Прагляд крыніцы для Лэнд-ліз

[[Файл:President Franklin D. Roosevelt-1941.jpg|міні|275пкс|Прэзыдэнт Рузвэлт падпісвае закон пра лэнд-лід для дапамогі Вялікабрытаніі і Кітаю (1941)]]
'''Лэнд-ліз''' ({{Мова-en|Lend-Lease}} ад ''lend'' — «пазычаць» і ''lease'' — «здаваць у арэнду»), афіцыйна «Закон аб спрыяньні абароне Злучаных Штатаў»<ref>{{Кніга|аўтар = Ebbert, Jean, Marie-Beth Hall & Beach, Edward Latimer.|частка = |загаловак = Crossed Currents|арыгінал = |спасылка = https://books.google.com/books?id=hUoIaQqipboC&pg=PA28|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 28|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> — дзяржаўная праграма, паводле якой [[ЗША]] пастаўлялі [[Вольная Францыя|Францыі]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], [[Рэспубліка Кітай (1912—1949)|Кітаю]], а пазьней [[СССР]] і іншым [[Антыгітлераўская кааліцыя|хаўрусьнікам у Другой сусьветнай вайне]] [[харчаваньне]], [[нафтапрадукты]], [[боепрыпас]]ы, мэдыкамэнты і тэхніку: машыны, караблі, самалёты ды іншае ўзбраеньне. Праграма працягвалася з сакавіка 1941 року да верасьня 1945. Большая частка дапамогі аказвалася бескаштоўна, пэўныя віды тэхнікі (караблі) па вайне былі вернутыя. Са свайго боку ЗША атрымала права арэнды вайсковых і марскіх базаў на тэрыторыі хаўрусьнікаў у ваенны пэрыяд.

Агулам было аказана матэрыяльнай дапамогі на суму 50,1 мільярдаў [[Даляр ЗША|$]] (у цэнах 2016 року — 659 мільярдаў), альбо 17% усіх ваенных выдаткаў ЗША<ref>{{Кніга|аўтар = McNeill.|частка = |загаловак = America, Britain and Russia|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 778|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref> Зь іх $31,4 мільярды атрымала Брытанія, $11,3 млрд — Савецкі Саюз, $3,2 мільярды — Францыя, $1,6 мільярдаў — Кітай, рэшта $2,6 мільярдаў — іншыя аліянты. Адваротныя ўмовы лэнд-лізу ўключалі такія паслугі, як арэнда авіябазаў для ЗША і склалі $7,8 млрд; паслугі на $6,8 мільярдаў зь іх аказалі Вялікабрытанія і [[Садружнасьць нацыяў|Садружнасьць]]. Паводле ўмоваў пагадненьня прадугледжвалася карыстаньне сродкамі да вяртаньня ці зьнішчэньня, аднак практычна ЗША была вернутая нязначная частка перададзенага абсталяваньня. Пастаўкі, якія прыйшлі пасьля сканчэньня дзеяньня праграмы лэнд-лізу, былі прададзеныя Вялікабрытаніі па заніжаным кошце £1,075 мільярдаў і па прадастаўленай Злучанымі Штатамі доўгатэрміновай пазыцы.

Запускам гэтай праграмы ЗША спыніла прытрыманьне фактычнага [[нэўтралітэт]]у і зрабіла рашучы крок ад палітыкі неўварваньня, якая дамінавала ў замежных стасунках дзяржавы {{Не перакладзена|Акты пра нэўтралітэт ЗША (1930-я)|з 1931 року||Neutrality Acts of 1930s}}.

Падобную ж праграму пад назовам «{{Не перакладзена|Мільярдны падарунак і ўзаемадапамога|||Billion Dollar Gift and Mutual Aid}}» ў меншых памерах адкрывала і [[Канада]]. Па праграме Вялікабрытаніі і хаўрусьнікам быў перададзены 1 мільярд даляраў і абсталяваньне і паслугі на суму $3,4 мільярды<ref>{{Кніга|аўтар = Granatstein, J.L.|частка = |загаловак = Canada's War: The Politics of the Mackenzie King Government, 1939-1945|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = 1990|том = |старонкі = 315|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Артыкул|аўтар = Crowley, Leo T.|загаловак = Lend-Lease|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = Walter Yust, ed.|выданьне = 10 Eventful Years|тып = |месца = Chicago|выдавецтва = Encyclopædia Britannica Inc|год = 1947|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = 1:520, 2:858-860|isbn = }}</ref>.

== Перадумовы ==
[[Файл:Aid From America- Lend-lease Food, London, England, 1941 D4324.jpg|значак|Харчовая дапамога з Амэрыкі: брытанскія вучаніцы, машучы рукамі на камэру, атрымліваюць талеркі зь бяконам і яйкамі.]]
Пасьля [[Бітва за Францыю|падзеньня Францыі]] ў чэрвені 1940 року Брытанская садружнасьць і імпэрыя апынуліся адзінымі, хто ваяваў супраць [[Нацысцкая Нямеччына|Нямеччыны]] й [[Каралеўства Італія (1861—1946)|Італіі]], да [[Італа-грэцкая вайна|італьянскага ўварваньня ў Грэцыю]]. Брытанія разьлічвалася за матэрыялы золатам паводле прадугледжанае [[Акты пра нэўтралітэт ЗША (1930-я)|Актамі пра нэўтралітэт]] ЗША палітыкі «{{Не перакладзена|Cash and carry|плаці і забірай||Cash and carry (World War II)}}», тым ня меней да 1941 ейны залаты запас падышоў да сканчэньня<ref>Allen 1955, pp. 807—912.</ref>.

У гэты ж час урад ЗША пачаў падрыхтоўку да глябальнае вайны, упершыню ўвёўшы ў мірны час прызыў і ў пяць разоў павялічыўшы абаронны бюджэт (з $2 да $10 млрд)<ref>{{Артыкул|аўтар = |загаловак = 17 Billion Budget Drafted; Defense Takes 10 Billions|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = The New York Times|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 28 December 1940|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref>. Калі ў Вялікабрытаніі пачалася нястача грошай, зброі й іншага абсталяваньня, прэм’ер-міністар [[Ўінстан Чэрчыль]] стаў прысьпешваць прэзыдэнта [[Франклін Рузвэльт|Франкліна Рузвэльта]] наконт дапамогі ЗША. Рузвэльт быў ахвотны трымацца дадзеных Брытаніі абяцаньняў, аднак быў зьвязаны грамадзкім меркаваньнем і Актамі пра нэўтралітэт, якія забаранялі продаж у крэдыт узбраеньня ці прадастаўленьня пазыкаў ваюючым дзяржавам, таму прапанаваў ідэю «лэнд-лізу».

