Прагляд крыніцы для Кірыліца

{{Кірыліца
|Літара      = Кѷрїлловица
|ВыяваЛітары = Clementalphabet.png
}}
'''Кіры́ліца''' (кірылічны альфабэт, кірылічная абэцэда або кірылічная азбука) — [[альфабэт]]{{Заўвага|Заўважым, што ў беларускай мове ёсьць тэндэнцыя называць лацінкавыя альфабэты «абэцэдай» (A B C D), а кірылічныя альфабэты — «азбукай» (Аз Бука).}}, якім паслугуюцца шэсьць [[славянскія мовы|славянскіх моваў]] — [[баўгарская мова|баўгарская]], [[беларуская мова|беларуская]], [[македонская мова|македонская]], [[расейская мова|расейская]], [[сэрбская мова|сэрбская]] і [[украінская мова|ўкраінская]], а таксама некалькі дзясяткаў іншых моваў былога [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] і краінаў [[Азія|Азіі]].

Кірыліца разьвілася з [[глаголіца|глаголіцы]], якую ў IX стагодзьдзі распрацавалі два браты [[Кірыла і Мятод]]. У адрозьненьне ад глаголіцы кірыліца мае значна больш падабенства да [[грэцкая мова|грэцкага]] альфабэту. Што да гісторыі стварэньня кірыліцы, навукоўцы пакуль не прыйшлі да канчатковага кансэнсусу. Найбольш верагодным стваральнікам кірыліцы лічыцца [[Клімэнт з Охрыду]], вучань братоў Кірылы і Мятода.

У IX стагодзьдзі баўгарскі цар [[Сімэон I|Сімэон I Вялікі]], працягваючы культурна-палітычны курс свайго бацькі [[Барыс I|Барыса I]], замовіў новы баўгарскі альфабэт, раньні кірылічны альфабэт, які быў падрыхтаваны ў [[Прэслаўская кніжная школа|Прэслаўскай кніжнай школе]]. Новы альфабэт замяніў глаголіцу, падрыхтаваную раней Сьвятымі Кірылам і Мятодам і тымі ж вучнямі, якія стварылі новую славянскую сыстэму запісу ў Баўгарыі. Ужываньне кірыліцы ў Баўгарыі стала афіцыйным у 893 годзе<ref>Dvornik, Francis (1956). ''«The Slavs: Their Early History and Civilization»''. Boston: American Academy of Arts and Sciences. — С. 179.</ref><ref>Curta, Florin (2006). [https://books.google.co.uk/books?id=YIAYMNOOe0YC&pg=PR221 ''«Southeastern Europe in the Middle Ages, 500—1250»'']. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge University Press. — С. 221—222. — {{ISBN|978-0-521-81539-0}}.</ref><ref>Hussey, J. M.; Louth, Andrew (2010). [https://books.google.co.uk/books?id=J-H9BTVHKRMC&pg=PR98 «The Orthodox Church in the Byzantine Empire»]. Oxford History of the Christian Church. Oxford University Press. — С. 100. — {{ISBN|978-0-19-161488-0}}.</ref>. Новы альфабэт стаў базісам для альфабэтаў, якія выкарыстоўваюцца ў розных мовах, асабліва праваслаўна-славянскіх, і неславянскіх мовах, на якія ў значнай ступені маўплывала расейская мова. Па стане на 2019 год каля 250 мільёнаў жыхароў [[Эўразія|Эўразіі]] выкарыстоўваюць кірыліцы як афіцыйны альфабэт для сваіх нацыянальных моваў, прычым прыблізна палова зь іх складае [[Расея]]. З далучэньнем [[Баўгарыя|Баўгарыі]] да [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўразьвязу]] 1 студзеня 2007 году кірыліца стала трэцім афіцыйным альфабэтам гэтае арганізацыі пасьля [[лацінскі альфабэт|лацінкі]] і [[грэцкі альфабэт|грэцкага альфабэту]]<ref>Orban, Leonard (24 May 2007). [http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-07-330_en.pdf ''«Cyrillic, the third official alphabet of the EU, was created by a truly multilingual European»'']. European Union. </ref>.

== Альфабэты славянскіх моваў ==

=== Беларускі альфабэт ===
{| cellpadding=8 style="font-size:larger;" summary="Thirty-two letters of the Belarusian alphabet, capital and small"
|+ style="font-size:smaller;" |
|- align=center
| А а || Б б || В в || Г г || Д д || Е е || Ё ё || Ж ж || [[З]] з || І і || [[Й]] й
|- align=center
| К к || Л л || М м || Н н || О о || П п || Р р || С с || Т т || У у || [[Ў]] [[ў]]
|- align=center
| Ф ф || Х х || Ц ц || [[Ч]] ч || Ш ш || Ы ы || Ь ь || [[Э]] э || Ю ю || Я я
|}

* [[Ґ]] ґ — ужывалася да 1933 году, а таксама ўжываецца цяпер у мовазнаўчых тэкстах. Некаторыя мовазнаўцы выступаюць за вяртаньне літары ў альфабэт (месца — пасьля Г);
* ДЖ дж — дзьве літары, але адзін гук. У некаторых публікацыях пазначаецца ў альфабэце пасьля Д;
* ДЗ дз — так сама, як і ДЖ.

