Прагляд крыніцы для Мангольская мова

{{Інфармацыя пра мову       
|Назва мовы                = Мангольская мова
|Назва мовы ў арыгінале    = монгол хэл,<br />{{MongolUnicode|ᠮᠤᠨᠭᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ}}
|Краіны ўжываньня          = [[Манголія|Манголіі]], [[Кітай|Кітаі]]
|Рэгіён                    = большая частка Манголіі,<br />паўсюдна — [[Унутраная Манголія]],<br />часткі правінцыяў Ляанін, Гірын, Хэйлунцьзян Кітаю 
|Клясыфікацыя              = [[алтайскія мовы|Алтайская сям’я]]
* [[мангольскія мовы|Мангольская галіна]]
** Цэнтральнамангольская група
*** '''Мангольская мова'''
|Афіцыйная мова ў          = Манголіі,<br />Кітаі (Унутраная Манголія)
|Дапаможная мова ў         = 
|Рэгулюецца                = '''Манголія''': Дзяржаўнай Радай па мове,<br/>'''Унутраная Манголія''': Радай па мове й літаратурнай працы<ref name=qbjyc>{{Кніга|аўтар = Sečenbaγatur, Qasgerel, Tuyaγ-a [Туяa], Bu. Jirannige, Wu Yingzhe, Činggeltei.|частка = |загаловак = Mongγul kelen-ü nutuγ-un ayalγun-u sinǰilel-ün uduridqal|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Kökeqota|выдавецтва = ÖMAKQ|год = 2005|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 7-204-07621-4|наклад = }}</ref>
|Код па ISO 639-1          = mn
|Код па ISO 639-2(B)       = mon
|Код па ISO 639-2(T)       = mon
|Код па SIL                = 
|Выява                     = Linguistic map of the Mongolic languages.png
|Подпіс да выявы           = <center>Мангольскія мовы й дыялекты на мапе Азіі</center>
|Шырыня выявы              = 260пкс
}}
{{Старамангольская пісьмовасьць}}
'''Манго́льская мова''' (саманазва: ''монгол хэл''{{Заўвага|Старамангольскім пісьмом — {{MongolUnicode|ᠮᠤᠨᠭᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ}}}}, вымаўл. {{IPA|/mɔŋɢɔ̆ɮ xiɮ/}}) — адна з моваў [[мангольскія мовы|мангольскае]] сям’і моваў і дзяржаўная мова [[Манголія|Манголіі]]. Колькасьць носьбітаў з улікам усіх дыялектаў дасягае прыкладна 5,2 млн чал., складаючы большасьць серад насельніцтва Манголіі ды этнічна мангольскай часткі насельніцтва [[кітай]]скага аўтаномнага раёну [[Унутраная Манголія|Ўнутраная Манголія]]<ref name=stkf>{{Кніга|аўтар = Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén.|частка = |загаловак = The Phonology of Mongolian|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = New York|выдавецтва = Oxford University Press|год = 2005|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 0-19-926017-6|наклад = }}</ref>. У Манголіі дамінуючым зьяўляецца халхаскі дыялект і кірылічная пісьмовасьць, на якіх заснаваная літаратурная мова Манголіі, у той час ва Ўнутранай Манголіі мангольская мова мае большую дыялектную разнастайнасьць і запісваецца традыцыйным старамангольскім пісьмом.

Мова вылучаецца наяўнасьцю [[гармонія галосных|гармоніі галосных]] і складанай структурай складоў, што дазваляе мове мець у канцы словаў сьцячэньні да трох зычных гукаў. Граматычна — тыповая [[аглютынацыйныя мовы|аглютынацыйная]] мова, у словазьмяненьні вялікую ролю адыгрываюць пасьлядоўныя ланцугі суфіксаў. Парадак словаў у сказе — дзейнік-дапаўненьне-выказьнік, упарадкаваньне іменнае групы адносна вольнае, граматычныя ролі выражаюцца шляхам каля васьмі склонаў, існуе пяць станаў. Дзеяслоў зьмяняецца паводле стану, віду, часу, мадальнасьці ды эвідэнцыяльнасьці. У сувязях унутры сказу асаблівую ролю маюць словы, значэньне якіх блізкае да прыслоўяў.

Сучасная мангольская мова зьяўляецца вынікам разьвіцьця сярэднемангольскае мовы — мовы [[Мангольская імпэрыя|Мангольскай імпэрыі]] пэрыяду ХІІІ-XIV стст. Пры разьвіцьці гэтае мовы адбыліся заўважныя зрухі ў парадыгме гармоніі галосных, склонавай і дзеяслоўнай сыстэмах, узьніклі доўгія галосныя.

== Лінгвагеаграфія ==
Мангольская мова — дзяржаўная мова Манголіі, дзе на ёй размаўляе каля прыблізна 2,7 млн чал., і адна з афіцыйных моваў аўтаномнага раёну
Кітаю Ўнутраная Манголія, у якой прыкладная колькасьць носьбітаў мангольскае мовы складае 2,7 або больш мільёнаў чалавек<ref name=stkf/>. Існуюць іншыя ацэнкі, паводле якіх колькасьць жыхароў Унутранае Манголіі са здольнасьцямі кантактаваньня на мангольскай мове налічвае прыкладна 4 млн чал.<ref name=qbjyc/> Нягледзячы на гэта, не існуе дакладнай колькасьці носьбітаў мангольскай мовы ва Ўнутранай Манголіі, паколькі не існуе зьвестак пра моўную карціну грамадзянаў Кітаю.

У Кітаі пражывае каля 5 млн этнічных [[манголы|манголаў]], але выкарыстаньне мангольскай мовы серад іх (асабліва серад гарадзкіх манголаў маладога ўзросту) знаходзіцца ў заняпадзе ў сувязі з дамінаваньнем [[кітайская мова|кітайскае мовы]]<ref name=janhunen1>{{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = Mongol dialects|арыгінал = |спасылка = |адказны = Janhunen|выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = 177-191|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Большасьць кітайскіх носьбітаў мангольскае мовы пражываюць ва Ўнутранай Манголіі, дадаткова ў памежных зь ёю рэгіёнах правінцыяў [[Ляанін]], [[Гірын]], [[Хэйлунцьзян]] ёсьць носьбіты харчынскага й хорчынскага дыялектаў<ref name=qbjyc/>.

== Клясыфікацыя, дыялекты ==
[[Файл:Oirat-map-ru.png|справа|thumb|260пкс|Айрацкія дыялекты захаду Кітаю й Манголіі.]]
Мангольская мова належыць да мангольскае сям’і моваў. Тым ня менш, яе дакладнае месца пасярод моваў гэтае сям’і зьяўляецца адносна дыскусійным пытаньнем з прычыны таго, што існыя нацяпер зьвесткі пра [[дыялект]]ы мовы не заўсёды карэлююць з агульным наборам моўных крытэраў. Такія зьвесткі, у прыватнасьці, могуць растлумачыць гістарычнае разьвіцьцё мангольскага дыялектнага кантынуўму ды іхнія [[сацыялінгвістыка|сацыялінгвістычныя]] ўласьцівасьці. У нашыя часы існуюць параўнальна шырока разьвітыя фаналягічныя й лексычныя дасьледаваньні дыялектаў мангольскае мовы<ref>Rinčjen 1979</ref><ref name=amarzhargal>{{Кніга|аўтар = Amaržargal, B.|частка = |загаловак = BNMAU dah' Mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: halh ajalguu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Coloo, Ž.|частка = |загаловак = BNMAU dah' mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: ojrd ajalguu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, але не закладзеныя асновы параўнальных марфасынтаксічных дасьледаваньняў, асабліва такіх адрозных адзін ад аднаго дыялектаў як халхаскі або хорчынскі<ref name=janhunen1/>.

Статус некаторых [[мангольскія мовы|мангольскіх]] ідыёмаў як асобных [[мова]]ў або дыялектаў уласна мангольскае мовы зьяўляецца дыскусійным. Існуе прынамсі тры падобныя спрэчныя ідыёмы: [[айрацкая мова|айрацкі]] (у тым ліку [[калмыцкая мова]]) ды [[бурацкая мова|бурацкі]] (абодва распаўсюджаныя ў [[Расея|Расеі]]), а таксама [[ардоскі дыялект|ардоскі]] (распаўсюджаны ў мескай акрузе Ардос Унутранай Манголіі, што на поўдні гэтага аўтаномнага раёну)<ref name=qbjyc/><ref name=janhunen1/>.