У верасьні 1940, падчас [[Бітва за Брытанію|бітвы за Брытанію]], брытанскі ўрад накіраваў у ЗША місію [[Генры Тызард|Тызарда]]<ref>{{Навіна|аўтар= |імя= Angela|прозьвішча= Hind|загаловак= Briefcase 'that changed the world'|спасылка= http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/6331897.stm|выдавец= BBC News|дата публікацыі= 5 February 2007|дата доступу= 14 верасьня 2016|мова = en}}</ref>. Мэтаю Брытанскай тэхнічна-навуковай місіі было выкарыстаньне прамысловых магутнасьцяў дзеля эксплюатацыі вайсковага патэнцыялу [[Навукова-досьледныя працы|навукова-досьледных працаў]], праведзеных у Вялікабрытаніі перад вайной, аднак якія цяпер не маглі быць рэалізаваныя тамака з-за актуальных патрэбаў войска. Брытанцы прывезьлі праекты [[магнэтрон]]у, {{Не перакладзена|Дэтанатар набліжэньня|дэтанатара-таймэра||Proximity fuze}}, дэталяў [[Рэактыўны рухавік|рэактыўнага рухавіку]] [[Фрэнк Ўітл|Фрэнка Ўітла]], [[Мэмарандум Фраша — Паерльса|мэмарандуму Фраша — Паерльса]] з апісаньнем магчымасьці рэалізацыі атамнае бомбы<ref>{{Артыкул|аўтар = |імя = James W.|прозьвішча = Brennen|загаловак = The Proximity Fuze ''Whose Brainchild?''|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = United States Naval Institute Proceedings|тып = |месца = |выдавецтва = |год = September 1968|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref> ды мноства іншых вынаходніцтваў і досьледных асобнікаў, напрыклад ракеты, кампрэсары, гіраскапічныя прыцэлы, прылады выяўленьня падлодак, самазачыняльныя паліўныя бакі і [[плястычная выбухоўка]].

У сьнежні 1940 року прэзыдэнт ЗША Рузвэльт абвясьціў, што ЗША становіцца «Арсэналам дэмакратыі», і прапанаваў прадаваць амуніцыю Вялікабрытаніі і Канадзе. Моцны супраціў ізаляцыяністаў, якія лічылі Другую сусьветную вайну пераважна эўрапейскім канфліктам і асьцерагаліся ўцягваньня ў яго ЗША, з часам зьменшыўся, калі амэрыканцы пачалі ўхваляць падтрымку Брытаніі супраць Нямеччыны безь непасрэднага ўдзелу ў вайне<ref>Kimball 1969</ref>. Таксама фармаваньню грамадзкай думкі паспрыяла прапаганда, якая паказвала разбурэньні брытанскіх местаў у апэрацыі «[[Blitz]]» і асабліва прадстаўленьне барбарскіх учынкаў немцаў падчас [[Бітва за Францыю|захопу Францыі]].

Рузвэльт разумеў, што пасьля дзесяцігодзьдзя нэўтралітэту пераходзіць да падтрымкі аднаго з бакоў трэба паступова, тым болей што [[Немцы ў ЗША|немцы]] ў той час былі найбольшай нацыяй краіны. ЗША не зьбіралася ўступаць у вайну, дапамагаючы толькі матэрыяльна. У лютым 1941 54% амэрыканцаў у апытаньні [[Інстытуцыя Гэлапа|Гэлапа]] выказаліся за аказаньне дапамогі брытанцам без канкрэтызацыі, 15% — з умовай «калі гэта не давядзе нас да вайны» ці «калі брытанцы абяцаюць нам за гэта бясьпеку»; супраць прапановы прэзыдэнта выказаліся 22% рэспандэнтаў. Найбольшую апазыцыю Закону пра лэнд-ліз выказвалі ў [[Кангрэс ЗША|Кангрэсе]] [[Рэспубліканская партыя ЗША|рэспубліканцы]], якія называлі праект «якім-кольвек найбліжэйшым крокам нацыі ў бок уцягваньня ў вайну за мяжой». 9 лютага 1941 року на галасаваньні ў Палаце прадстаўнікоў за прыняцьце закону выказаліся 238 прадстаўнікоў [[Дэмакратычная партыя ЗША|Дэмакратычнае партыі]] (25 — супраць) і 24 рэспубліканцы (135 супраць)<ref>{{Артыкул|аўтар = Dorris, Henry.|загаловак = No Vital Changes|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = The New York Times|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 9 February 1941|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref>. Галасаваньне ў Сэнаце паказала падобныя вынікі: 49 дэмакратаў і 10 рэспубліканцаў «за», 13 і 17 адпаведна «супраць»<ref>{{Артыкул|аўтар = Hinton, Harold B.|загаловак = All Curbs Downed|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = The New York Times|тып = |месца = |выдавецтва = |год = 9 March 1941|выпуск = |том = |нумар = |старонкі = |isbn = }}</ref>.

11 сакавіка закон пра лэнд-ліз быў падпісаны Рузвэльтам. Ён дазваляў «прадаваць, перадаваць у валоданьне, мяняць, аддаваць у арэнду, даваць пазыку ці інакш выдаваць любую маёмасьць любому ўраду [абарону якога прэзыдэнт лічыць жыцьцёва неабходным дзеля абароны Злучаных Штатаў]». У красавіку гэтая палітыка была пашыраная на [[Рэспубліка Кітай (1912—1949)|Кітай]]<ref>Weeks 2004, p. 24.</ref>, а ў кастрычніку — на [[Савецкі Саюз]]. У канцы кастрычніка Рузвэльт ухваліў дапамогу Брытаніі па лэнд-лізе ў памеры $1 млрд даляраў ЗША.

Таксама ў 1940 року было прынятае [[пагадненьне «Эсьмінцы за базы»]], паводле якога 50 [[Вайскова-марскі флёт ЗША|амэрыканскіх]] [[Эсьмінец|эсьмінцаў]] былі перададзеныя [[Каралеўскі вайскова-марскі флёт Вялікабрытаніі|каралеўскаму флёту Вялікабрытаніі]] і [[Каралеўскі вайскова-марскі флёт Канады|Канады]] ў абмен за права базаваньня ў [[Карыбы|Карыбскім рэгіёне]]. Чэрчыль таксама надаў ЗША вайсковыя базы на [[Бэрмудзкія астравы|Бэрмудах]] і [[Ньюфаўндлэнд і Лябрадор|Ньюфаўндлэндзе]].