=== Баўгарскі альфабэт ===
{| cellpadding=8 style="font-size:larger;" summary="Twenty-nine letters of the Bulgarian alphabet, capital and small"
|+ style="font-size:smaller;" |
|- align=center
| А а || Б б || В в || Г г || Д д || Е е || Ж ж || З з || И и || Й й || К к
|- align=center
| Л л || М м || Н н || О о || П п || Р р || С с || Т т || У у || Ф ф || Х х
|- align=center
| Ц ц || Ч ч || Ш ш || Щ щ || Ъ ъ || Ь ь || Ю ю || Я я ||
|}

Як беларускі, апрача:
* Няма [[Ў]];
* Няма Ё;
* И замест І;
* Няма Э (а «Е» вымаўляецца як «Э»);
* Щ вымаўляецца «шт»;
* Ъ — галосны гук (шва).

=== Македонскі альфабэт ===
{| cellpadding=8 style="font-size:larger;" summary="Twenty-nine letters of the Macedonian alphabet, capital and small"
|+ style="font-size:smaller;" |
|- align=center
| А а || Б б || В в || Г г || Д д || Ѓ ѓ || Е е || Ж ж || З з || Ѕ ѕ || И и
|- align=center
| Ј ј || К к || Л л || Љ љ || М м || Н н || Њ њ || О о || П п || Р р || С с
|- align=center
| Т т || Ќ ќ || У у || Ф ф || Х х || Ц ц || Ч ч || Џ џ || Ш ш
|}

Як беларускі, апрача:
* Няма [[Ў]];
* Няма Ё;
* И замест І;
* Няма Й (замест яго J);
* Няма Э (а «Е» вымаўляецца як «Э»);
* Љ љ — мяккі эль;
* Њ њ — мяккі энь;
* Ѓ ѓ — мяккі ~«гь»;
* Ќ ќ — мяккі ~«кь»;
* Џ, џ — як беларускі «дж»;
* Ѕ, ѕ — як беларускі «дз»;
* Няма Ю і Я;

=== Расейскі альфабэт ===
{| cellpadding=8 style="font-size:larger;" summary="Thirty-three letters of the Russian alphabet, capital and small"
|+ style="font-size:smaller;" |
|- align=center
| А а || Б б || В в || Г г || Д д || Е е || Ё ё || Ж ж || З з || И и || Й й
|- align=center
| К к || Л л || М м || Н н || О о || П п || Р р || С с || Т т || У у || Ф ф
|- align=center
| Х х || Ц ц || Ч ч || Ш ш || Щ щ || Ъ ъ || Ы ы || Ь ь || Э э || Ю ю || Я я
|}

Як беларускі, апрача:
* Няма [[Ў]];
* И замест І;
* Щ щ — мяккі доўгі «ш» (некаторыя лінгвісты ўважаюць за асобны гук). Там, дзе звычайна ў беларускай мове ўжываецца «шч»;
* Ъ ъ — цьвёрды знак. Адыгрывае тую ж ролю, што апостраф у беларускай мове;
* Г г — выбухны гук, адпавядае нашаму Ґ, а не Г;
* Ё ё — ужываецца факультатыўна, пры ўпарадкаваньні паводле альфабэту не адрозьніваецца ад Е е.

=== Стараславянская азбука ===
{| cellpadding=8 style="font-size:larger;" summary="Letters of the Early Cyrillic alphabet, capital and lowercase"
|+ style="font-size:smaller;" |
|- align=center
| А а || Б б || В в || Г г || Д д ||Є є || Ж ж || Ѕ ѕ || З з || І і || Ї ї 
|- align=center
| И и || Ћ ћ || К к || Л л || М м || Н н || О о || Ѻ ѻ || П п || Р р || С с 
|- align=center
| Т т || Ѹ ѹ || Ф ф || Ѳ ѳ || Х х || Ѡ ѡ || Ѿ ѿ || Щ щ || Ц ц || Ч ч || Ш ш 
|- align=center
| Ъ ъ || ЪІ ъі || Ь ь || Ѣ ѣ || Ю ю || Я я || Ѥ ѥ || Ѧ ѧ || Ѫ ѫ || Ѩ ѩ || Ѭ ѭ 
|- align=center
| Ѯ ѯ || Ѱ ѱ || Ѵ ѵ 
|}