Незважаючы на спрэчны статус некаторых моваў або дыялектаў мангольскае сям’і, статус халхаскага дыялекту, літаратурнай мовы Манголіі, як часткі мангольскае мовы не зьяўляецца дыскусійным. Клясыфікацыя па-за халхаскім дыялектам, аднак, зьяўляецца дыскусійным. Напрыклад, на думку Г. Санжэева, мангольская мова падзяляецца на тры дыялекты — халхаскі, чахарскі й ардоскі, тады як бурацкая ды айрацкая разглядаюцца як асобныя мовы<ref name=sanzhejeu>{{Кніга|аўтар = Санжеев Г. Д.|частка = |загаловак = Сравнительная грамматика монгольских языков|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Академия Наук СССР|год = 1953|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Зь іншага боку, існуюць іншыя меркаваньні, якія пашыраюць паняцьце ''мангольская мова'': прыкладам, паводле Луўсанвандана мангольская мова падзяляецца на цэнтральны (уключна з халхаскім, чахарскім, ардоскім), усходні (харчынскі й хорчынскі), заходні (айрацкая, калмыцкая мовы) і паўночны (дзьве бурацкія гаворкі) дыялекты<ref name=qbjyc/>. Некаторыя заходнія дасьледчыкі лічаць, што адносна добра дасьледжаны ардоскі ідыём зьяўляецца асобнай мовай, маючы кансэрватыўную структуру складоў ды інвэнтар фанэмаў<ref>Гл.напрыклад {{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = The Mongolic languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Routledge|год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 0700711333|наклад = }}</ref>. Серад дыялектаў, чыя клясыфікацыя паддаецца цяжкасьцям, адзначаецца, у прыватнасьці, алашаньскі дыялект, які гістарычна зьвязаны з заходнімі айрацкімі гаворкамі, але знаходзіўся пад культурным уплывам Унутранай Манголіі<ref name=qbjyc/>{{Заўвага|Паводле Шэчэнбагатура алашаньскі дыялект клясыфікуецца як частка паўднёвамангольскіх дыялектаў, але паводле Свантэсана алашаньскі дыялект належыць да айрацкіх, што абгрунтоўваецца фаналягічнымі крытэрамі.}}; іншым дыскусійным пытаньнем застаецца клясыфікацыя чахарскага, халхаскага й хорчынскага дыялектаў у дачыненьні як адзін да аднаго, так і ў дачыненьні да бурацкай і айрацкай<ref name=qbjyc/><ref name=janhunen1/>. У якасьці аднаго з асноўных адрозьненьняў дыялектаў Манголіі ад дыялектаў Унутранай Манголіі прыводзіцца падзел афрыкаты [tʃ] на [tʃ] у пазыцыі перад *i ды на [ts] перад астатнімі рэканструяванымі галоснымі гукамі — гэтая рыса прысутнічае ў дыялектах Манголіі, але не існуе ў дыялектах Унутранай Манголіі (напр., праманг. *tʃil > халх. /tʃiɮ/, чах. /tʃil/; але праманг. *tʃøhelen > халх. /tsooɮəŋ/, чах. /tʃooləŋ/)<ref>Svantesson et al. 2006</ref><ref>Dobu 1983</ref>. Зь іншага боку, дыфэрэнцыяцыя цэнтральных дыялектаў зь дзеяслоўным суфіксам мінулага часу -sŋ і ўсходніх дыялектаў з суфіксам такой жа функцыі -dʒɛ лічыцца стахастычным (то бок, выпадковым) супрацьпастаўленьнем<ref>Činggeltei 1959</ref>.

Ва Ўнутранай Манголіі ў афіцыйным рэчышчы мангольская мова разглядаецца з падзелам на тры дыялекты: ''паўднёвамангольскі'', ''айрацкі'' ды ''баргу-бурацкі'', паўднёвамангольскі дыялект пры гэтым падзяляецца на чахарскую, ардоскую, баарынскую, хорчынскую, харчынскую й алашаньскую гаворкі. Літаратурная мангольская мова ў Кітаі засноўваецца на мясцовых дыялектах: граматыка заснаваная на паўднёвамангольскім дыялекце, вымаўленьне — на чахарскай гаворцы. Дыялекталягічна некаторыя паўднёвамангольскія гаворкі бліжэйшыя да халхаскага дыялекту, чым да іншых дыялектаў і гаворак Унутранай Манголіі: напрыклад, чахарская гаворка бліжэйшая да халхаскага дыялекту, чым хорчынская<ref name=janhunen1/>.

У пытаньні зьнешняй клясыфікацыі мангольская мова ўваходзіць у мангольскую моўную сям’ю. Мангольская сям’я, у сваю чаргу, уваходзіць у [[алтайскія мовы|алтайскую]] сям’ю моваў, у якую ўваходзяць таксама [[тунгуса-маньчжурскія мовы|тунгуса-маньчжурская]], [[цюрскія мовы|цюрская]], [[япона-рукюскія мовы|япона-рукюская]] сем’і ды [[карэйская мова]], аднак існаваньне алтайскае сям’і прызнаецца ня ўсімі лінгвістамі{{Заўвага|Пра гісторыю алтайскае тэорыі гл. {{Кніга|аўтар = Georg, Stefan, Peter A. Michalove, Alexis Manaster Ramer, Paul J. Sidwell.|частка = 35|загаловак = Telling general linguists about Altaic|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Journal of Linguistics|месца = |выдавецтва = |год = 1999|том = |старонкі = 65-98|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }} З тых часоў найбольш прадстаўнічай публікацыяй у падтрымку алтайскай тэорыі стала праца {{Кніга|аўтар = Starostin, Sergei A., Anna V. Dybo, Oleg A. Mudrak.|частка = 3|загаловак = Etymological Dictionary of the Altaic Languages,|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Leiden|выдавецтва = Brill|год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 90-04-13153-1|наклад = }} Найбольш падрабязная крытыка — у працы {{Кніга|аўтар = Vovin, Alexander.|частка = 49|загаловак = The end of the Altaic controversy (review of Starostin et al. 2003)|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Central Asiatic Journal|месца = |выдавецтва = |год = 2005|том = 1|старонкі = 71-132|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}}}.

== Лінгвістычная характарыстыка ==
У наступным разьдзеле прыведзенае апісаньне фанэтыкі, фаналёгіі, марфалёгіі й сынтаксісу мангольскае мовы. Разьдзел «фаналёгія» апісвае [[Улан-Батар|ўлан-батарскія]] гаворкі халхаскага дыялекту, фаналягічныя лады іншых дыялектаў, такіх як ардоскі, хорчынскі й чахарскі, істотна адрозьніваюцца ад халхаскага<ref name=qbjyc/>. У адрозьненьне ад гэтага, большасьць халхаскіх марфалягічных рысаў падзяляюць чахарскі<ref name=shechenbahatur>{{Кніга|аўтар = Sechenbaatar [Sečenbaγatur], Borjigin.|частка = |загаловак = The Chakhar dialect of Mongol: a morphological description|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Helsinki|выдавецтва = Finno-Ugrian society|год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 952-5150-68-2|наклад = }}</ref> і, зь невялікімі нюансамі, хорчынскі<ref>{{Кніга|аўтар = Bayančoγtu.|частка = |загаловак = Qorčin aman ayalγun-u sudulul|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Kökeqota|выдавецтва = ÖMYSKQ|год = 2002|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 7-81074-391-0|наклад = }}</ref> дыялекты.

=== Фаналёгія ===
У наступным разьдзеле апісваюцца галосныя, зычныя мангольскае мовы на ўзоры халхаскага дыялекту, а таксама халхаскія мангольскія фанатактыка й націск.

* '''Галосныя''':

У дадзеным артыкуле галосныя апісваюцца паводле схемы ATR, якая апісвае пазыцыю языка пры вымаўленьні таго ці іншага галоснага, у выніку чаго галосныя падзяляюцца на тры тыпы: −ATR, +ATR і нэўтральныя галосныя. Тым ня менш, шэраг заходніх дасьледчыкаў працягваюць апісваць мангольскі гукавы лад паводле супрацьпастаўленьня галосных пярэдняга й задняга шэрагу.

Літаратурная мангольская мова мае сем [[галосны]]х гукаў-манафтонгаў. Мангольскія галосныя характарызуюцца паводле супрацьпастаўленьня агубленых і неагубленых, маецца фанэматычная даўжыня для кожнага зь сямі галосных. Фанэтычна кароткае /o/ моцна адрозьніваецца ад доўгага /o/, зьяўляючыся галосным сярэдняга ўздыму [ɵ]. У табліцах ніжэй мангольскія галосныя разьмеркаваныя паводле дзьвюх схемаў: паводле шэрагу і паводле схемы ATR.

:{| class="wikitable" style="text-align: center;"
!
! colspan="2"|Пярэдняга<br/>шэрагу
! colspan="2"|Сярэдняга<br/>шэрагу
! colspan="2"|Задняга<br/>шэрагу
|-
!
! Кароткія
! Доўгія
! Кароткія
! Доўгія
! Кароткія
! Доўгія
|-
! style="text-align: left;" | Верхняга<br/>ўздыму
| {{IPA|i}}
| {{IPA|iː}}
|
|
| {{IPA|u}}
| {{IPA|uː}}
|-
! style="text-align: left;" | Ненапружаныя<br/>верхняга<br/>ўздыму
|
|
|
|
| {{IPA|ʊ}}
| {{IPA|ʊː}}
|-
! style="text-align: left;" | Сярэдне-верхняга<br/>ўздыму
| {{IPA|e}}
| {{IPA|eː}}
| {{IPA|o}} {{IPA|[ɵ]}}
|
|
| {{IPA|oː}}
|-
! style="text-align: left;" | Сярэдне-ніжняга<br/>ўздыму
|
|
|
|
| {{IPA|ɔ}}
| {{IPA|ɔː}}
|-
! style="text-align: left;" | Ніжняга<br/>ўздыму
|
|
| {{IPA|a}}
| {{IPA|aː}}
|
|
|}

Апрача сямі манафтонгаў, халхаскі дыялект мае чатыры [[дыфтонг]]і: /ui, ʊi, ɔi, ai/<ref name=stkf/>.

ATR: У схеме ATR мангольскія галосныя падзяляюцца на тры групы па прыкмеце [[гармонія галосных|гармоніі галосных]], якая існуе ў мангольскай мове.

:{| class="wikitable" style="text-align: center;"
! +ATR («пярэдн.»)
! &minus;ATR («задн.»)
! Нэўтр.
|-
| {{IPA|e, u, o}}
| {{IPA|a, ʊ, ɔ}}
| {{IPA|i}}
|}

З гістарычных прычынаў мангольскія галосныя ў схеме ATR могуць удакладняцца, пазначаючыся тэрмінамі «галосны пярэдняга шэрагу» ды «галосны задняга шэрагу». У сыстэмах [[раманізацыя|раманізацыі]] (транскрыпцыі мовы лацінскім альфабэтам) мангольскай мовы літарамі ''o'', ''u'' пазначаюцца ня гукі /o/, /u/, а /ɔ/ ды /ʊ/; гукі /o/, /u/ пазначаюцца сымбалямі ''ö'', ''ü''. Існуе таксама галосны /i/, які не належыць да ніводнае з групаў.