== Дапамога ==

Кошт матэрыялаў, прадастаўленых ЗША іншым краінам-хаўрусьніцам<ref>{{Кніга|аўтар = Wolfgang Schumann (et al.).|частка = |загаловак = Deutschland im Zweiten Weltkrieg|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = 3|месца = Berlin|выдавецтва = Akademie-Verlag|год = 1982|том = |старонкі = 468|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.

{| class="wikitable"
|-class="hintergrundfarbe5"
!Краіна
!Кошт, млн $
!Краіна
!Кошт, млн $
|-
|align="left"|[[Брытанская імпэрыя]] і Садружнасьць
|align="middle"|31 387,1
|align="left"|[[Бразылія]]
|align="middle"|372,0
|-
|align="left"| [[Савецкі Саюз]]
|align="middle"|10 982,1
|align="left"|[[Мэксыка]]
|align="middle"|39,2
|-
|align="left"|[[Францыя]] і [[Француская каляніяльная імпэрыя|калёніі]]
|align="middle"|3223,9
|align="left"|[[Чылі]]
|align="middle"|21,6
|-
|align="left"|[[Рэспубліка Кітай (1912—1949)|Кітай]]
|align="middle"|1627,0
|align="left"|[[Пэру]]
|align="middle"|18,9
|-
|align="left"|[[Нідэрлянды]] і [[Нідэрляндзкая каляніяльная імпэрыя|калёніі]]
|align="middle"|251,1
|align="left"|[[Калюмбія]]
|align="middle"|8,3
|-
|align="left"|[[Бэльгія]]
|align="middle"|159,5
|align="left"|[[Эквадор]]
|align="middle"|7,8
|-
|align="left"|[[Грэцыя]]
|align="middle"|81,5
|align="left"|[[Уругвай]]
|align="middle"|7,1
|-
|align="left"|[[Нарвэгія]]
|align="middle"|47,0
|align="left"|[[Куба]]
|align="middle"|6,6
|-
|align="left"|[[Турэччына]]
|align="middle"|42,9
|align="left"|[[Балівія]]
|align="middle"|5,5
|-
|align="left"|[[Югаславія]]
|align="middle"|32,2
|align="left"|[[Вэнэсуэла]]
|align="middle"|4,5
|-
|align="left"|[[Саудаўская Арабія]]
|align="middle"|19,0
|align="left"|[[Гватэмала]]
|align="middle"|2,6
|-
|align="left"|[[Польшча]]
|align="middle"|12,5
|align="left"|[[Парагвай]]
|align="middle"|2,0
|-
|align="left"|[[Лібэрыя]]
|align="middle"|11,6
|align="left"|[[Дамініканская рэспубліка]]
|align="middle"|1,6
|-
|align="left"|[[Іран]]
|align="middle"|5,3
|align="left"|[[Гаіці]]
|align="middle"|1,4
|-
|align="left"|[[Этыёпія]]
|align="middle"|5,3
|align="left"|[[Нікарагуа]]
|align="middle"|0,9
|-
|align="left"|[[Ісьляндыя]]
|align="middle"|4,4
|align="left"|[[Сальвадор]]
|align="middle"|0,9
|-
|align="left"|[[Ірак]]
|align="middle"|0,9
|align="left"|[[Гандурас]]
|align="middle"|0,4
|-
|align="left"|[[Чэхаславаччына]]
|align="middle"|0,6
|align="left"|[[Коста-Рыка]]
|align="middle"|0,2
|-
|align="left"|'''Агулам'''
|align="middle" colspan="3"|'''48 395,4'''
|}

== Значэньне ==
[[Файл:WorldWarII-GDP-Relations-Allies-Axis.png|значак|325пкс|Дзеля [[Сукупны ўнутраны прадукт|сукупнага ўнутранага прадукту]] хаўрусьнікаў і дзяржаваў Восі (1938—1945).]]
Дапамога па лэнд-лізе Брытаніі і хаўрусьнікам у 1941 року была нязначнай, толькі ў наступныя гады яна аказала ўплыў на вынікі бітваў з ворагам. У 1943—1944 роках па лэнд-лізе была пастаўленая чвэрць усіх вайсковых паставак Вялікабрытаніі.

Лэнд-ліз працягваўся нават пасьля поўнамаштабнага задзеяньня амэрыканскіх войскаў у Эўропе і [[Вайна на Ціхім акіяне|на Ціхім акіяне]] ў 1943—1944 роках. Да гэтага часу большасьць хаўрусьнікаў мелі даволі ўласнага ўзбраеньня першай лініі (напрыклад, танкі ці авіяцыю), аднак па лэнд-лізе ў значных аб’ёмах пастаўляліся аўтамабілі, чыгуначнае абсталяваньне й іншыя лягістычныя матэрыялы<ref name="Weeks 2004, p. 9">Weeks 2004, p. 9.</ref>.

Значнасьць дапамогі можна ацаніць, улічваючы эканамічныя перакосы, выкліканыя вайной. Большасьць краінаў-удзельніц вайны былі вымушаныя сканцэнтравацца на вытворчасьці зброі ў шкоду дапаможным таварам ня першай неабходнасьці, што выклікала іх непазьбежную недастачу. Так, СССР значна залежаў ад чыгуначных перавозак, аднак з-за вайны вытворчасьць чыгуначнага абсталяваньня была практычна спыненая. За ўсю вайну было выпушчана толькі 446 лякаматываў<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = Budnitsky|імя = Oleg|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://rbth.com/business/2015/05/08/allies_gave_soviets_130_billion_under_lend-lease_45879.html|загаловак = Russian historian: Importance of Lend-Lease cannot be overestimated|фармат = |назва праекту = |выдавец = Russia Beyond the Headlines|дата доступу = 14 верасьня 2016|мова = |камэнтар = }}</ref>, зь якіх у пэрыяд паміж 1942 і 1945 рокамі было збудавана ўсяго 92<ref>{{Кніга|аўтар = Hill, Alexander.|частка = |загаловак = The Great Patriotic War of the Soviet Union, 1941-45: A Documentary Reader|арыгінал = |спасылка = https://books.google.cz/books?id=kJCRAgAAQBAJ|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = 188|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Па лэнд-лізе ў Савецкі Саюз было пастаўлена 92,7% чыгуначнага абсталяваньня ваеннага часу<ref name="Weeks 2004, p. 9"/>, у тым ліку 1911 лякаматываў і 11 225 вагонаў<ref>Weeks 2004, p. 146.</ref>. На пачатак вайны СССР меў ня меней за 20 000 лякаматываў і паўмільёну вагонаў<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = July 2008|url = http://mikes.railhistory.railfan.net/r097.html/|загаловак = Russia and Serbia, A Century of Progress in Rail Transport|фармат = |назва праекту = A Look at Railways History in 1935 and Before|выдавец = Open Publishing|дата доступу = 9 чэрвеня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref>.

