (Нармандыя, Пікардыя) адзначаецца вымаўленьне /k/, /g/ перад /a/, у той час як у іншых дыялектах ойль /k/ у гэтай пазыцыі перайшло ў /ʃ/, /g/ — у /dʒ/. У дыялектах ок зноў адзначаецца вымаўленьне /k/, /g/ перад /a/, што карэлюе з клясычнай лацінай і, верагодна, можа тлумачыцца адрозьненьнямі ў [[субстрат (лінгвістыка)|субстраце]] й супэрстраце дадзеных рэгіёнаў.

== Гісторыя ==
Ужо ў ІІІ—V стагодзьдзях н.э. вызначылася мяжа між будучымі мовамі ойль і будучымі мовамі ок. Лінгвістычныя адрозьненьні між раманскімі ідыёмамі поўначы й поўдня Францыі ў асноўным склаліся праз кліматычныя, этнаграфічныя й культурныя адрозьненьні між рэгіёнамі. Іншы значны ўнёсак зрабіла раманізацыя, якая пачала ажыцьцяўляцца на поўдні сучаснай Францыі значна раней за поўнач, дзе даўжэй захоўваліся аўтахтонныя [[кельцкія мовы|кельцкія]] рысы, на якія дадаткова з V па Х стагодзьдзі леглі германскія супэрстрат і адстрат, які асабліва моцным стаўся ў рэгіёне сучаснай Бэльгіі, уздоўж мяжы з германскай моўнай прасторай.

У [[9 стагодзьдзе|ІХ]] ст. н.э. мова, згаданая пад тэрмінам ''romana lingua'' (літаральна «раманская мова») стала першай мовай, якая, як лічыцца, больш за ўсё адрозьнівалася ад іншых рэгіянальных варыянтаў лаціны і праз гэта стала лічыцца ейнымі носьбітамі ў якасьці асобнае мовы. У пазьнейшыя гістарычныя этапы пачынаецца разьвіцьцё асобных рысаў: так, з [[8 стагодзьдзе|VIII]] па [[12 стагодзьдзе|ХІІ]] стагодзьдзі вядома пра ўзьнікненьне тыповых рысаў сучаснай валёнскай мовы. Зь іншага боку, тэксты таго часу ня згадвалі дыялекты ойль у якасьці асобных моваў. Ужываньне тэрміну «раманская мова» спыняецца прыкладна ў пачатку [[16 стагодзьдзе|XVI]] ст., калі маўленьне, што стала продкам сучаснае валёнскае мовы, пачынае ўзгадвацца пад асобнай назвай. Між іншым, тагачасныя ''раманская мова'' і мова ойль не прадстаўлялі сабою гамагенных моваў, чаму спрыяла адсутнасьць кадыфікацыі тагачасных моваў Эўропы, меншая колькасьць насельніцтва й параўнальна вялікая ступень ізаляцыі між дробнымі населенымі пунктамі.

Позьне- й пасьлярымская [[вульгарная лаціна]] — лацінскае маўленьне, што засталося ў выніку раманізацыі некаторых правінцыяў [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]], падзялілася на два рэгіянальныя варыянты, у першым зь якіх лацінскае пацьвярджэньне разьвілася ў выраз ''hoc ille'', у другім — у ''hoc'', што пазьней скараціліся да ''oïl'' ды ''oc'' адпаведна; у наступным першы выраз разьвіўся ў ''oui'' на ўзор сучаснае францускае мовы.

Уласна тэрмін ''d'oïl'' у блізкім да сучаснага значэньні быў выкарыстаны ў [[12 стагодзьдзе|ХІІ]] ст., а праз два стагодзьдзі [[Дантэ Аліг'еры]] ў сваім творы «Пра народнае красамоўства» сярод раманскіх моваў адрозьніваў мовы ''si'' (Італія, Ібэрыйскі паўвостраў), мовы ''oc'' (поўдзень Францыі) і мовы ''oïl'' (поўнач Францыі). Між тым, у францускай мове, што належыць да моваў ойль, часам ужываецца ''si'' ў значэньні адмаўленьня будзь-якога сьцьверджаньня. У іншых раманскіх мовах, прыкладам сардынскай і румынскай, выражэньне пацьверджаньня мае іншую этымалёгію. Прыкладна з [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] ст. сучасныя назвы моваў ойль сталі згадвацца як дыялекты адзінае мовы ойль, напрыканцы гэтага ж стагодзьдзя ўжо існая на той момант наддыялектная форма ойль атрымала назву ''францускай мовы'', што, такім чынам, дазваляе меркаваць пра ўзгадваньне пад гэтым тэрмінам старажытнафранцускай мовы. Абодва памянёныя значэньні ойль пачынаюць фігураваць у творах тагачасных аўтараў такіях як Роджэр Бэкан. Блізу ў гэты пэрыяд паўстаюць згадкі пра асобныя ідыёмы ў складзе ойль (пікардзкая, нармандзкая мовы, пуатэвінскі дыялект).