Як і ў іншых мовах, дзе выяўляецца правіла гармоніі галосных, у любым нескладаным слове (уключна з суфіксамі) могуць паўставаць галосныя гукі толькі аднаго тыпу. У выпадку, калі першы галосны слова належыць да тыпу −ATR, усе іншыя галосныя ў слове могуць быць толькі тыпу −ATR або нэўтральны /i/. Аналягічна з гэтым, калі першы галосны ў слове належыць да тыпу +ATR, далей у слове паўстаюць толькі галосныя гэтага тыпу або нэўтральны галосны /i/. У выпадку з суфіксамі, якія зьмяняюць свае галосныя ў адпаведнасьці з гармоніяй галосных, пераважаюць два тыпы галосных. Тым ня менш, некаторыя суфіксы ўтрымліваюць архіфанэму /A/, якая можа рэалізоўвацца як /a, ɔ, e, o/. Напрыклад:

: orx («хатняя гаспадарка») + -Ar ([[творны склон|Т.с.]]) → orxor («хатняй гаспадаркай»);
: xarʊɮ («вартавы») + -Ar ([[творны склон|Т.с.]]) → xarʊɮar («вартавым»).

Іншыя суфіксы ў словах з галоснымі −ATR рэалізуюцца з галосным /ʊ/, з галоснымі +ATR — з галосным /u/. Напрыклад:

: aw («узяць») + -Uɮ (каўзатыў{{Заўвага|З прычыны адсутнасьці дадзенага склону ў беларускай мове дакладны пераклад немажлівы.}}) → awʊɮ

У выпадках, калі ў слове паўстае толькі галосны /i/, суфікс перабудоўваецца паводле схемы +ATR<ref name=stkf/>.

Мангольская мова адзначаецца супрацьпастаўленьнем паводле агубленасьці або неагубленасьці галоснага. У выпадку, калі корань утрымлівае галосныя /o/ або /ɔ/, суфікс мусіць зьмяшчаць галосныя [o] або [ɔ] адпаведна. Аднак гэты працэс скасоўваецца пры наяўнасьці ў слове /u/ (або /ʊ/) ды /ei/ (напр., ɔr-ɮɔ, але ɔr-ʊɮ-ɮa)<ref name=stkf/>.

Даўжыня галоснага гуку адрозьніваецца паводле пазыцыі складу ў слове. Доўгі галосны, як правіла, мае каля 208% ад даўжыні кароткага. У сярэдзіне слова даўжыня доўгага галоснага складае ўжо толькі 127% ад даўжыні кароткага галоснага ў пачатку слова, але іх адрозьненьне ад кароткага галоснага ў пачатку слова дагэтуль застаецца. Кароткія галосныя ў неініцыяльным складзе{{Заўвага|То бок у любым непачатковым.}} карацей за кароткія ініцыяльныя галосныя на 71% і маюць крыху іншае месца [[артыкуляцыя|артыкуляцыі]]. Але гэтае адрозьненьне не зьяўляецца фанэматычным, з-за чаго іх становішча вызначаецца законамі фанатактыкі<ref name=stkf/>.

* '''Зычныя''':

Ніжэй прыведзены пералік [[зычны]]х у мангольскай мове. Зычныя, што пазначаныя ў дужках, існуюць толькі ў запазычаньнях<ref name=stkf/>.

{| class="wikitable"
! colspan="2" rowspan="2"|
! align="center" colspan="2"|Лябіяльныя
! align="center" colspan="2"|Зубныя
! align="center" rowspan=2|Палятальныя
! align="center" colspan="2"|Вэлярныя
! align="center" rowspan=2|Увулярныя
|-class=small align=center
! Звычайныя
! Паляталізаваныя
! Звычайныя
! Паляталізаваныя
! Паляталізаваныя
! Звычайныя
|-
! align="left" colspan="2"|Насавыя
| align="center"|{{IPA|m}}
| align="center"|{{IPA|mʲ}}
| align="center"|{{IPA|n}}
| align="center"|{{IPA|nʲ}}
|
|
| align="center"|{{IPA|ŋ}}
|
|-
! align="left" rowspan=3|Выбухныя
! <small>Глухія з прыдыханьнем</small>
|align="center"|({{IPA|pʰ}})
|align="center"|({{IPA|pʲʰ}})
| align="center"|{{IPA|tʰ}}
| align="center"|{{IPA|tʲʰ}}
|
| align="center"|({{IPA|kʲʰ}})
| align="center"|({{IPA|kʰ}})
|
|-
! <small>Глухія</small>
| align="center"|{{IPA|p}}
| align="center"|{{IPA|pʲ}}
| align="center"|{{IPA|t}}
| align="center"|{{IPA|tʲ}}
|
|
|
|
|-
!<small>Звонкія</small>
|
|
|
|
|
| align="center"|{{IPA|ɡʲ}}
| align="center"|{{IPA|ɡ}}
| align="center"|{{IPA|ɢ}}
|-
! align="left" rowspan=2|Афрыкаты
! <small>Глухія з прыдыханьнем</small>
|
|
| align="center"|{{IPA|tsʰ}}
|
| align="center"|{{IPA|tʃʰ}}
|
|
|
|-
! <small>Глухія</small>
|
|
| align="center"|{{IPA|ts}}
|
| align="center"|{{IPA|tʃ}}
|
|
|
|-
! align="left" rowspan="2"|Фрыкатывы
! <small>Сярэднія</small>
| align="center"|({{IPA|f}})
|
| align="center"|{{IPA|s}}
|
| align="center"|{{IPA|ʃ}}
| align="center"|{{IPA|xʲ}}
| align="center"|{{IPA|x}}
|
|-
! <small>Лятэральныя</small>
|
|
| align="center"|{{IPA|ɮ}}
| align="center"|{{IPA|ɮʲ}}
|
|
|
|
|-
! align="left" colspan="2"|Дрыжачыя
|
|
| align="center"|{{IPA|r}}
| align="center"|{{IPA|rʲ}}
|
|
|
|
|-
! align="left" colspan="2"|Апраксыманты
| align="center"|{{IPA|w̜}}
| align="center"|{{IPA|w̜ʲ}}
|
|
| align="center"|{{IPA|j}}
|
|
|
|}

У гукавым ладзе мангольскае мовы адсутнічае глухі лятэральны апраксымант [l], але маецца звонкі альвэалярны лятэральны фрыкатыў /ɮ/, які часта рэалізоўваецца як глухі — [ɬ]<ref name=karlsson>{{Кніга|аўтар = Karlsson, Anastasia Mukhanova.|частка = 46|загаловак = Rhythm and intonation in Halh Mongolian|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Travaux de l'Institut de Linguistique de Lund|месца = Lund University|выдавецтва = Thesis. Lund|год = 2005|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 91-974116-9-8|наклад = }}</ref>. У канцы словаў /n/ (у выпадку, калі пасьля яго не ідзе галосны ў гістарычнай форме) рэалізоўваецца як [ŋ]. Паляталізаваныя зычныя ўзьнікаюць, як правіла, толькі ў словах з наяўнасьцю галосных тыпу −ATR<ref name=stkf/>.

* '''Структура складу, фанатактыка''':

Найбольш працяглыя склады маюць структуру CVVCCC, дзе C — зычны, V — галосны, апошні C — суфікс. У канцы складоў, як правіла, рэдка зьяўляецца адзін кароткі галосны. У выпадках, калі слова гістарычна мела аднаскладовую структуру, склад *CV перайшоў у CVV, таксама з гістарычных прычынаў абмежаванае знаходжаньне ў складзе фанэмы [ŋ], гукаў /p/ ды /pʲ/. У сьцячэньнях двух зычных існуюць наступныя абмежаваньні:

:* Перад паляталізаваным зычным можа стаяць толькі іншы паляталізаваны зычны або, часам, /ɢ/ ды /ʃ/;
:* Перад /ŋ/ могуць узьнікаць толькі гукі /ʃ, x, ɡ, ɡʲ, ɢ/;
:* /j/ не паўстае ў другой пазыцыі;
:* /p/ ды /pʲ/ ня могуць выступаць як першы або другі зычны (апрача выпадкаў, калі перад імі стаіць /m/ або /ɮ/ ці іхнія паляталізаваныя пары);

Сьцячэньні зычных, якія не адпавядаюць гэтым правілам, разьбіваюцца нефанэматычным галосным: напр., словы ''hojor'', ''ažil'', ''saarmag'' фанэматычна выглядаюць як /xɔjr/, /atʃɮ/, /saːrmɡ/ адпаведна. Галосны, які разьбівае падобнае сьцячэньне зычных, вызначаецца правілам гармоніі галосных. Звычайна гэта варыянт гэтага гуку ў сярэднім уздыме, аднак існуюць вызначаныя выключэньні. Так, пасьля /u/ ранейшага складу ў наступным складзе ідзе [e]; у выпадку, калі ў ранейшым складзе ідзе ненэўтральны галосны, у наступным складзе /i/ ігнаруецца; [[эпэнтэза|эпэнтэтычнае]]{{Заўвага|То бок устаўное.}} [i] суправаджаецца постальвэалярным або паляталізаваным зычным (гл. [atʃĭɮ])<ref name=stkf/>.