Акрамя таго, лягістычную падтрымку савецкіх вайскоўцаў забясьпечвалі сотні тысячаў пастаўленых з ЗША грузавікоў. Да 1945 року амаль траціна ўсіх грузавікоў [[Чырвоная армія|Чырвонай арміі]] была сабраная ў ЗША. Найлепшымі грузавымі мадэлямі на [[Вялікая Айчынная вайна|Ўсходнім фронце]] былі ¾-тонны [[Dodge]] ды 2½-тонны [[Studebaker]]. Таксама крытычна важнымі былі пастаўкі амэрыканскага тэлефоннага дроту, алюміну, тушонкі і вопраткі<ref>Weeks 2004, p. 107.</ref>.

Па лэнд-лізе Савецкі Саюз атрымаў і вялізную колькасьць зброі і боепрыпасаў. Вайскова-паветраныя сілы атрымалі 18 700 самалётаў, што складала каля 30% савецкай вытворчасьці ў ваенны час<ref name="Weeks 2004, p. 9"/>. Большасьць танкавых войскаў мелі ўласныя савецкія мадэлі танкаў, аднак і ЗША перадала Савецкаму Саюзу каля 7000 сваіх асобнікаў.

== Пастаўкі ЗША ў СССР ==
[[Файл:Aleje Jerozolimskie waf-2072-1002-40 (1945).jpg|значак|300пкс|Варшава, 1945: [[Willys MB|джып Willys]], пастаўлены 1-й Польскай арміі па праграма лэнд-лізу.]]
[[Файл:Lend-lease memorial.jpg|значак|Помнік лэнд-лізу ў [[Фэарбэнкс (Аляска)|Фэарбэнкс]]е ([[Аляска]]) ў гонар дастаўкі амэрыканскіх самалётаў Савецкаму Саюзу па Паўночна-Заходнім этапе]].]]
Амэрыканскія пастаўкі ў СССР падзеленыя на наступныя фазы:
* «да-лэнд-лізавыя» з 22 чэрвеня 1941 да 30 верасьня 1941 (аплочваныя [[золата]]м і мінэраламі)
* першы пратакольны пэрыяд з 1 кастрычніка 1941 да 30 чэрвеня 1942 (падпісаны 7 кастрычніка 1941)<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = The United States at war; development and administration of the war program by the federal government|арыгінал = |спасылка = https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015004950914;view=1up;seq=2|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Bureau of the Budget|год = 1946|том = |старонкі = 82|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, гэтыя матэрыялы вырабляліся і дастаўляліся Вялікабрытаніяй па крэдыце ЗША.
* другі пратакольны пэрыяд з 1 ліпеня 1942 да 30 чэрвеня 1943 (падпісаны 6 кастрычніка 1942)
* трэці пратакольны пэрыяд з 1 ліпеня 1943 да 30 чэрвеня 1944 (падпісаны 19 кастрычніка 1943)
* чацьвёрты пратакольны пэрыяд з 1 ліпеня 1944 (падпісаны 17 красавіка 1945), фармальна скончыўся 12 траўня 1945, аднак пастаўкі працягваліся дзеля вайны зь Японіяй (у якую СССР увайшоў 8 жніўня 1945) да 2 верасьня 1945 — капітуляцыі Японіі. 20 верасьня 1945 былі спыненыя ўсе пастаўкі па лэнд-лізе.

Пастаўкі зьдзяйсьняліся [[Арктычныя канвоі|Арктычнымі канвоямі]], па [[Пэрсыдзкі калідор|Пэрсыдзкім калідоры]] і празь [[Ціхі акіян]]. Арктычны шлях быў найкарацейшы і наўпроставы, аднак і найбольш небясьпечны. Па ім у СССР паступіла 3 964 000 [[Ангельская тона|тонаў]] тавараў; 7% згінулі, астатнія 93% былі дастаўленыя<ref name="Kemp">Kemp p235</ref>. Гэты аб’ём склаў 23% усяе ваеннае дапамогі СССР. Пэрсыдзкі калідор быў найдаўжэйшым і ня дзейнічаў да сярэдзіны 1942 року. Пасьля гэтага па ім паступіла 4 160 000 тонаў рэчаў, 27% ад агульнае колькасьці<ref name="Kemp"/>. Урэшце, Ціхаакіянскі маршрут быў адчынены ў жніўні 1941, аднак з [[Японскае ўварваньне ў Малаю|пачаткам ваенных дзеяньняў]] між Японіяй і ЗША дастаўка па ім ускладнілася. Паколькі Японія і СССР вытрымлівалі палітыку нэўтралітэту, дастаўкі адбываліся толькі савецкімі караблямі і толькі невайсковых тавараў<ref>{{Спасылка|аўтар = Olga Troshina.|прозьвішча = Troshina|імя = Olga|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 25 сьнежня 2008|url = https://sputniknews.com/voiceofrussia/radio_broadcast/2248879/2500693/|загаловак = Sea routes of Soviet lend-lease|фармат = |назва праекту = |выдавец = Sputnik|дата доступу = 15 верасьня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref>. Тым ня меней, гэткім чынам паступілі 8 244 000 тон тавараў, 50% агульнае колькасьці<ref name="Kemp"/>.

[[Файл:Katjuscha 1938 Moscow.jpg|значак|зьлева|БМ-13Н «[[БМ-13 Кацюша|Кацюша]]» на базе лэнд-лізнага [[Studebaker]] US6 у маскоўскім [[Музэй Вялікай Айчыннай вайны (Масква)|музэі Вялікай Айчыннай вайны]].]]
Агульны кошт матэрыялаў, пастаўленых ЗША па лэнд-лізе, склаў $11 мільярдаў: больш за 400 000 [[джып]]аў і грузавікоў; 12 000 адзінак [[Бранятэхніка|бранятэхнікі]] (у тым ліку 7000 [[танк]]аў, каля 1386<ref>Zaloga (Armored Thunderbolt) p. 28, 30, 31</ref> зь якіх былі [[M3 Lee]] і 4102 — [[M4 Sherman]])<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = Section IIIB|загаловак = Lend-Lease Shipments: World War II|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Office, Chief of Finance, War Department|год = 31 December 1946|том = |старонкі = 8|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>; 11 400 самалётаў (зь іх 4719 [[Bell P-39 Airacobra]])<ref>Hardesty 1991, p. 253.</ref>; 1,75 мільёнаў тонаў харчаваньня.

