Прагляд крыніцы для Крэйдавы пэрыяд

'''Крэйдавы пэрыяд''' (сыстэма), '''крэйда''' — трэці й апошні пэрыяд [[мэзазой]]скай эры. Пачаўся 145 мільёнаў рокаў таму, працягваўся 79 мільёнаў рокаў. Канец пэрыяду адзначаны крэйдава-палеагенавым выміраньнем.

== Фізычна-геаграфічныя ўмовы ==
Цягам крэйдавага пэрыяду кантынэнты, разыходзячыся ў бакі па распадзе [[Пангея|Пангеі]], паступова прымалі сучаснае становішча. Утварыліся [[Атлянтычны акіян|Атлянтычны]] ды [[Індыйскі акіян]]ы, колішняя [[Панталяса]] зрабілася цяперашнім [[Ціхі акіян|Ціхім]]. Ішоў працэс мэзазойскага гораўтварэньня, дзякуючы якому ўтварыліся сярод іншых нэвадыйскія й лярамідзкія структуры [[Кардыльеры|Кардыльераў]]. Позьняя крэйда характарызуецца максымальным узроўнем акіянічнай трансгрэсіі, у выніку якой сучасная Эўропа была падзеленая на асобныя астравы, а ў Паўночнай Амэрыцы ўтварылася [[Заходняе Ўнутранае мора]], якое падзяліла кантынэнт на заходнюю (Лярамідыя) ды ўсходнюю (Апалачыя) часткі.

Сярэдняя тэмпэратура пэрыяду была роўная 18 стопням, узровень [[тлен]]у ў атмасфэры дасягаў 30%.<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/File:All_palaeotemps.png]</ref><ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/File:Sauerstoffgehalt-1000mj.svg]</ref>

== Карысныя выкапні ==
Паводле колькасьці ды разнастайнасьці прыродных багацьцяў крэйдавы пэрыяд займае адно зь першых месцаў у фанэразоі. З магматызмам павязаныя адны з найвялікшых на Зямлі рудаўтварэньняў. Пераважная іх частка належыць да Ціхаакіянскае геасынкліналі, у межах якой знаходзяцца руды каляровых мэталаў. Ува Ўсходняй Азіі да крэайдавых адкладаў належыць [[Волава|алавянны]] пас. Канец позьняй крэйды таксама багаты на медна-парфіравыя радовішчы ([[Аляска]], [[Чылі]], [[Чукотка]], [[Камчатка]], [[Балканы]], [[Каўказ]]). Вялікая доля сусьветных запасаў [[Нафта|нафты]] й [[газ]]у таксама мае крэыйдавы ўзрост. Паводле адкладаў вугольля крэйда трохі саступае [[Пермскі пэрыяд|пермі]], але ідзе ўровень з [[карбон]]ам. Утварэньне [[Баксыты|баксытаў]], павязанае з зонай цёплага вільготнага клімату, уласьцівае для Эўразіі, дзе месьцяцца дзьве баксытаносныя правінцыі — Міжземнаморская й Сыбірска-Казахстанская. Вялікія радовішчы баксытаў таксама маюцца ў Паўночнай Амэрыцы, Чылі, Аўстраліі, роўнікавай частцы Афрыкі. У падобных умовах утварыліся й жалезныя руды Заходняе Сыбіры, Гарцу й Паўночнае Афрыкі. Найбольшыя адклады [[гіпс]]у ды соляў павязаныя з нэакомам, тады як [[Фасфарыты|фасфарытаў]] — з сэнонам.
<gallery>
Cretaceous_seaway.png|Заходняе Ўнутранае мора
CretaceousConcretion.jpg|Крэйдавая канкрэцыя. [[Паўднёвая Дакота]]
Parus_rock.jpg|Крэйдавая скала Ветразь, Чарнаморскае ўзьбярэжжа Каўказу
Prairie_Bluff_Chalk_Formation_Starkville_MS_052510.JPG|Адклады крэйды ў Старквілі, [[Місысыпі (штат)|Місысыпі]]
</gallery>

== Арганічны сьвет ==
Біясфэра крэйдавага пэрыяду мела шмат агульнага зь юрскай. Галоўныя ролі сярод расьлінаў і жывёлаў працягвалі адыгрываць суадносна [[голанасенныя]] ды [[паўзуны]]. Разам з тым зь сярэдзіны пэрыяду пачынаюцца зьмены ў экасыстэмах. Цягам гэтак званай апцка-альбскае зялёнае рэвалюцыі за адносна невялікі прамежак часу адбываецца масавае засяленьне зямлі пакрытанасеннымі расьлінамі, у выніку чаго флёра позьняй крэйды ўжо мела [[кайназой]]скае аблічча. Сярод залежных ад расьлінаў [[Вусякі|вусякоў]] зьнікаюць мэзазойскія групы, шырока распаўсюджваюцца новыя — [[лускакрылыя]], [[балонкавакрылыя]], [[двухкрылыя]]. У моры ў сярэдзіне пэрыяду выміраюць [[іхтыязаўры]], на зьмену ім прыходзяць [[мазазаўры]] (марскія прадстаўнікі лускаватых). У паветры [[птушкі]] паступова выцясьняюць [[птэразаўраў]], якія застаюцца толькі ў буйнапамернай клясе. [[Дыназаўры]] адаптуюцца да новай расьліннасьці, лік іх таксонаў працягвае павялічвацца да кампанскага веку. Сярод сысуноў зьяўляюцца [[сумкавыя]] й [[пляцэнтарныя]].