У [[19 стагодзьдзе|ХІХ]] ст. узьнікнуў тэрмін ''Francien'', які стаў выкарыстоўвацца ў значэньні гіпатэтычнай формы старажытнафранцускай мовы, распаўсюджанай у сучасным рэгіёне [[Іль-дэ-Франс]].

=== Узвышэньне францускай мовы ===
З палітычных прычынаў наддыялектная форма дыялектаў ойль пачынае ўзвышацца над іншымі дыялектамі ойль ня толькі ў пісьмовых, але й у гутарковых галінах дзейнасьці. Прыкладна з канцы [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] ст. Прыблізна з гэтага пэрыяду пачынаецца ўзьдзеяньне літаратурнай францускай нормы на іншыя дыялекты ойль, а таксама на мовы ок — раманскія мовы поўдня Францыі. Між тым, дыялекты ойль і мовы ок, у сваю чаргу, аказвалі ўплыў на францускую мову.

У [[16 стагодзьдзе|XVI]] ст. француская мова замяніла сабою лаціну ў афіцыйным справаводзтве, аднак мясцовыя дыялекты ойль працягвалі ўжытак як мовы мясцовай адміністарцыі. Тым ня менш, праз цэнтралізацыю і павелічэньне ўплыву Францыі спрычыніліся да пркметнага скарачэньня галінаў дзейнасьці іншых дыялектаў ойль на працягу некалькіх стагодзьдзяў. Росту ўплыву францускай літаратурнай мовы таксама паспрыяла разьвіцьцё літаратурнай традыцыі на новай мове, што, аднак, прывяло да заняпаду рэгіянальнай літаратуры. Іншым фактарам павелічэньня ўплыву літаратурнай францускай мовы стала [[Француская рэвалюцыя]], якая зацьвердзіла францускую мову як афіцыйную мову ўсёй краіны. У пэрыяд [[18 стагодзьдзе|XVIII]]—[[20 стагодзьдзе|ХХ]] стагодзьдзяў адзначаецца росквіт таварыстваў па прасоўваньні й стандартызацыі мясцовых дыялектаў.

=== Разьвіцьцё літаратуры ===
Незважаючы на ўплывовую літаратуру на літаратурнай францускай мове, дыялекты ойль здаўна мелі ўласную літаратурную традыцыю.

Творы драматургіі асаблівым чынам адзначаюцца ў пікардзкай, пуатэвінскай і сэнтонскай літаратуры, у той час як нармандзкая й валёнская літаратура найбольш засяроджваліся на прозе ды паэзіі. Вылучаецца традыцыя вуснай творчасьці на мове галё. Дыялекты ойль былі амаль выцесьненыя зь мескай мясцовасьці, што прывяло да засяроджваньня літаратуры ойль на сельскай тэматыцы. Нягледзячы на гэта, на Нармандзкіх астравох быў разьвіты палітычны жанр у літаратуры, у пікардзкай — тэма тагачаснай індустрыялізацыі ў [[Пікардыя|Пікардыі]].

На цяперашні час на дыялектах ойль існуюць выданьні, якія публікуюцца разам з францускай мовай або выключна на дыялектах ойль.