з 1 кастрычніка 1941 року да 31 траўня 1945 ЗША паставілі Савецкаму Саюзу наступнае: {{Лік|427284}} грузавікі, {{Лік|13303}} баявых машынаў, {{Лік|35170}} матацыклаў, {{Лік|2328}} артылерыйскіх прыладаў, {{Лік|2670371}} тонаў нафтапрадуктаў, {{Лік|4478116}} тонаў харчовых прадуктаў (тушонкі, цукру, мукі, солі й інш.), {{Лік|1911}} паравозаў, 66 дрызінаў, {{Лік|9920}} вагонаў-плятформаў, {{Лік|1000}} вагонаў-самазвалаў, 120 вагонаў-цыстэрнаў, 35 цяжкіх грузавых вагонаў. Пастаўленае ўзбраеньне (боепрыпасы, артылерыйскія снарады, міны, выбуховыя прылады) складалі 53% агульнай вытворчасьці ЗША<ref name="Weeks 2004, p. 9"/>. У адным выпадку з комплексу «{{Не перакладзена|Ford River Rouge Complex|Рывэр Руж}}» кампаніі Ford у СССР быў цалкам перанесены завод па вытворчасьці шынаў.

== Пастаўкі Вялікабрытаніі ў СССР ==
[[Файл:Lend-Lease x Universal Carrier x Intrarea Armatei Sovietice in Bucuresti - Bulevardul Carol.jpg|значак|[[Чырвоная армія]] ў Бухарэсьце ля бульвару [[Караль I (кароль Румыніі)|Караля I]] з «[[Universal Carrier|унівэрсальным бронетранспартэрам]]» брытанскай пастаўкі.]]
[[Файл:A Lend-Lease British Valentine tank produced for the Soviet Union.jpg|значак|Танк «[[Valentine|Валентайн]]», прызначаны Савецкаму Саюзу, сыходзіць з канвэеру ў Вялікабрытаніі.]]
Неўзабаве па нападзе Нямеччыны на СССР з Брытаніі праз Арктыку выправіўся першы ангельскі канвой з дапамогай, які ў верасьні дасягнуў [[Мурманск]]у. Ён прывёз 40 летакоў [[Hawker Hurricane]] і 550 мэханікаў і пілётаў {{Не перакладзена|151-я эскадрыльля Каралеўскіх ВПС Вялікабрытаніі|151-й каралеўскай эскадральлі||No. 151 Wing RAF}} дзеля неадкладнага пачатку баявых вылетаў і трэніроўкі савецкіх пілётаў. У лістападзе брытанцы вярнуліся на радзіму пасьля эскартаваньня савецкіх бамбавікоў, страціўшы адзін самалёт у абмен на 14 зьбітых нямецкіх і завяршыўшы трэніроўку савецкіх пілётаў і мэханікаў. Гэта быў першы з гэтак званых [[Арктычныя канвоі|Арктычных канвояў]] у Мурманск і [[Архангельск]]; назад караблі везьлі золата, якім СССР разьлічваўся з ЗША.

У канцы 1941 року пастаўкі танкаў «[[Matilda II|Матыльда]]», «[[Valentine|Валентайн]]» і «[[Tetrarch|Тэтрарх]]» складалі толькі 6,5% агульнай танкавае моцы Савецкага Саюзу, аднак дзеля брытанскіх сярэдніх і цяжкіх танкаў у Чырвонай арміі дасягнула 25%<ref>{{Кніга|аўтар = Krivosheev G.F.|частка = |загаловак = Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = London|выдавецтва = Greenhill Books|год = 1997|том = |старонкі = |старонак = 252|сэрыя = |isbn = 978-1853672804|наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = |імя = Михаил|прозьвішча = Супрун|частка = |загаловак = Ленд-лиз и северные конвои, 1941—1945|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Андреевский флаг|год = 1997|том = |старонкі = |старонак = 358|сэрыя = |isbn = 5-85608-081-5|наклад = }}</ref>. Ужо 20 лістапада 1941 року брытанскія танкі ў складзе 138-га асобнага танкавага батальёну ўзялі ўдзел у [[Бітва за Маскву|бітве на Валжанскім вадасховішчы]]<ref>Secret Cipher Telegram. From: 30 Military Mission. To: The War Office. Recd 11/12/41. TNA WO 193/580</ref>, а пад Масквой іхняя дзеля ў агульнай колькасьці цяжкіх і сярэдніх танкаў у сьнежні 1941 року склала ад 30 да 40%<ref>{{Артыкул|аўтар = |імя = Alexander|прозьвішча = Hill|загаловак = British “Lend-Lease” Tanks and the Battle for Moscow, November–December 1941|арыгінал = |спасылка = http://dx.doi.org/10.1080/13518040600697811|аўтар выданьня = |выданьне = The Journal of Slavic Military Studies|тып = |месца = |выдавецтва = Taylor & Francis|год = 2006|выпуск = 2|том = 19|нумар = |старонкі = |isbn = |doi=10.1080/13518040600697811}}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = |імя = Николай|прозьвішча = Бирюков|частка = |загаловак = Танки — фронту! Записки советского генерала|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Смоленск|выдавецтва = Русич|год = 2005|том = |старонкі = |старонак = 57|сэрыя = |isbn = 978-5813806612|наклад = }}</ref>
[[Файл:Bundesarchiv Bild 101I-277-0850-11, Russland, zerstörter russischer Panzer.jpg|значак|Зьнішчаны брытанскі [[Valentine|Mk III «Valentine»]] ў СССР (студзень 1944).]]
Вялікая колькасьць «[[Чэрчыль (танк)|Чэрчыляў]]», «Матыльдаў» ды «Валентайнаў» была пастаўленая ў СССР разам з амэрыканскімі «[[M3 Lee]]» пасьля таго, як яго адклікалі з Афрыканскага фронту, спынілі вытворчасьць (1942) і вывелі з брытанскіх войскаў (1943)<ref>{{Спасылка|аўтар = Rickard, J.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 6 чэрвеня 2016|url = http://www.historyofwar.org/articles/weapons_medium_tank_M3_grant_lee.html|загаловак = Medium Tank M3/ Grant/ Lee|фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата доступу = 20 верасьня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref>. «Чэрчылі», дастаўленыя арктычнымі канвоямі, удзельнічалі ў [[Блякада Ленінграду|бітвах пад Ленінградам]] і [[Курская бітва|Курскам]]<ref>{{Спасылка|аўтар = David Bocquelet.|прозьвішча = Bocquelet|імя = David|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 27 лістапада 2014|url = http://www.tanks-encyclopedia.com/ww2/gb/A22_Churchill_Tank.php|загаловак = A22 Infantry Tank Mk. IV, Churchill|фармат = |назва праекту = Tanks encyclopedia|выдавец = |дата доступу = 20 верасьня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref><ref>{{Спасылка|аўтар = Alexander Hill.|прозьвішча = Hill|імя = Alexander|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 7 сьнежня 2008|url = http://www.historynet.com/did-russia-really-go-it-alone-how-lend-lease-helped-the-soviets-defeat-the-germans.htm|загаловак = Did Russia Really Go It Alone? How Lend-Lease Helped the Soviets Defeat the Germans|фармат = |назва праекту = HistoryNet|выдавец = |дата доступу = 20 верасьня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref>, а тыя, што прыйшлі пэрсыдзкім калідорам, ваявалі на Каўкаскім фронце. З чэрвеня 1941 да траўня 1945 пастаўкі Вялікабрытаніі ў СССР склалі:
* >3000 «[[Hawker Hurricane|Ўраганаў]]»
* >4000 іншых летакоў
* 27 караблёў
* 5218 танкаў
* >5000 супрацьтанкавых гарматаў
* 4020 машын хуткай дапамогі і грузавых аўтамабіляў
* 323 браневікоў
* 2560 [[Universal Carrier|унівэрсальных бронетранспартэраў]]
* 1721 матацыкль
* авіяцыйныя рухавікі коштам £1,15 мільярдаў
* 600 радараў і гідралякатараў
* сотні карабельных гарматаў
* 15 мільёнаў пар ботаў
Разам з харчаваньнем і мэдыкамэнтамі агульная вага паставак склала 4 млн тонаў. У адпаведнасьці з Ангельска-савецкім пагадненьнем пра вайсковыя пастаўкі 27 чэрвеня 1942 уся вайсковая дапамога Вялікабрытаніі Савецкаму Саюзу ў часе вайны аказвалася бескаштоўна<ref>{{Спасылка|аўтар = |прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 16 красавіка 1946|url = http://hansard.millbanksystems.com/commons/1946/apr/16/russia-british-empire-war-assistance|загаловак = Russia (British Empire war assistance)|фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата доступу = 20 верасьня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref>.