* '''Націск''':

[[Націск]] у мангольскай мове не зьяўляецца фанэматычным і залежыць ад структуры складу. Тым ня менш, меркаваньні лінгвістаў наконт пазыцыі націску ў словах рэзка адрозьніваюцца<ref name=stkf/>. Большасьць мангольскіх лінгвістаў мяркуе, што мангольскі націск, незалежна ад дыялектаў, зьяўляецца ініцыяльным (падае на першы склад), аднак прыкладна ў сярэдзіне [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст. некаторыя заходнія лінгвісты выказвалі думку, што націск мае тэндэнцыю падаць на самы левы ''цяжкі'' склад. Іншыя меркаваньні згадваліся ў працах зь першай паловы [[19 стагодзьдзе|ХІХ]] да пачатку [[20 стагодзьдзе|ХХ]] стст. Серад нядаўніх меркаваньняў адзначаецца гіпотэза, што мангольскі націск падае на самы правы цяжкі зь неканчатковых склад<ref name=walker>{{Кніга|аўтар = Walker, Rachel.|частка = |загаловак = Mongolian stress, licensing, and factorial typology|арыгінал = |спасылка = http://roa.rutgers.edu/files/172-0197/172-0197-WALKER-0-1.PDF|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Rutgers Optimality Archive, ROA-172|год = 1997|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

''Цяжкім'' склад вызначаецца ў выпадку, калі ён утрымлівае доўгі галосны, кароткія склады ў пачатку словаў з гэтага вызначэньня выключаюцца. Слова атрымлівае націск у тым ліку і ў выпадку, калі слова зьяўляецца двускладовым і адзіны цяжкі склад знаходзіцца ў канцы слова, і нават у словах, што ў пачатку маюць кароткі склад.

=== Марфалёгія ===
У марфалягічным дачыненьні мангольская мова адносіцца да [[аглютынацыйныя мовы|аглютынацыйных]] моваў, словаўтварэньне — амаль заўсёды [[суфікс]]альнае, аднак таксама маецца рэдуплікацыя{{Заўвага|Падваеньне пачатковага складу, асновы ці слова.}}<ref name=stkf/>. Большая частка суфіксаў складаецца з адной [[марфэма|марфэмы]], існуе вялікая колькасьць словаўтваральных марфэмаў<ref name=sechen>{{Кніга|аўтар = Sečen.|частка = |загаловак = Odu üy-e-yin mongγul bičig-ün kelen-ü üge bütügekü daγaburi-yin sudulul|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Kökeqota|выдавецтва = ÖMASKKQ|год = 2004|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 7-5311-4963-X|наклад = }}</ref>. Вылучаецца адсутнасьць рэзкага адрозьненьня між словазьмяненьнем і словаўтварэньнем: так, напрыклад, розныя склонавыя формы аднаго й таго ж слова часта лексычна функцыянуюць як новыя словы й дапускаюць другаснае скланеньне, асновай якога зьяўляецца склонавая форма.

Досыць частымі зьяўляюцца складаныя словы, некаторыя словаўтваральныя суфіксы могуць утвараць уласныя словы (напр., ''jar'-'' — «казаць», ''jarilts-'' — «гаварыць адзін з адным»). Фармальна ўсе асобныя словы, створаныя пры дапамозе суфіксаў, можна падзяліць на тры групы: фінальныя дзеясловы (што могуць выкарыстоўваюцца толькі ў канцы сказу)<ref name=bopsz>{{Кніга|аўтар = P. Bjambasan, C. Önörbajan, B. Pürev-Očir, Ž. Sanžaa, C. Žančivdorž.|частка = |загаловак = Orčin cagijn mongol helnij ügzüjn bajguulalt|арыгінал = |спасылка = |адказны = Luvsanvandan, Š|выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = Ardyn bolovsrolyn jaamny surah bičig, setgüülijn negdsen rjedakcijn gazar|год = 1987|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, дзеепрыметнікі<ref name=hasimoto1>{{Кніга|аўтар = Hashimoto, Kunihiko.|частка = 43|загаловак = <-san> no imiron|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = MKDKH|месца = Sapporo|выдавецтва = Dō daigaku|год = 1993|том = |старонкі = 49-94|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, а таксама асаблівыя дзеясловы, функцыянальна блізкія прыслоўям<ref name=bopsz/>.

У спрошчаным дачыненьні мангольская мова мае восем склонаў: [[назоўны склон|назоўны]] (без канчатку), [[родны склон|родны]], [[давальны склон|давальны]], [[вінавальны склон|вінавальны]], [[творны склон|творны]] склоны, [[аблятыў]], [[камітатыў]] ды [[алятыў]]<ref name=tm>{{Кніга|аўтар = Tsedendamba, Ts., Sürengijn Möömöö.|частка = |загаловак = Orčin cagijn mongol hel|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = |год = 1997|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У сказах, дзе дапаўненьне зьяўляецца пэўным, да яго выкарыстоўваецца вінавальны склон, да няпэўнага — назоўны<ref name=gunceceg>{{Кніга|аўтар = Guntsetseg, D.|частка = 1|загаловак = Differential Object Marking in Mongolian|арыгінал = |спасылка = http://elib.uni-stuttgart.de/opus/volltexte/2008/3548/pdf/SinSpeC1_4_Guntsetseg.pdf|адказны = |выданьне = Working Papers of the SFB 732 Incremental Specification in Context|месца = |выдавецтва = |год = 2008|том = |старонкі = 53-69|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Дадаткова існуюць пасьлялогі, якія дапасоўваюць родны, аблятыў, камітатыў і, у некаторых выпадках, назоўны склоны<ref name=shechenbahatur/>. [[Назоўнік]]і могуць атрымоўваць зваротна-прыналежныя [[клітыка|клітыкі]], якія ўказваюць на залежнасьць назоўніку ў сказе ад дзейніку. Тым ня менш, існуюць назоўнікавідныя [[прыметнік]]і, да якіх падобныя суфіксы не далучаюцца непасрэдна ў выпадку наяўнасьці ў сказе [[эліпсіс]]у (пропуск слова або словаў у сказе, які ня шкодзіць сэнсу сказу, бо словы маюцца на ўвазе).

Множны лік характарызуецца наяўнасьцю канчаткаў, ужываньне якіх абмежаванае датычна людзей, таксама множны лік можа не пазначацца наогул. Назоўнік, дапасаваны лічэбнікам, звычайна не нясе [[афікс]]аў множнага ліку<ref name=shechenbahatur/><ref name=tm/>.

Існуюць асабістыя займеньнікі першай і другой асобы, а таксама гістарычныя ўказальныя займеньнікі, зь якіх утварыліся займеньнікі трэцяй асобы (з блізкім і далёкім значэньнямі). Ролю прыналежных займеньнікаў маюць асабовыя ды безасабовыя суфіксы.

Адмаўленьне выражаецца канчаткам ''-güj'' пасьля дзеепрыметнікаў і часьціцай ''biš'' пасьля назоўнікаў або прыметнікаў. Існуюць адмоўныя часьціцы, што стаяць перад дзеясловамі, але яны звычайна замяняюцца аналітычнымі канструкцыямі.

=== Сынтаксіс ===

* '''Структура фразы''':

[[Іменная група]] ў мангольскай мове будуецца паводле схемы «займеньнік/лічэбнік, прыметнік, назоўнік»<ref name=gunceceg/>, перад іменнай групай звычайна паўстае атрыбутыўны сказ. Тытулы або заняткі людзей, колькасныя лічэбнікі й некаторыя клітыкі ставяцца перад галоўным назоўнікам<ref name=tk>{{Кніга|аўтар = Tserenpil, D.; R. Kullmann.|частка = |загаловак = Mongolian grammar|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = Admon|год = 2005|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 99929-0-445-3|наклад = }}</ref>. Прыналежныя займеньнікі, аднак, могуць стаяць як перад іменнай групай, так і пасьля яе<ref name=svantesson2>{{Кніга|аўтар = Svantesson, Jan-Olof.|частка = |загаловак = Khalkha|арыгінал = |спасылка = |адказны = Janhunen|выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = 154-176|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Нефінітная [[граматычная аснова]] ўмоўна падзяляецца на тры часткі: цэнтар, у якім стаіць выказьнік, а таксама два бакі навокал яго — [[камплемэнт]]ы ды прыслоўі (перад выказьнікам) і мадальныя часьціцы (канец)<ref name=menchamgalan>{{Кніга|аўтар = Mönh-Amgalan, J.|частка = |загаловак = Orčin tsagijn mongol helnij bajmžijn aj|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = Moncame|год = 1998|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 99929-951-2-2|наклад = }}</ref>. Найбольш шырокая трактоўка мангольскай (халхаскі дыялект) граматычнай асновы ажыцьцяўляеная Ш. Луўсанванданам, аднак у гэтым артыкуле прадстаўленае пазьнейшае апісаньне (паводле Мацуокі).