=== Сучасны сэрбскі альфабэт ===
{| cellpadding=8 style="font-size:larger;" summary="Thirty letters of the Serbian alphabet, capital and small"
|+ style="font-size:smaller;" |
|- align=center
| А а || Б б || В в || Г г || Д д || Ђ ђ || Е е || Ж ж || З з || И и || Ј ј
|- align=center
| К к || Л л || Љ љ || М м || Н н || Њ њ || О о || П п || Р р || С с || Т т
|- align=center
| Ћ ћ || У у || Ф ф || Х х || Ц ц || Ч ч || Џ џ || Ш ш
|}

Як беларускі, апрача:
* Няма [[Ў]];
* Няма Ё;
* И замест І;
* Няма Й (замест яго J);
* Няма Э (а «Е» вымаўляецца як «Э»);
* Љ љ — мяккі эль;
* Њ њ — мяккі энь;
* Ђ ђ — мяккі ~«дзь»;
* Ћ, ћ — мяккі ~«ть»;
* Џ, џ — як беларускі «дж»;
* Няма Ю і Я.

=== Украінскі альфабэт ===
{| cellpadding=8 style="font-size:larger;" summary="Thirty-three letters of the Ukrainian alphabet, capital and small"
|+ style="font-size:smaller;" |
|- align=center
| А а || Б б || В в || Г г || Ґ ґ || Д д || Е е || Є є || Ж ж || З з || И и
|- align=center
| І і || Ї ї || Й й || К к || Л л || М м || Н н || О о || П п || Р р || С с
|- align=center
| Т т || У у || Ф ф || Х х || Ц ц || Ч ч || Ш ш || Щ щ || Ь ь || Ю ю|| Я я
|}

Як беларускі, апрача:
* Няма [[Ў]];
* Няма Ы;
* Няма Ё;
* Няма Э (а «Е» вымаўляецца як «Э»);
* Є є — вымаўляецца як беларускі Е;
* Щ щ — вымаўляецца як беларускі «шч»;
* И и — вымаўляецца як гук між беларускімі «І» ды «Ы»;
* Ї ї — вымаўляецца як беларускі «йі»;
* Ґ — вымаўляецца як выбухны Г.

== Іншыя мовы ==
Акрамя вышэй названых шасьці славянскіх моваў, нейкай формай кірылічнага альфабэту карыстаюцца (або карысталіся) наступныя мовы:

* Славянскія
** Русінская мова
** Царкоўнаславянская мова
* Каўкаскія
** Абхаская
** Аварская
** Адыгейская
** Кабардынская
** Лезгінская
** Чачэнская (1940—1991)
* Кітайскія
** Дунганская
* Чукоцка-камчацкія
** Карацкая
** Чукоцкая
* Уральскія
** Карэльская (1937—1989)
** Комі
** Мансі
** Ханты
** Удмурцкая
** Ненецкая
* Індаарыйскія
** Цыганская (у Сэрбіі й былым СССР)
* Індаіранскія
** Асэтынская
** Курдзкая (у былым СССР)
** Таджыцкая
* Мангольскія
** Бурацкая
** Калмыцкая
** Мангольская
* Раманскія
** Румынская/малдаўская — гл. [[Малдаўская кірыліца]]
* Тунгускія
** Нанайская
** Эвэнк
* Цюрскія
** Алтайская
** Азэрбайджанская (1939—1991)
** Балкарская
** Казаская і гагавуская (з 1957)
** Карачайская
** Кіргіская
** Татарская
** Туркмэнская (1940—1994)
** Туванская
** Чуваская
** [[Узбэцкая кірыліца|Узбэцкая]] (1941—1998)
** Якуцкая

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://budzma.by/news/try-alfavity-i-shlyakh-kirylicy-historyya-byelaruskikh-litar.html Тры алфавіты і шлях кірыліцы: гісторыя беларускіх літар]. Budzma.by.
* [http://www.movananova.by/zaniatki/gistoryya-movy-kirylica-lacinka-arabskaya-vyaz.html Гісторыя мовы. Кірыліца, лацінка, арабская вязь]. Мова нанова.
* [http://encyclopedia.kiev.ua/vydaniya/files/use/first_book/part5.pdf Кирилиця]. Украінская малая энцыкляпэдыя{{ref-uk}}.
* [https://web.archive.org/web/20170308054832/https://www.dmoz.org/World/Deutsch/Wissenschaft/Geisteswissenschaften/Linguistik/Sprachen/Nat%C3%BCrliche_Sprachen/Indoeurop%C3%A4ische/Slawische/Kyrillisches_Alphabet/ Кірыліца]. Open Directory Project{{ref-en}}.
* [https://web.archive.org/web/20191209204003/http://www.iis.ru/cyrillic/resource/report1997.ru.html Кірыліца ў электронным выглядзе]. Секция по информационным технологиям ИФЛА{{ref-ru}}.
* [https://localfonts.eu/typography-basics/writing-systems/cyrillic-alphabets-of-slavic-languages/ Кірылічны альфабэт славянскім моваў]. Local Fonts{{ref-en}}.

{{Беларуская мова}}

[[Катэгорыя:Кірыліца| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]