== Адваротны лэнд-ліз ==
Пастаўкі абсталяваньня і паслугаў у Злучаныя Штаты Амэрыкі называліся ''адваротным лэнд-лізам''. Хаўрусьнікі перадалі ЗША матэрыялаў на суму $8 мільярдаў, 90% зь якіх прыходзілася на дзелю Брытанскай імпэрыі<ref name=":0">{{Артыкул|аўтар = O. Schreiber|загаловак = Tenth Anniversary of Lend-Lease: How America Gave Aid to Her Allies|арыгінал = |спасылка = http://www.jstor.org/stable/20633372|аўтар выданьня = |выданьне = The Australian Quarterly|тып = |месца = |выдавецтва = |год = верасень 1951|выпуск = 3|том = 23|нумар = |старонкі = |isbn = |doi=10.2307/20633372}}</ref>. Сярод паставак былі санітарная машына [[Austin K2/Y]], брытанскія авіяцыйныя сьвечы запальваньня для [[Boeing B-17 Flying Fortress]]<ref name=":0" />, маторныя баркасы [[Fairmile B]] канадзкай вытворчасьці дзеля проціпадводнай вайны, фотаразьведвальныя летакі [[de Havilland Mosquito|Mosquito]] ды індыйскія нафтапрадукты<ref name=":1">{{Спасылка|аўтар = Franklin D. Roosevelt.|прозьвішча = Roosevelt|імя = Franklin D.|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 11 лістапада 1943|url = http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=16340|загаловак = Report to Congress on Reverse Lend-Lease|фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата доступу = 26 верасьня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref>. Аўстралія і Новая Зэляндыя пастаўлялі амэрыканскім войскам на Ціхім акіяне харчаваньне<ref name=":0" /><ref>{{Кніга|аўтар = |імя= J. V. T.|прозьвішча = Baker|частка = |загаловак = War Economy|арыгінал = |спасылка = http://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-WH2Econ-c6-17.html|адказны = |выданьне = |месца = Wellington|выдавецтва = Historical Publications Branch|год = 1965|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Дапамога ад СССР, хоць і была мізэрнай у параўнаньні з гэтым, аднак уключала 300 000 тонаў хрому і 32 000 тоны манганавай руды, а таксама драўніну, золата і плятыну<ref>{{Спасылка|аўтар = Андрей Чаплыгин.|прозьвішча = Чаплыгин|імя = Андрей|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://историк.рф/special_posts/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B4-%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0-%D0%B4%D0%BB%D1%8F-%D1%81%D1%81%D1%81%D1%80/|загаловак = Значение ленд-лиза для СССР|фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата доступу = 26 верасьня 2016|мова = ru|камэнтар = }}</ref>.

== Канадзкія пастаўнікі хаўрусьнікам ==
{{Асноўны артыкул|Мільярдны падарунак і ўзаемадапамога}}
Менш вядомыя ў гісторыі факты паставак па лэнд-лізе Вялікабрытаніяй ды ейнымі [[дамініён]]амі і калёніямі.

«Канадзкай вэрсіяй» лэнд-лізу была «Ўзаемадапамога»<ref>{{Кніга|аўтар = B. Muirhead.|частка = |загаловак = Development of Postwar Canadian Trade Policy: The Failure of the Anglo-European Option|арыгінал = |спасылка = http://books.google.com/books?id=Wgc6Wvf7c_gC&pg=PA180|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = McGill-Queen’s Press — MQUP|год = 1992|том = |старонкі = 180|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Цягам вайны Канада перадала ў дарунак Брытаніі рэчаў на суму $3,5 мільярды плюс безадсоткавы крэдыт у $1 мільярд; гэтыя грошы Вялікабрытанія скарыстала на набыцьцё харчаваньня і ваенных аснадаў<ref>Granatstein 1990, pp. 194, 315.</ref><ref>{{Спасылка|аўтар = C.P. Stacey, and Norman Hillmer, ed.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = |url = http://www.thecanadianencyclopedia.com/en/article/second-world-war-wwii/|загаловак = Second World War (WWII)|фармат = |назва праекту = The Canadian Encyclopedia|выдавец = |дата доступу = 28 верасьня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref><ref>{{Артыкул|аўтар = Robert B. Bryce.|загаловак = Canada and the Cost of World War II: The International Operations of Canada’s Department of Finance, 1939—1947|арыгінал = |спасылка = |аўтар выданьня = |выданьне = |тып = |месца = |выдавецтва = |год = 2005|выпуск = |том = |нумар = 7|старонкі = |isbn = }}</ref>. Адразу па вайне Канада таксама дала ў доўгатэрміновую пазыку Вялікабрытаніі $1,2 мільярды; сплачаныя яны былі да 2006 року<ref name="finalrepayment">{{Спасылка|аўтар = Philip Thornton.|прозьвішча = Thornton|імя = Philip|аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 29 сьнежня 2006|url = http://www.independent.co.uk/news/business/news/britain-pays-off-final-instalment-of-us-loan-after-61-years-430118.html|загаловак = Britain pays off final instalment of US loan - after 61 years|фармат = |назва праекту = |выдавец = |дата доступу = 28 верасьня 2016|мова = en|камэнтар = }}</ref>