Выказьнік у мангольскай мове часьцей за ўсё выражаецца [[дзеяслоў|дзеясловам]] (як, напрыклад, у беларускай мове), што, аднак, не выключае існаваньня ў граматычнай структуры граматычнай асновы існаваньня некалькіх тыпаў намінальных прэдыкатыўных канструкцыяў з наяўнасьцю зьвязкі або нават безь яе<ref name=chasimota2>{{Кніга|аўтар = Hashimoto, Kunihiko.|частка = 54|загаловак = Mongorugo no kopyura kōbun no imi no ruikei|арыгінал = |спасылка = http://mitlib.lib.muroran-it.ac.jp/kiyo/54go/54_toko04.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Muroran kōdai kiyō|год = 2004|том = |старонкі = 91-100|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Звычайны пардак словаў у сказе — [[SOV]] (дзейнік-дапаўненьне-выказьнік)<ref name=gunceceg/>. У той час як прэдыкаты мусяць заставацца ў канцы граматычнай асновы, іншыя часьціны могуць поўнасьцю зьмяняць сваю пазыцыю або наогул зьнікаць<ref name=tk/>. [[тэма (лінгвістыка)|Тэма]], як правіла, мае тэндэнцыю месьціцца ў пачатку граматычнай асновы, іншая інфармацыя часьцей за ўсё знаходзіцца ў яе канцы<ref name=apatoczky>{{Кніга|аўтар = Apatóczky, Ákos Bertalan.|частка = |загаловак = On the problem of the subject markers of the Mongolian language|арыгінал = |спасылка = |адказны = Wú Xīnyīng, Chén Gānglóng|выданьне = Miànxiàng xīn shìjìde ménggǔxué|месца = Пэкін|выдавецтва = Mínzú Chūbǎnshè|год = 2005|том = |старонкі = 334-343|старонак = |сэрыя = |isbn = 7-105-07208-3|наклад = }}</ref>. Тэма можа дапаўняцца значэньнямі факусоўкі («нават», «таксама»), ролю якіх выконваюць клітыкі ''č'' ды ''l'' адпаведна<ref name=tk/><ref name=kang>{{Кніга|аўтар = Kang, Sin Hyen.|частка = 10|загаловак = Tay.mong.kol.e chem.sa č-uy uy.mi.wa ki.nung|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Monggolhak|месца = Сэул|выдавецтва = Hanʼguk Monggol Hakhoe|год = 2000|том = |старонкі = 1-23|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

Інвэнтар [[стан (лінгвістыка)|стан]]аў у мангольскай мове ўключае ў сябе пасіўны, прычынны, узаемны (рэцыпрок), плюратыўны ды сумесны. У пасіўным стане дзеяслоў атрымлівае суфікс ''-gd-'', а агенс дапасуецца ў творным альбо, што часьцей, давальным склонах. У прычынным стане дзеяслоў атрымлівае суфікс ''-uul-'', а агенс дапасуецца ў творным ці давальным (у выпадку пераходнага дзеяньня) або вінавальным (непераходнае) склонах. Астатнія лады маркіруюцца суфіксамі ''-ld-'', ''-tsgaa-'', ''-lts-'' адпаведна<ref name=shechenbahatur/>.

Вялікую значнасьць мае катэгорыя адушаўлёнасьці — у некаторых выпадках у мангольскай мове назоўнікі мусяць выкарыстоўвацца толькі ў неадушаўлёным выглядзе.

=== Лексыка ===
Мангольская мова характарызуецца наяўнасьцю ў [[лексыка|лексыцы]] некаторых плястоў запазычваньняў, якія маюць не-[[мангольскія мовы|мангольскае]] паходжаньне. Ужо ў Сярэднявеччы мангольская мова пачала засвойваць запазычваньні з [[старажытнацюрская мова|старажытнацюрскай]] мовы, [[санскрыт]]у (праз пасярэдніцтва [[уйгурская мова|ўйгурскай]]), [[пэрсыдзкая мова|пэрсыдзкай]], [[арабская мова|арабскай]], [[тыбэцкая мова|тыбэцкай]], [[тунгуса-маньчжурскія мовы|тунгуса-маньчжурскіх]] і [[кітайская мова|кітайскае]] моваў<ref name=svantesson2/><ref name=temurcereng>{{Кніга|аўтар = Temürcereng, J̌.|частка = |загаловак = Mongγul kelen-ü üge-yin sang-un sudulul|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Kökeqota|выдавецтва = ÖMASKKQ|год = 2004|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 7-5311-5893-0|наклад = }}</ref>. Запазычаньні новага часу маюць пераважна [[ангельская мова|ангельскае]], расейскае ды кітайскае паходжаньне, пры гэтым апошнія ўласьцівыя для маўленьня Ўнутранай Манголіі<ref name=omys>{{Кніга|аўтар = Öbür mongγul-un yeke surγaγuli.|частка = |загаловак = Odu üy-e-yin mongγul kele|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Kökeqota|выдавецтва = ÖMAKQ|год = 2005 [1964]|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 7-204-07631-1|наклад = }}</ref>.

У сучаснай мангольскай мове Манголіі існуе практыка афіцыйнага моўнага [[пурызм (лінгвістыка)|пурызм]]у, які ў асноўным можна ўбачыць у даслоўным перакладзе некаторых міжнародных тэрмінаў у супрацьвагу засваеньню гэтых тэрмінаў, напрыклад: ''jerönhijlögč''{{Заўвага|Тут і далей, як у папярэдніх разьдзелах, словы, глёсы ды марфэмы пазначаюцца лацінскай транскрыпцыяй.}} («прэзыдэнт», літаральна — ''чалавек, які абагульняе, загадвае''), ''šar ajrag'' («піва», літаральна — «жоўты кумыс»). Сярод новай тэрміналёгіі існуюць калькі іншамоўнага паходжаньня (прыкладам ''galt tereg'' — «цягнік», літаральна — ''вогнены воз''; ад кітайскага 火车 з тым жа літаральным значэньнем)<ref name=omys/>. Іншыя падобныя калькаваньні з кітайскай мовы закранаюць грамадзка-палітычную сфэру («рэспубліка», «насельніцтва») і гаспадарчую («кукуруза»).

Асаблівым чынам вылучаецца пляст запазычваньняў [[індаарыйскія мовы|індаарыйскага]] (санскрыт) паходжаньня, якія выкарыстоўваюцца ў халхаскім дыялекце ў галінах, зьвязаных, напрыклад, з рэлігіяй і грамадзтвам (у прыватнасьці, вернікі-манголы гістарычна належаць да [[будызм]]у, у распаўсюджаньні якога ўдзельнічаў санскрыт). Сярод запазычваньняў з санскрыту адзначаюцца таксама назвы некаторых [[плянэта]]ў (''bud'' — बुध, «[[Мэркурый (плянэта)|Мэркурый]]»; ''sugar'' — शुक्र, «[[Вэнэра]]»; ''barhasvadi'' — वृहस्पति, «[[Юпітэр (плянэта)|Юпітэр]]»; ''sanchir'' — शनि — «[[Сатурн (плянэта)|Сатурн]]»). Кітайскія запазычаньні адзначаюцца сярод назваў некаторых страваў, галінаў гандлю й грамадзтва, а таксама некаторых прадметаў (''luuvan'' — 萝卜, «[[морква]]»; ''khuluu'' — 葫芦, «гарбуз»; ''chinjuu'' — 青椒, «перац»; ''tsai'' — 茶, «[[гарбата]]»; ''naimaa/maimaa'' — 买卖, «гандаль»; ''van'' — 王, «манарх»; ''gunj'' — 公主, «прынцэса»; ''gun'' — 公, «князь», ''shaazan'' — 烧瓷, «фарфор»).

У [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст. мангольская мова засвоіла вызначаную колькасьць словаў з [[расейская мова|расейскае мовы]], якія сталі пазначаць назвы страваў і прадметаў штодзённага выкарыстаньня. Да гэтых назваў адносяцца як першапачаткова расейскія словы, так і міжнародныя тэрміны, што трапілі ў мангольскую пры пасярэдніцтве расейскай (''doktor'' — «доктар», ''ostol'' — «стол», ''shokolad'' — «шакаляд», ''kalendar'' — «каляндар», ''yavlaga'' — «яблык», ''galavsaa'' — «каўбаса», ''podvoolk'' — «саколка»). У апошнім часе мангольская мова пачала ўспрымаць [[ангельская мова|ангельскую]] лексыку, зьвязаную з культурнымі ды сацыяльнымі пераўтварэньнямі, некаторыя з гэтых словаў патрапілі ў афіцыйны ўжытак (''menejment'', ''computer'', ''fail'', ''marketing'', ''kredit'', ''onlain'', ''mesej''). Большасьць падобных словаў паўстала ў часы сучаснай Манголіі.

== Пісьмовасьць ==
Пісьмовая мангольская мова гістарычна зазнала некалькі зьменаў сыстэмаў запісу. Так, у [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] ст. узьнікла г.зв. старамангольскае пісьмо, якое, у сваю чаргу, зьяўляецца адаптацыяй [[уйгуры|уйгурскага]] пісьма.

У [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст. вызначыліся тэндэнцыі адмовы ад старамангольскага пісьма. Паміж [[1930]] і [[1932]] гадамі ўрад тагачаснай Мангольскай Народнай Рэспублікі ажыцьцявіў спробу ўвядзеньня [[лацінскі альфабэт|лацінскага альфабэту]], які ў [[1941]] годзе быў заменены [[кірыліца]]й. Мангольскі кірылічны альфабэт меў менш разыходжаньняў зь пісьмовай і вуснай формай, што паспрыяла росту пісьменнасьці з 17,3% да 73,5% з [[1941]] па [[1950]] гады<ref name=yme>{{Кніга|аўтар = Batchuluun Yembuu, Khulan Munkh-Erdene.|частка = |загаловак = Literacy country study: Mongolia|арыгінал = |спасылка = http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001462/146207e.pdf|адказны = |выданьне = All Global Monitoring Report 2006|месца = |выдавецтва = Literacy for Life|год = 2005|том = |старонкі = 7-8|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У параўнаньне з гэтым, кампаніі па ліквідацыі пісьменнасьці, якія ладзіліся ў [[1921]]-[[1940]] гадох з выкарыстаньнем старамангольскага пісьма, дабіліся падвышэньня ўзроўню пісьменнасьці з 3,0% да 17,3%<ref name=yme/>. У [[1991]]-[[1994]] годзе ставіліся спробы вяртаньня ва ўжытак старамангольскага пісьма, аднак, на думку некаторых дасьледчыкаў, яны не атрымалі падтрымкі ў насельніцтва Манголіі<ref name=stkf/>. На цяперашні час параўнальна распаўсюджаным зьяўляецца нефармальнае выкарыстаньне лацінскага альфабэту ў электронных СМІ<ref>{{артыкул|аўтар=Б. Сүхбаатар.|загаловак=Монгол хэлний кирилл үсгийг латин үсгээр галиглах тухай|арыгінал=|спасылка=http://www.infocon.mn/english/reference/GaligiinTuhai.htm|аўтар выданьня=|выданьне=Бидний тухай|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>.