=== Уплыў на іншыя мовы ===
Найвыбітны ўплыў мовы ойль аказалі на [[стараангельская мова|стараангельскую мову]], калі нармандзкая мова аказала істотны ўплыў на грамадзкае жыцьцё Ангельшчыны падчас [[Нармандзкае заваяваньне Ангельшчыны|заваяваньня краіны]] ў [[11 стагодзьдзе|ХІ]] ст. Іншы моцны ўплыў дыялектаў ойль (разам з уплывам [[аксытанская мова|аксытанскае мовы]]) зьведала [[партугальская мова]], у якой паводле некаторых ацэнак зьмяшчаецца ад 15 да 20% ойльскай і оцкай лексыкі<ref>{{Спасылка | аўтар = Ana Lúcia Borges| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://oglobo.globo.com/boa-viagem/exposicao-no-museu-da-lingua-portuguesa-mostra-influencia-do-frances-na-nossa-lingua-3125512| копія = | дата копіі = | загаловак = Exposição no Museu da Língua Portuguesa mostra influência do francês na nossa língua| фармат = | назва праекту = globo.com| выдавец = | дата = 27 сакавіка 2014 | мова = pt| камэнтар = }}</ref><ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://ressources-cla.univ-fcomte.fr/gerflint/Bresil_special2/couto.pdf| копія = | дата копіі = | загаловак = Contatos entre francês e português ou influências do primeiro no segundo| фармат = | назва праекту = | выдавец = Universidade de Brasília - UnB| дата = 27 сакавіка 2014 | мова = pt| камэнтар = }}</ref><ref>{{Спасылка | аўтар = Miguel Ventura Santos Gois.| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.filologia.org.br/revista/40/A%20INFLU%C3%8ANCIA%20DOS%20ESTRANGEIRISMOS.pdf| копія = | дата копіі = | загаловак = A influência dos estrangeirismos na língua Portuguesa: Um processo de globalização, ideologia e comunicação| фармат = | назва праекту = | выдавец = UFS e Univ. Tiradentes| дата = 27 сакавіка 2014 | мова = | камэнтар = }}</ref>. Партугальская мова [[Бразылія|Бразыліі]] выпрабоўвала ўплыў францускае мовы швайцарскіх перасяленцаў і францускай мовы як тагачаснай міжнароднай мовы. Дыялектнае маўленьне ойль з паўночнага захаду Францыі ўплывала на разьвіцьцё нормаў францускае мовы ў [[Паўночная Амэрыка|Паўночнай Амэрыцы]].

Зь іншага погляду, мовы ойль могуць уплываць адна на адну. Так, француская мова Бэльгіі мае некаторы ўплыў з боку мясцовай валёнскай мовы. Іншыя мовы ойль зазнавалі [[германскія мовы|германскі]] ўплыў, адной з асаблівасьцяў якога сталі дробныя зьмены ў [[лексыка|лексыцы]], але прыкметныя зьмены ў [[фаналёгія|фаналёгіі]] й [[сынтаксіс]]е, да чаго прыводзілі сталыя ўварваньні германскіх плямёнаў на тэрыторыю сучаснай Францыі. Гэтая акалічнасьць у значнай ступені зрабіла францускую мову досыць адасобленай адносна іншых раманскіх. Між іншым, ойльскі ўплыў зазнавалі й ідыёмы германскіх народаў, напрыклад [[люксэмбурская мова]] і ммаастрыцкі дыялект [[лімбурская мова|лімбурскай мовы]].

== Статус ==
У афіцыйным дачыненьні сучасныя дыялекты ойль маюць параўнальна маленькі аб’ём афіцыйнага выкарыстаньня. Тым ня менш, валёнская, лятарынская й шампаньская мовы маюць рэгіянальны статус у [[Валёнія|Валёніі]] (Бэльгія). Падобны статус, а таксама іншыя некаторыя афіцыйныя функцыі мае нармандзкая мова, якая, апрача гэтага, мае пэўныя афіцыйныя функцыі ў арганізацыі [[брытанска-ірляндзкая Рада]]. Урад Францыі прызнае мовы ойль у якасьці адных з моваў Францыі, але ратыфікацыя краінай [[Эўрапейская Хартыя рэгіянальных моваў|Эўрапейскай Хартыі рэгіянальных моваў]] была адхіленая Канстытуцыйнай радай краіны<ref>{{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/root/bank_mm/anglais/a99412dc.pdf| копія = | дата копіі = | загаловак = DECISION 99-412 DC OF 15 JUNE 1999
European Charter for Regional or Minority Languages| фармат = | назва праекту = | выдавец = Канстытуцыйная рада Францыі.| дата = 27 сакавіка 2014 | мова = en| камэнтар = }}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* ''Paroles d'Oïl'', Défense et promotion des Langues d'Oïl, Mougon 1994, ISBN 2-905061-95-2
* ''Les langues régionales'', Jean Sibille, 2000, ISBN 2-08-035731-X

{{Раманскія мовы}}

[[Катэгорыя:Француская мова]]
[[Катэгорыя:Раманскія мовы]]