Дзеля хуткага перакіданьня брытанскіх зьнішчальнікаў і бамбавікоў Вялікабрытанія перадала па лэнд-лізе Канадзе {{Не перакладзена|Гандэр (авіябаза)|авіябазу Каралеўскіх ВПС «Гандэр»||CFB Gander}} ў {{Не перакладзена|Гандэр (аэрапорт)|міжнародным аэрапорце «Гандэр»||Gander International Airport}} на 99 гадоў<ref>Stacey 1970, pp. 361, 374, 377.</ref>. Калі [[Ньюфаўндлэнд]] у 1949 року стаў дзясятай правінцыяй Канады, авіябаза стала непатрэбнай.

Таксама Рузвэльт дазволіў дзеля паставак у Вялікабрытанію, Кітай і Савецкі Саюз па лэнд-лізе набываць неабходныя матэрыялы ў Канадзе, хоць большасьць паставак, вядома, складалі тавары амэрыканскай вытворчасьці<ref>Stacey 1970, p. 490.</ref>.

== Пагашэньні ==
Кангрэс не дазваляў пастаўкі ў падарунак пасьля канчатковай даты дзеяньня лэнд-лізу, таму ЗША брала за іх аплату, хоць і з 90% зьніжкай. 2 верасьня 1945, калі дамова лэнд-лізу была перарваная, у Вялікабрытаніі ці ў дарозе яшчэ заставаліся недастаўленыя тавары, некаторыя зь якіх Вялікабрытанія хацела пакінуць сабе ў паваенны пэрыяд. У 1946 року між Брытаніяй і ЗША была заключаная яшчэ адна дамова лэнд-лізу. Рэчы, якія засталіся ў Вялікабрытаніі, былі прададзеныя за 10% намінальнага кошту, а выплаты былі разьбітыя на 50 штогадовых плацяжоў з 1951 року і зь пяцьцю гадамі адтэрміноўкі пры 2%-й стаўцы<ref>Kindleberger 1984, p. 415.</ref>. Апошні плацёж сумаю $83,3 мільёны (£42,5 мільёны) адбыўся 29 сьнежня 2006 (з улікам дазволеных пяці гадоў адтэрміноўкі і аднаго звыш).

ЗША не найстойвала на сплаце пазыкаў з боку СССР, хоць гэта і прадугледжвала безадсоткавая дамова лэнд-лізу. Ад СССР паводле ўмоваў зваротнага лэнд-лізу ЗША атрымала пастаўкі на суму $2 млн, пераважна ў форме пасадкі, абслугоўваньня і запраўкі транспартных судзінаў; таксама ў ЗША паступіла пэўная частка станкоў і рэдкіх мінэралаў. Па сканчэньні вайсковых дзеяньняў ЗША запатрабавала ў пагашэньне $1,3 млрд, але атрымала ад СССР толькі $170 млн. Спрэчка заставалася неразьвязанай да 1972 року, калі ЗША прынялі прапанову СССР сплаціць $722 млн за пастаўкі зерня з ЗША і сьпісаньнем рэшты доўгу. У вайну СССР паставіў невядомую колькасьць рэдкіх мінэралаў як сродак безадсоткавага пагашэньня лэндлізу, частка гэтых паставак была перахопленая немцамі. У траўні 1942 року быў патоплены [[HMS Edinburgh (16)|HMS ''Edinburgh'']], які перавозіў 4,5 тоны савецкага золата для скарбніцы ЗША. У чэрвені 1942 на шляху з канадзкага Галіфаксу ў Нью-Ёрк быў патоплены [[SS Port Nicholson (1918)|SS ''Port Nicholson'']], які меркавана перавозіў савецкую плятыну, золата і прамысловыя дыямэнты<ref>http://www.telegraph.co.uk/history/world-war-two/90562/Treasure-hunters-find-3-billion-in-platinum-on-sunken-WW2-British-ship.html{{Недаступная спасылка|date=July 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|colwidth=30em}}