У Кітаі мангольская мова мае афіцыйны статус побач з кітайскай у некаторых аўтаномных рэгіёнах, у прыватнасьці ў аўтаномным раёне Ўнутраная Манголія. Манголы Кітаю дагэтуль выкарыстоўваюць старамангольскае пісьмо, у тым ліку й у афіцыйных галінах дзейнасьці. Да кітайска-савецкага расколу ў другой палове [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст. разглядаліся праекты па ўвядзеньні кірылічнай пісьмовасьці для патрэбаў мясцовых манголаў<ref name=stkf/>. Старамангольскае пісьмо ў Кітаі падзяляецца на два тыпы: уласна старамангольскае пісьмо, выкарыстоўванае як афіцыйнае для манголаў Кітаю, і г.зв. тода бічыг (літаральна «чыстае пісьмо»). Апошні прымяняецца ў пісьмовасьці [[айраты|айратаў]] (этнас, блізкі манголам) [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскага аўтаномнага раёну]]<ref name=qbjyc/>.

<center><gallery caption="" widths=150 heights=150 perrow="4">
Файл:Phagspa imperial edict dragon year.jpg|Узор квадратнага пісьма, імпэратарскі загад часоў дынастыі [[юань (дынастыя)|Юань]].
Файл:KFC in Hohhot.jpg|Шыльда ў месьце Хох-Хот (Унутраная Манголія, Кітай) з надпісам старамангольскім пісьмом (1 і 4 радкі).
Файл:Soyombo symbol.png|Узор сымбаляў саёмбо.
</gallery></center>

=== Сучасны альфабэт ===
Сучасны мангольскі альфабэт засноўваецца на кірылічнай пісьмовасьці. Ён складаецца з 35 літараў.

Ніжэй прыведзены сучасны склад літараў мангольскага альфабэту. Для кожнай літары ўказаная назва, гук (што пазначаецца гэтай літарай, паводле [[міжнародны фанэтычны альфабэт|міжнароднага фанэтычнага альфабэту]]), а таксама некалькі варыянтаў найвядомейшых стандартаў трансьлітарацыі гэтых літараў.

{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
! Нумар
! Літара
! Назва
! [[міжнародны фанэтычны альфабэт|IPA]]<ref name=stkf/>
! [[ISO 9]]
! Стандартная
! THL
! Бібліятэка Кангрэсу ЗША
|-
| 1
| Аа
| а
| {{IPA|a}}
| a
| a
| a
| a
|-
| 2
| Бб
| бэ
| {{IPA|p, pʲ, b}}
| b
| b
| b
| b
|-
| 3
| Вв
| вэ
| {{IPA|w, wʲ}}
| v
| v
| w
| v
|-
| 4
| Гг
| гэ
| {{IPA|ɡ, ɡʲ, k, ɢ}}
| g
| g
| g
| g
|-
| 5
| Дд
| дэ
| {{IPA|t, tʲ, d}}
| d
| d
| d
| d
|-
| 6
| Ее
| е
| {{IPA|jɛ~jɜ, e}}
| e
| ye, yë
| ye, yö
| e
|-
| 7
| Ёё
| ё
| {{IPA|jɔ}}
| ë
| yo, yö
| yo
| ë
|-
| 8
| Жж
| жэ
| {{IPA|tʃ, dʒ}}
| ž
| j
| j
| zh
|-
| 9
| [[З|Зз]]
| зэ
| {{IPA|ts, dz}}
| z
| z
| z
| z
|-
| 10
| [[И|Ии]]
| и
| {{IPA|i}}
| i
| i
| i
| i
|-
| 11
| [[Й|Йй]]
| хагас и
| {{IPA|i}}
| j
| ĭ
| i
| ĭ
|-
| 12
| Кк
| ка
| ({{IPA|k}}, {{IPA|kʲ}})
| k
| k
| k
| k
|-
| 13
| Лл
| эл
| {{IPA|ɮ}}, {{IPA|ɮʲ}}
| l
| l
| l
| l
|-
| 14
| Мм
| эм
| {{IPA|m}}, {{IPA|mʲ}}
| m
| m
| m
| m
|-
| 15
| Нн
| эн
| {{IPA|n}}, {{IPA|nʲ}}, {{IPA|ŋ}}
| n
| n
| n
| n
|-
| 16
| Оо
| о
| {{IPA|ɔ}}
| o
| o
| o
| o
|-
| 17
| Өө
| ө
| {{IPA|o}}
| ô
| ö
| ö
| ö
|-
| 18
| Пп
| пэ
| ({{IPA|pʰ}}, {{IPA|pʰʲ}})
| p
| p
| p
| p
|-
| 19
| Рр
| эр
| {{IPA|r}}, {{IPA|rʲ}}
| r
| r
| r
| r
|-
| 20
| Сс
| эс
| {{IPA|s}}
| s
| s
| s
| s
|-
| 21
| Тт
| тэ
| {{IPA|tʰ}}, {{IPA|tʰʲ}}
| t
| t
| t
| t
|-
| 22
| Уу
| у
| {{IPA|ʊ}}
| u
| u
| u
| u
|-
| 23
| Үү
| ү
| {{IPA|u}}
| ù
| ü
| ü
| ü
|-
| 24
| Фф
| фэ, фа, эф
| ({{IPA|f}})
| f
| f
| f
| f
|-
| 25
| Хх
| хэ, ха
| {{IPA|x}}, {{IPA|xʲ}}
| h
| x
| kh
| kh
|-
| 26
| Цц
| цэ
| {{IPA|tsʰ}}
| c
| c
| ts
| ts
|-
| 27
| Чч
| чэ
| {{IPA|tʃʰ}}
| č
| č
| ch
| ch
|-
| 28
| Шш
| ша, эш
| {{IPA|ʃ}}
| š
| š
| sh
| sh
|-
| 29
| Щщ
| ща, эшчэ
| ({{IPA|stʃ}})
| ŝ
| šč
| shch
| shch
|-
| 30
| Ъъ
| хатуугийн тэмдэг
|
| ʺ
| ı
| ʺ
| ı
|-
| 31
| Ыы
| эр үгийн ы
| {{IPA|i}}
| y
| y
| î
| y
|-
| 32
| Ьь
| зөөлний тэмдэг
| {{IPA|ʲ}}
| ʹ
| ʹ
| ĭ
| i
|-
| 33
| Ээ
| э
| {{IPA|e}}
| è
| e
| e
| ê
|-
| 34
| Юю
| ю
| {{IPA|jʊ}}, {{IPA|ju}}
| û
| yu, yü
| yu, yü
| iu
|-
| 35
| Яя
| я
| {{IPA|ja}}, {{IPA|j}}
| â
| ya
| ya
| ia
|}

== Гісторыя ==
Тэрмін ''мангольская мова'' можа ўжывацца шырэй, выкарыстоўваючыся ня толькі для пазначэньня мангольскае мовы Манголіі ды Ўнутранай Манголіі, а дадаткова датычна гістарычнага кантэксту, пазначаючы старажытныя пісьмовыя мангольскія мовы. У гэтых трактоўках разглядаюцца агульнамангольская мова, якая праіснавала прыкладна да [[12 стагодзьдзе|ХІІ]] ст., а таксама старапісьмовая мангольская мова — агульная літаратурная мова ўсіх мангольскіх плямёнаў з [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] па [[17 стагодзьдзе|XVII]] стст. Апошняя зьяўлялася наддыялектнай формай выключна пісьмовай камунікацыі, чаму спрыяла пісьмовасьць, ня вельмі дакладная ў фанэтычным пляне, што нівэлявала дыялектныя адрозьненьні. Прынята лічыць, што старапісьмовая мангольская мова адлюстроўвае больш старажытны этап разьвіцьця мангольскіх моваў, чым любы зь вядомых мангольскіх дыялектаў, што тлумачыць ягоную ролю ў параўнальна-гістарычных дасьледаваньнях мангольскае мовы і мангольскіх моваў увогуле.

У гісторыі пісьмовае мовы вылучаюць старажытны ([[13 стагодзьдзе|XIII]]—[[15 стагодзьдзе|XV]] стст.), даклясычны ([[15 стагодзьдзе|XV]]—[[17 стагодзьдзе|XVII]] стст.) і клясычны ([[17 стагодзьдзе|XVII]] ст. — пач. [[20 стагодзьдзе|XX]] ст.) пэрыяды. Часта ўжываныя тэрміны ''старажытнамангольская мова'' ды ''сярэднемангольская мова'' прымяняюцца для азначэньня агульнай, аднак дыялектна раздробленай мовы мангольскіх плямёнаў да [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] ст. і ў [[13 стагодзьдзе|XIII]]—[[15 стагодзьдзе|XV]] стст. адпаведна.