У канцы маастрыхцкага веку адбываецца крэйдава-палеагенавае выміраньне, у выніку якога зьнікаюць дыназаўры, [[птэразаўры]], [[плезыязаўры]], мазазаўры, [[аманіты]], [[бэлемніты]], [[энанцыёрнісавыя птушкі]] й некаторыя іншыя жывёлы, у тым ліку значная частка плянктону. Хутчэй за ўсё, яно было вылкікана комплексам чыньнікаў. Да астэроіднай гіпотэзы большасьць палеантолягаў ставіцца скептчына. У папулярнай літаратуры гэтая крыза звычайна падаецца як адзіная ды найбольш жахлівая катастрофа падобнага маштабу цягам усяе гісторыі плянэты, але насамрэч крэйдава-палеагенавае выміраньне саступала па памерах перма-трыясаваму ўдвая, прыкладна супадаючы маштабамі з ардовіцка-сылюрыскім ды трыясава-юрскім выміраньнямі.
<gallery>
PSM_V53_D224_The_great_cretaceus_ocean.jpg|Насельнікі позьнекрэйдавага акіяну, таксама вядомага як «пякельны воднік»: [[тылязаўр]] (прадстаўнік мазазаўраў, у цэнтры), [[элясмазаўр]] (прадстаўнік плезыязаўраў, справа), [[архэлён]] (марская чарапаха), [[птэранадонт]] (адзін з апошніх птэразаўраў, трафічна павязаны з морам), [[ксыфактын]] (драпежная рыба, справа ўдолу)
Archaeamphora_longicervia.png|[[Архэамфара]], вусякажэрная расьліна з раньніх пакрытанасенных
Armadillosuchus.jpg|[[Армадылязух]], панцырны кракадзіл з позьняе крэйды Бразыліі
202007 Triceratops horridus.svg|[[Трыцэратопс]] паводле сучасных уяўленьняў
Velociraptor_BW.jpg|Апераны [[вэляцыраптар]]
Спинозавр_-_новая_реконструкция.jpg|[[Сьпіназаўр]]
Zalambdalestes.jpg|[[Залямбдалест]], раньні пляцэнтарны сысун
</gallery>

== Стратыграфічны падзел ==
Крэйдавы пэрыяд падзяляецца на дзьве эпохі й дванаццаць вякоў.
* [[Раньняя крэйда]], або нэаком ([[бэрыяскі век]], [[валянжынскі век]], [[гатэрыўскі век]], [[барэмскі век]], [[апцкі век]], [[альбскі век]])
* [[Позьняя крэйда]], або сэнон ([[сэнаманскі век]], [[туронскі век]], [[каньякскі век]], [[сантонскі век]], [[кампанскі век]], [[маастрыхцкі век]])

== У Беларусі ==
На тэрыторыі Беларусі выяўленыя адклады ўсіх вякоў крэйдавага пэрыяду, апроч бэрыяскага. Палеагеаграфічныя ўмовы розьніліся ў залежнасьці ад эпохі.

У пачатку крэйды асноўная частка Беларусі была сушай, неглыбокі марскі басэйн займаў толькі паўднёвы ўсход краіны. У ім да сярэдзіны апту адкладваліся пясчанікі, гліны ды алеўрыты, арганічны сьвет рэпрэзэнтавалі ў асноўным [[фарамініфэры]]. У сярэдзіне апту мора адышло з паўднёвага ўсходу Беларусі, якая да канца альбу ўяўляла сабой акумуляцыйную раўніну. У рэках і азёрах назапашваліся кантынэнтальныя пясчана-гліністыя адклады. Найбольшая магутнасьць адкладаў ніжняй крэйды складае 76 мэтраў.

Позьнекрэйдавай эпосе ўласьціва паніжэньне ўзроўню кантынэнтаў і агульным наступам мора. У канцы альбу — пачатку сэнаману мора захапляе паўднёвую частку Беларусі, дзе пачынаюць адкладвацца пяскі, вапняковыя ды вапнякова-гліністыя ілы, якія пазьней пераўтварыліся на крэйдава-мэргелевыя пароды. Пачынаючы з каньяцкага веку плошча марскога басэйну паступова скарачаецца, і пад канец маастрыхту ўся тэрыторыя рэспублікі зноў апынулася на сушы. Адклады маастрыхту маюць абмежаванае распаўсюджаньне на паўднёвым усходзе й паўднёвым захадзе Беларусі. Найбольшая магутнасьць позьнекрэйдавых адкладаў складае 293 мэтры на паўднёвым усходзе й 279 мэтраў на паўднёвым захадзе.
У беларускіх адкладах позьняй крэйды шырока прадстаўленыя фарамініфэры, якія маюць важнае значэньне для стратыграфіі гэтых адкладаў. Сярод карысных выкапняў ва ўсходняй частцы краіны выяўленыя радовішчы мэргелева-крэйдавых пародаў, фасфарытаў ды крэмнезёмаў.

== Крыніцы ==
{{reflist}}

== Літаратура ==
* Белорусская ССР: Краткая энциклопедия в 5 т. / Ред. колл.: П. У. Бровка и др. — Мн.: Гл. ред. Белорус. Сов. Энциклопедии, 1979. — Т. 2. Природа. Экономика. Народное благосостояние. — 768 с — 50 000 экз.
* Еськов К. Ю. Удивительная палеонтология: История Земли и жизни на ней. ЭНАС, 2008 г. — 312 стр.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20150223173710/http://palaeos.com/mesozoic/cretaceous/cretaceous.htm Крэйдавы пэрыяд на Palaeos]

{{Геалягічная гісторыя Зямлі}}

[[Катэгорыя:Крэйдавы пэрыяд| ]]