== Літаратура ==
* Allen, H.C. ''Britain and the United States.'' New York: St. Martin’s Press, 1955.
* Allen, R.G.D. «Mutual Aid between the US and the British Empire, 1941—5». ''Journal of the Royal Statistical Society,'' Volume 109, No. 3, 1946, pp.&nbsp;243-277, [http://www.jstor.org/pss/2981369 online in ''JSTOR]
* Black, Conrad. ''Franklin Delano Roosevelt, Champion of Freedom.'' New York: Public Affairs, 2003. {{ISBN|1-58648-184-3}}.
* Bryce, Robert B. ''Canada and the Cost of World War II: The International Operations of Canada’s Department of Finance, 1939—1947'' (2005) ch 7 on Mutual Aid
* [[Patrick Buchanan|Buchanan, Patrick]]. ''Churchill, Hitler and the Unnecessary War.'' New York: Crown, 2008. {{ISBN|978-0-307-40515-9}}.
* Campbell, Thomas M. and George C. Herring, eds. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=61786658 ''The Diaries of Edward R. Stettinius, Jr., 1943—1946''.] New York: Franklin Watts, Inc., 1975. {{ISBN|0-531-05570-1}}.
* Clarke, Sir Richard. ''Anglo-American Economic Collaboration in War and Peace, 1942—1949''. Oxford University Press, 1982. {{ISBN|0-19-828439-X}}.
* Crowley, Leo T. «Lend Lease» in Walter Yust, ed. ''10 Eventful Years, 1937—1946'' Chicago: Encyclopædia Britannica, 1947, pp.&nbsp;858-860.
* Dawson, Raymond H. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=94830935 ''The Decision to Aid Russia, 1941: Foreign Policy and Domestic Politics.''] Chapel Hill, North Carolina: University of North Carolina Press, 1959.
* Dobson, Alan P. ''U.S. Wartime Aid to Britain, 1940—1946''. London: Croom Helm, 1986. {{ISBN|0-7099-0893-8}}.
* Gardner, Richard N. ''Sterling-Dollar Diplomacy''. Oxford: Clarendon Press, 1956.
* Granatstein, J. L. ''Canada’s War: The Politics of the McKenzie King Government, 1939—1945.'' Toronto, Ontario, Canada: Firefly Books, 1990. {{ISBN|0-88619-356-7}}.
* Hancock, G.W. and M.M. Gowing. ''British War Economy'' (1949) pp 224-48 [http://www.ibiblio.org/hyperwar/UN/UK/UK-Civil-WarEcon/UK-Civil-WarEcon-9.html Official British history]
* Herring Jr. George C. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=55466120 ''Aid to Russia, 1941—1946: Strategy, Diplomacy, the Origins of the Cold War.''] New York: Columbia University Press, 1973. {{ISBN|0-231-03336-2}}.
* Kemp, P. ''Convoy: Drama in Arctic Waters.'' Minneapolis, Minnesota: Book Sales Inc., 2004, First edition 1993. {{ISBN|978-0-78581-603-4}}.
* Kimball, Warren F. ''The Most Unsordid Act: Lend-Lease, 1939—1941''. Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University, 1969. {{ISBN|0-8018-1017-5}}.
* Kindleberger, Charles P. ''A Financial History of Western Europe''. Oxford, UK: Oxford University Press, 1984. {{ISBN|0-19-507738-5}}.
* Langer, William L. and S. Everett Gleason. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=7965317 «Chapters: 8-9.»] ''The Undeclared War, 1940—1941''. New York: Harper & Brothers, 1953.
* Louis, William Roger. ''Imperialism at Bay: The United States and the Decolonization of the British Empire, 1941—1945''. Oxford University Press, 1977. {{ISBN|0-19-821125-2}}.
* Mackenzie, Hector. «Transatlantic Generosity: Canada’s ‘Billion Dollar Gift’ to the United Kingdom in the Second World War.» ''International History Review'', Volume 24, Issue 2, 2012, pp.&nbsp;293-314.
* McNeill, William Hardy. ''America, Britain, and Russia: their co-operation and conflict, 1941—1946'' (1953), pp 772-90
* Milward, Alan S. ''War, Economy and Society''. Harmondsworth: Pelican, 1977. {{ISBN|0-14-022682-6}}.
* Neiberg, Michael S. ''Warfare and Society in Europe: 1898 to the Present.'' London: Psychology Press, 2004. pp.&nbsp;118-119. {{ISBN|978-0-415-32719-0}}.
* Reynolds, David. ''The Creation of the Anglo-American Alliance 1937—1941: A Study on Competitive Cooperation''. London: Europa, 1981. {{ISBN|0-905118-68-5}}.
* Romanus, Charles F. and Riley Sunderland. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=6269300 ''Stilwell’s Mission to China.''] Washington, D.C.: Office of the Chief of Military History, Dept. of the Army, 1953.
* Sayers, R.S. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=6725018 ''Financial Policy, 1939-45''.] London: H.M. Stationery Office, 1956.
* Schama, Simon. ''A History of Britain, Vol. III.'' New York: Hyperion, 2002. {{ISBN|978-0-7868-6899-5}}.
* Sherwood, Robert E. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=101970683 ''Roosevelt and Hopkins: An Intimate History''.] New York: Enigma Books, 2008, First edition 1948 (1949 Pulitzer Prize winner). {{ISBN|978-1-929631-49-0}}.
* Stacey, C.P. ''Arms, Men and Governments: The War Policies of Canada 1939—1945.'' Ottawa, Canada: The Queen’s Printer for Canada, 1970. {{ISBN|0-8020-6560-0}}.
* Stettinius, Edward R. ''Lend-Lease, Weapon for Victory''. New York: The Macmillan Company, 1944. OCLC 394271
* Taylor, A. J. P. ''Beaverbrook''. New York: Simon & Schuster, 1972. {{ISBN|0-671-21376-8}}.
* Thorne, Christopher. ''Allies of a Kind: The United States, Britain and the War Against Japan, 1941—1945''. Oxford, UK: Oxford University Press, 1978. {{ISBN|0-19-520173-6}}.
* ''Twenty-first Report to Congress on Lend-Lease Operations,'' p.&nbsp;25.
* Weeks, Albert L. ''Russia’s Life-Saver: Lend-Lease Aid to the U.S.S.R. in World War II.'' Lanham, Maryland: Lexington Books, 2004. {{ISBN|978-0-7391-0736-2}}.
* Weiss, Stuart L. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=10773673 ''The President’s Man: Leo Crowley and Franklin Roosevelt in Peace and War''.] Carbondale, Illinois: Southern Illinois University Press, 1996. {{ISBN|0-8093-1996-9}}.
* Woods, Randall Bennett. [http://www.questia.com/PM.qst?a=o&d=51917949 ''A Changing of the Guard: Anglo-American Relations, 1941—1946.''] Chapel Hill, North Carolina: University of North Carolina Press, 1990. {{ISBN|0-8078-1877-1}}.

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Вікікрыніцы-мова|en|Lend-Lease Acts|Лэнд-ліз}}
* [http://www.ibiblio.org/hyperwar/USA/ref/LL-Ship/index.html ''Lend-Lease Shipments, World War II''] (Washington: War Department, 1946)
* [https://web.archive.org/web/20120512142818/http://lend-lease.airforce.ru/english/index.htm Lend-Lease to the Soviet Union]
* [https://web.archive.org/web/20150910214948/http://sputniknews.com/voiceofrussia/radio_broadcast/2248879/2500459/ The ''Voice of Russia'' on the ''Allies and Lend-Lease Museum'', Moscow]
* [http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-WH2Econ-c6-17.html Official New Zealand war history of Lend-lease, from ''War Economy'']
* [http://www.nzetc.org/tm/scholarly/tei-WH2Econ-c19-25.html Official New Zealand war history; termination of Mutual Aid from 21 December 1945, from ''War Economy'']
* [http://www.lend-lease.ru Allies and Lend-Lease Museum'', Moscow]
* [http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1944/1944%20-%201123.html «Reverse Lend-Lease»] a 1944 ''Flight'' article reporting a speech by President Roosevelt
* [https://archive.is/20130904051545/http://www.o5m6.de/Routes.html Lend lease routes] — map and summary of quantities of LL to USSR

[[Катэгорыя:Лэнд-ліз| ]]
[[Катэгорыя:Гісторыя ЗША]]
[[Катэгорыя:ЗША ў час Другой сусьветнай вайны]]
[[Катэгорыя:Франклін Рузвэлт]]
[[Катэгорыя:Савецка-амэрыканскія стасункі]]
[[Катэгорыя:Амэрыканска-брытанскія стасункі]]
[[Катэгорыя:Вялікабрытанія ў час Другой сусьветнай вайны]]
[[Катэгорыя:СССР у час Другой сусьветнай вайны]]