=== Пісьмовасьць ===
Найранейшым з захаваных мангольскіх пісьмовых помнікаў лічыцца аформленая старамангольскім пісьмом стэла Ісунгэ, якая датуецца [[1224]] або [[1225]] гадамі<ref name=garudi>{{Кніга|аўтар = Garudi.|частка = |загаловак = Dumdadu üy-e-yin mongγul kelen-ü bütüče-yin kelberi-yin sudulul|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Kökeqota|выдавецтва = ÖMAKQ|год = 2002|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Прыкладна ў гэты ж пэрыяд, у [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] ст., зьяўляецца мангола-[[армянская мова|армянскі]] слоўнік з 55 словаў, складзены армянскім гісторыкам Кіракосам Гандзакецы. Гэты дакумэнт лічыцца першым пісьмовым згадваньнем мангольскай лексыкі<ref name=dzhachukian>{{Кніга|аўтар = Djahukyan, Gevork.|частка = |загаловак = Armenian Lexicography|арыгінал = |спасылка = |адказны = Franz Josef Hausmann|выданьне = International Encyclopedia of Lexicography|месца = Berlin|выдавецтва = Walter de Gruyter|год = 1991|том = |старонкі = 2367-2371|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У наступным, з [[13 стагодзьдзе|ХІІІ]] па [[15 стагодзьдзе|XV]] ст., мангольская мова, за выняткам заходніх дакумэнтаў, фіксавалася прынамсі чатырма сыстэмамі запісу: старамангольскім пісьмом (адаптацыя ўйгурскага), ''квадратным'' пісьмом (створанае тыбэтцамі пры дапамозе тыбэцкага пісьма й індыйскага пісьма дэванагары), [[кітайскае пісьмо|кітайскімі герогліфамі]] (пісьмовасьць г.зв. [[Патаемнае Сказаньне манголаў|Патаемнага Сказаньня манголаў]]) і [[арабскі альфабэт|арабскім пісьмом]] — апошняе выкарыстоўвалася галоўным чынам у слоўніках<ref name=rybatzki>{{Кніга|аўтар = Rybatzki, Volker.|частка = |загаловак = Middle Mongol|арыгінал = |спасылка = |адказны = Juha Janhunen|выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = 47-82|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Пісьмовыя помнікі гэтых пэрыядаў у навуковым абарачэньні сталі ўмоўна вядомыя як ''сярэднемангольская мова''. Дакумэнты тагачасным адаптаваным уйгурскім пісьмом маюць набор уласных моўных асаблівасьцяў, што часам дае падставу некаторым дасьледчыкам вылучаць мову помнікаў уйгурскім пісьмом як ''даклясычную мангольскую''<ref name=rybatzki/>.

Пазьнейшы пэрыяд разьвіцьця мангольскае мовы вызначаецца як ''клясычная мангольская мова'', які доўжыўся ў часе [[18 стагодзьдзе|XVIII]]-[[19 стагодзьдзе|ХІХ]] стст. Пісьмовая мова гэтага пэрыяду мела высокую ступень стандартызацыі ў [[артаграфія|артаграфіі]] й сынтаксісе, маючы адрозьненьні ад сучаснай мангольскай. У гэты пэрыяд былі перакладзеныя будысцкія рэлігійныя тэксты Канджур ды Данджур, а таксама напісана некалькі хронік<ref name=janhunen3>{{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = Written Mongol|арыгінал = |спасылка = |адказны = Juha Janhunen|выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = 30-56|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Okada, Hidehiro.|частка = 27|загаловак = Mongol chronicles and Chinggisid genealogies|арыгінал = |спасылка = http://repository.tufs.ac.jp/bitstream/10108/21717/1/jaas027008.pdf|адказны = |выданьне = Journal of Asian and African studies|месца = |выдавецтва = |год = 1984|том = |старонкі = 147-154|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Старая пісьмовая мангольская мова дагэтуль выкарыстоўваецца ва Ўнутранай Манголіі<ref>{{Кніга|аўтар = Г. Д. Санжеев.|частка = Монгольские языки|загаловак = Лингвистический энциклопедический словарь|арыгінал = |спасылка = http://www.philology.ru/linguistics4/sanzheev-90.htm|адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1990|том = |старонкі = 306|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Н. С. Яхонтова.|частка = Монгольские языки|загаловак = Языки мира. Монгольские языки. Тунгусо-маньчжурские языки. Японский язык. Корейский язык|арыгінал = |спасылка = http://www.philology.ru/linguistics4/yakhontova-97.htm|адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = |год = 1997|том = |старонкі = 10-18|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> (гл. вышэй).

У [[1686]] годзе было вынайдзенае пісьмо [[саёмбо]], якое выкарыстоўвалася ў будысцкіх тэкстах. Гэтае пісьмо дае ўяўленьне пра фаналягічныя асаблівасьці клясычнай мангольскай мовы<ref>{{Кніга|аўтар = Nadmid, Ž.|частка = |загаловак = Mongol hel, tüünij bičgijn tüühen högžlijn tovč tojm|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1967|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Узор гэтае пісьмовасьці можна ўбачыць на сучасным сьцягу Манголіі ў выглядзе графічнай кампазыцыі жоўтага колеру ў правай частцы сьцягу.

=== Зьмены ў фаналёгіі ===

* '''Зычныя''':

Дасьледаваньні датычна пытаньня рэканструкцыі зычных у сярэднемангольскай мове спрычынілася да ўзьнікненьня шэрагу спрэчак.

Сярэднемангольская мова мела дзьве сэрыі выбухных зычных, але невядомы крытэр іх супрацьпастаўленьня: паводле звонкасьці/глухасьці<ref name=temertagoo>{{Кніга|аўтар = Tömörtogoo, D.|частка = |загаловак = Mongol helnij tüühen helzüj|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = |год = 1992|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> або паводле асьпірацыі<ref name=stkf/>. Раньнія варыянты мангольскіх пісьмовасьцяў мелі па два сымбалі для вэлярных і ўвулярных выбухных зычных, але правіла гармоніі галосных дазваляе рэканструяваць толькі дзьве падобныя фанэмы, */k/, */kʰ/ (~ *[k], *[qʰ])<ref name=stkf/>. Сярод іншых праблемаў — неадпавяданьне мэдыяльных{{Заўвага|Сярэдзіна слова.}} зычных у чатырох розных пісьмовасьцях: так, напрыклад, уйгурска-мангольскае мэдыяльнае /k/ мае два адпаведнікі ў іншых пісьмовасьцях, /k/ або нуль сымбаляў. Традыцыйныя дасьледаваньні рэканструюць */k/ для абодвух выпадкаў, сьцьвярджаючы, што гэтая фанэма магла страціцца ў некаторых выпадках<ref name=poppe1>{{Кніга|аўтар = Poppe, Nicholas.|частка = |загаловак = Introduction to Mongolian comparative studies|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Helsinki|выдавецтва = Finno-Ugrian Society|год = 1955|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. За апошнім часам высоўваліся гіпотэзы, што ўйгурска-мангольскае /k/ і адсутнасьць сымбаляў у гэтых пазыцыях іншых пісьмовасьцяў маглі ўказваць на асобную фанэму, /h/, якая адпавядала ініцыяльнаму{{Заўвага|Пачатак слова.}} /h/ іншых пісьмовасьцяў<ref name=stkf/>. Часам /h/ тлумачыцца паходжаньнем з */pʰ/, якое ва ўйгурска-мангольскай пісьмовасьці пазначалася як /p/, а ў іншых пісьмовасьцях — як нуль гуку (напр., ''debel'' > ''deel'', від традыцыйнага адзеньня)<ref name=janhunen4>{{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = Proto-Mongolic|арыгінал = |спасылка = |адказны = Juha Janhunen|выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Варта адзначыць, што ў блізкароднаснай бурацкай мове гэтае слова запісваецца з ужываньнем сымбалю для падобнага гуку: ''дэгэл''.

У паўночных дыялектах сучаснае мангольскае мовы (напр., халхаскім) *č, *čʰ выйшлі на ініцыяльныя пазыцыі слова. Ва ўланбатарскіх гаворках халхаскага дыялекту і гаворках на поўдзень ад яе *kʰ набыў сьпірантнае вымаўленьне, ператварыўшыся ў /x/ (напр., даклясычнае мангольскае *kʰynty > сучасн. манг. /xunt/<ref name=stkf/>). Пры гэтым, у навакольлях Баянхангору й Баруўн-Урту дагэтуль часта захоўваецца вымаўленьне са старым зычным: [kʰunt]<ref>{{Кніга|аўтар = Rinchen, Byambyn.|частка = |загаловак = Mongol ard ulsyn ugsaatny sudlal helnij šinžlelijn atlas|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1979|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Першапачатковае *n перайшло ў /ŋ/, аднак у пазыцыі перад галосным яно захавалася (*kʰen > /xiŋ/, але *kʰoina > /xɔin/). У некаторых пазыцыях *[ʃ] фанэматычным. Зычныя прамангольскай мовы ў словах з галоснымі задняга шэрагу паляталізаваліся ў пазыцыі перад *i ў сучаснай мангольскай. У некаторых словах склонавыя паказчыкі страцілі зычны *n, але ён захаваўся ў давальным, родным склоне й аблятыве<ref name=stkf/>.

* '''Галосныя''':

У сучаснай лінгвістыцы прынята, што інвэнтар галосных гукаў прамангольскай мовы складаўся з гукаў ''*i'', ''*e'', ''*y'', ''*ø'', ''*u'', ''*o'', ''*a''. Згодна з гэтым пунктам гледжаньня, *o ды *u ператварыліся ў фарынгальныя /ɔ/, /ʊ/, тады як *y, *ø зазналі зьмену ў вэлярныя  /u/, /o/ адпаведна, што, адпаведна, стала сьведчаньнем зруху гармоніі галосных з вэлярнай у фарынгальную парадыгму.

Галосны *i ў першых складох словаў з галоснымі задняга шэрагу зьведаў [[асыміляцыя (лінгвістыка)|асыміляцыю]] ў наступны галосны, у пачатку словаў ператварыўся ў /ja/. *e у пазыцыі перад *y перайшоў у агублены *ø. У спалучэньнях VhV або VjV{{Заўвага|Дзе V — любы галосны гук.}} манафтангізавалася *i (у выпадку, калі знаходзілася ў гэтых спалучэньнях). У неініцыяльных складох кароткія галосныя зьніклі, што спрычынілася да спрашчэньня доўгіх галосных да кароткіх<ref name=stkf/>. Напрыклад:

: ''*imahan'' > ''*jamaːn'' (ператварэньне *i, зьнікненьне *h) > /jama(n) (зьнікненьне ''n'', рэдукцыя галоснага);
: ''*emys-'' > ''*ømys-'' (рэгрэсіўнае асыміляцыйнае агубленьне) > ''*omus-'' (вэлярызацыя галоснага) > /oms-/ (рэдукцыя галоснага).

Між тым, гэты варыянт рэканструкцыі аспрэчваўся некаторымі лінгвістамі, на думку якіх зьмены галосных у мангольскай мове ды іншых мангольскіх мовах могуць быць апісаныя карацей, прапаноўваюцца іншыя варыянты рэканструкцыі галосных: халх. *[ə] замест *[e]. Акрамя таго, падобныя гукавыя зьмены маглі быць выкліканыя іншымі месцамі [[артыкуляцыя|артыкуляцыі]] і запазычаньняў пэрыяду сярэднемангольскай мовы<ref name=ko>{{Кніга|аўтар = Ko, Seongyeon.|частка = 47|загаловак = Vowel Contrast and Vowel Harmony Shift in the Mongolic Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Language Research|месца = |выдавецтва = |год = 2011|том = 1|старонкі = 23-43|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

=== Зьмены ў марфалёгіі ===
У наступным разьдзеле тэрмін ''сярэднемангольская мова'' мае на ўвазе мову пісьмовых помнікаў уйгурска-мангольскай, кітайскай ды арабскай пісьмовасьцяў.

У марфалягічным дачыненьні з часоў сярэднемангольскай мовы ў асноўным слаба зьмянілася склонавая сыстэма, аднак адбыліся прыкметныя зьмены ў давальным склоне і камітатыве, большасьць іншых склонавых суфіксаў скарацілася<ref name=svantesson2/><ref name=rybatzki/>. Прыкладам, сярэднемангольскі суфікс ''-luγ-a'', які на той час ня меў атрыбутыўных функцыяў, быў заменены суфіксам ''-taj'', які першапачаткова пазначаў пасэсара (''mori-tai'' — «[асоба], якая мае каня» > ''mor’toj''). Прыметнікі таксама адзначаліся наўянасьцю суфіксу ''ügej'' (са значэньнем «ня маючы»), што дало падставу для меркаваньняў пра наяўнасьць у мове [[абэсіў|абэсіву]] (склону, які пазначае адсутнасьць чаго-кольвек)<ref name=janhunen4/>. Існавалі тры розныя суфіксы для выражэньня давальна-лякатыўна-дырэктыўных зносінаў, якія разьмяркоўваліся паводле некалькіх тыпаў: ''-a'' (лякатыўн.), ''-dur'', ''-da'' (давальн.) або ''-da'', ''-a'' (давальн.) і ''-dur'' (лякатыўн.)<ref name=garudi/><ref name=rybatzki/>, пры гэтым у абодвух выпадках існавала некаторае своеасаблівае перакрыжаванае ўжываньне гэтых суфіксаў. Суфікс ''-dur'' паўстаў як граматыкалізаваная форма прыназоўніку ''dotur-a'' («падчас»)<ref name=tahtambajar>{{Кніга|аўтар = Toγtambayar, L.|частка = |загаловак = Mongγul kelen-ü kele ǰüiǰigsen yabuča-yin tuqai sudulul|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Liyuuning-un ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a|год = 2006|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 7-80722-206-9|наклад = }}</ref>. Пазьней гэты суфікс зазнаў пасьлядоўную рэдукцыю ў ''-du'' і потым у ''-d'', ''-a'' захаваўся толькі ў некаторых гаворках, тады як ''-da'' быў страчаны наогул<ref name=tahtambajar/><ref name=norchyn>{{Кніга|аўтар = Norčin.|частка = |загаловак = Mongγol kelen-ü toli|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Kökeqota|выдавецтва = ÖMAKQ|год = 1999|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 7-204-03423-6|наклад = }}</ref>. Падобную суфіксу ''-dur'' граматыкалізацыю зазнала прыслоўе ''uruγu'' («уніз»), якое пераўтварылася ў суфікс ''-ruu''<ref name=qbjyc/>.

Апрача зьменаў у склонавых суфіксах, адзначаецца страта адрозьненьня людзей паводле [[гендэр|сацыяльнага статусу]]<ref name=svantesson2/><ref name=rybatzki/>.

Сярэднемангольская мова адрозьнівалася ад сучаснай мангольскай некалькі большым інвэнтаром формаў дэкляратыўных суфіксаў фінітных дзеясловаў і меншай колькасьцю дзеепрыметнікаў, якія маглі мець функцыю канчатковых прэдыкатаў<ref name=bopsz/><ref name=svantesson2/><ref name=weiers>{{Кніга|аўтар = Weiers, Michael.|частка = 28|загаловак = Untersuchungen zu einer historischen Grammatik des präklassischen Schriftmongolisch|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Asiatische Forschungen|месца = Wiesbaden|выдавецтва = Otto Harrassowitz|год = 1969|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Некаторыя фінітныя дзеяслоўныя суфіксы, якія пазначалі множны лік, а таксама мужчынскі ды жаночы род дзейніку, былі страчаныя.

У сынтаксісе звычайны парадак словаў у сказе зь дзейнікам, выражаным займеньнікам, зьмяніўся з OVS (дапаўненьне-выказьнік-дзейнік) у SVO (дзейнік-дапаўненьне-выказьнік, гл. вышэй). Будова адмаўленьня таксама сьцярпела зьмены: адмоўныя часьціцы перад фінальнымі дзеясловамі зьмянілілся на адмоўныя часьціцы перад дзеепрыметнікамі — такім чынам, адмаўленьне перасунулася зь фінальных дзеясловаў, а яе функцыі ўспрынялі часьціцы<ref name=yu>{{Кніга|аўтар = Yu, Wonsoo.|частка = |загаловак = A study of Mongolian negation|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = Ph. D. Thesis|месца = Bloomington|выдавецтва = Indiana University|год = 1991|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> (напр., даклясыч. манг. ''ese irebe'' > халх.-манг. ''ireegüj'' або ''irsengüj'' — «не прыйшоў»).

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha A.|частка = |загаловак = Mongolian|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = London Oriental and African Language Library, 19|месца = Amsterdam|выдавецтва = John Benjamins Publishing Company|год = 2012|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 978-90-272-3820-7|наклад = }}, ISSN [http://www.worldcat.org/search?fq=x0:jrnl&q=n2:1382-3485 1382-3485]
* Большой академический монгольско-русский словарь, в 4 томах. Под ред.: А. Лувсандэндэв, Ц. Цэдэндамб, Г. Пюрбеев. Издательство: Academia, 2001-2004. ISBN 5-87444-047-X, 5-87444-141-7, 5-87444-143-3

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Interwiki|mn|мангольскай|}}
{{Інкубатар|mvf|мангольскай|Ўнутранай Манголіі|}}

* '''Інфармацыя па вывучэньні''':

:* [https://web.archive.org/web/20190220230853/http://mongoliacourses.org/ Курсы мангольскае мовы]{{ref-en}}, амэрыканскі цэнтар дасьлдеаваньня мангольскай мовы
:* [http://www.studymongolian.net Курсы мангольскае мовы Ўнутранае Манголіі]{{ref-en}}
:* [https://web.archive.org/web/20220319200601/http://www.linguamongolia.com/ Інфармацыя пра клясычную мангольскую з анлайн-слоўнікам]{{ref-en}}, Lingua Mongolia
:* [https://web.archive.org/web/20140209050214/http://www.infomongolia.com/lesson-category/64 Курсы мангольскае мовы з падзелам паводле часьцінаў мовы і тэматыкі камунікацыі]{{ref-en}}
:* [https://web.archive.org/web/20140218083456/http://dic.on-toli.com/modules/english/ Ангельска-мангольскі слоўнік]{{ref-mn}}, Он Толь
:* [https://web.archive.org/web/20140222195403/http://dic.on-toli.com/modules/moneng/ Мангольска-ангельскі слоўнік]{{ref-mn}}, Он Толь
:* [https://web.archive.org/web/20140218090043/http://dic.on-toli.com/modules/russia/ Расейска-мангольскі слоўнік]{{ref-mn}}, Он Толь
:* [http://www.dicts.info/dictlist1.php?l=Mongolian Слоўнік мангольскае мовы зь перакладам на 71 мову]{{ref-en}}, Dictionary list

* '''Агульная інфармацыя''':

:* [http://in-yaz-book.ru/mongolian.shtml Сьпіс вучэбных дапаможнікаў і лінгвістычнай літаратуры па мангольскай мове]{{ref-ru}}, in-yaz-book.ru
:* [https://web.archive.org/web/20110716142555/http://altaica.narod.ru/Engl.htm Шэраг публікацыяў пра мангольскую мову ды іншыя мангольскія мовы]{{ref-en}}, Monumenta Altaica
:* [https://web.archive.org/web/20140304125454/http://altaica.narod.ru/g-mongol.htm Граматычныя нарысы мангольскіх моваў]{{ref-ru}}, Monumenta Altaica
:* [http://www.omniglot.com/writing/mongolian.htm Нарыс пісьмовасьці ды фанэтыкі, а таксама каталёг спасылак]{{ref-en}}, Omniglot

{{Мангольскія мовы}}

[[Катэгорыя:Мангольская мова| ]]