Прагляд крыніцы для Крымскататарская мова

{{Інфармацыя пра мову
|Назва мовы                = Крымскататарская мова
|Назва мовы ў арыгінале    = Qırımtatar / Qırım
|Краіны ўжываньня          = [[Украіна]], дыяспара
|Рэгіён                    = [[Украіна]], [[Сярэдняя Азія]], [[Турэччына]]
|Колькасьць карыстальнікаў = ~400 000
|Клясыфікацыя              = [[алтайскія мовы|Алтайская сям’я]]
* [[цюрскія мовы|Цюрская галіна]]
** [[агускія мовы|Агуская]]/[[кыпчацкія мовы|кыпчацкая]] група
*** '''Крымскататарская мова'''
|Афіцыйная мова ў          = [[Аўтаномная Рэспубліка Крым|Аўтаномнай Рэспубліцы Крым]] (Украіна),<br/>''[[Рэспубліка Крым|Рэспубліцы Крым]]'' ([[Расея]])
|Рэгулюецца                =
|Код па ISO 639-1          =
|Код па ISO 639-2(B)       = crh
|Код па ISO 639-2(T)       =
|Код па SIL                = crh
}}
'''Крымскатата́рская мо́ва''' (радзей: ''кры́мская мова''; саманазва: ''Qırımtatar tili'' або ''Qırım'') — мова [[Крымскія татары|крымскіх татараў]], уваходзіць у склад [[цюрскія мовы|цюрскае]] сям’і моваў. На ёй размаўляюць ва [[Украіна|Ўкраіне]] (у асноўным [[Аўтаномная Рэспубліка Крым]]), у [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] (перадусім ва [[Узбэкістан|Ўзбэкістан]]е), а таксама ў крымскататарскай дыяспары ў [[Турэччына|Турэччыне]], [[Румынія|Румыніі]], [[Баўгарыя|Баўгарыі]]. Яе ня трэба блытаць з [[татарская мова|татарскай мовай]].

== Колькасьць носьбітаў ==
Звыш 260 000 крымскіх татараў жывуць у [[Крымскі паўвостраў|Крыме]], дзесьці 150 000 дагэтуль застаюцца ў Цэнтральнай Азіі (перадусім ва Ўзбэкістане). Паводле прыблізных ацэнак 5 мільёнаў жыхароў Турэччыны маюць крымскае паходжаньне, гэта нашчадкі тых, хто эміграваў цягам ХІХ ды ХХ стагодзьдзяў. Меншыя крымскататарскія суполкі існуюць у Румыніі (24 000), Баўгарыі (3 000), Польшчы, Фінляндыі, Злучаных Штатах. Крымскататарская мова [[уцісканая мова|адносіцца]] да тых моў, будучыня якіх у сур’ёзнай небясьпецы.

== Дыялекты ==
Кожная з трох падгрупаў крымскіх татараў мае свой асобны дыялект. Мова нагаяў — у мінулым жыхароў крымскага стэпу — дакладна належыць да кыпчацкіх. Ялыбайлу, якія жылі на паўднёвым беразе Крыму да 1944 году, размаўляюць на агускім дыялекце. Ён больш за іншыя падобны да турэцкай мовы. Сярэдні крымскі дыялект паходзіць ад [[палавецкая мова|палавецкай мовы]], хаця й зазнаў вялікі ўплыў агускіх моваў. На ім грунтуецца сучасная літаратурная крымская мова, бо гэты дыялект быў родны для 55 адсоткаў крымскіх татараў перад дэпартацыяй і аднолькава зразумелы для двух іншых.
[[Файл:WIKITONGUES- Neceadin speaking Crimean Tatar.webm|thumb|Крымскататарская мова]]

== Гісторыя ==
Фармаваньне крымскататарскіх размоўных дыялектаў распачалося зь першым прыходам цюрак ды скончылася пераходам Крыму ў склад Расеі. Аднак, афіцыйнымі мовамі Крымскага ханства былі чагатайская ды асманская турэцкая. Пасьля [[іслам]]ізацыі крымскататарскія карысталіся пэрсыдзка-арабскай пісьмовасьцю.

У 1876 годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Гаспрынскім (Гаспыралы) у літаратурную мову. Перавага была аддадзеная паўднёваму, агускаму дыялекту, каб не разрываць сувязь паміж крымскімі татарамі ды Асманскай імпэрыяй. Але ў 1928 годзе літаратурная мова была пераарыентаваная на сярэдні дыялект.

== Крымскататарскі лацінскі альфабэт ==
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ñ ñ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
|}

'''Â â''' сымбаль, які ня ёсьць асобнай літарай.

{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=31 bgcolor="#ccccff"|[[міжнародны фанэтычны альфабэт|IPA]]
|-
| '''а''' || '''b''' || '''c''' || '''ç''' || '''d''' || '''e''' || '''f''' || '''g''' || '''ğ''' || '''h''' || '''ı''' || '''i''' || '''j''' || '''k''' || '''l''' || '''m''' || '''n''' || '''ñ''' || '''o''' || '''ö''' || '''p''' || '''q''' || '''r''' || '''s''' || '''ş''' || '''t''' || '''u''' || '''ü''' || '''v''' || '''y''' || '''z'''
|-
| {{IPA|[a]}} || {{IPA|[b]}} || {{IPA|[ʤ]}} || {{IPA|[ʧ]}} || {{IPA|[d]}} || {{IPA|[e]}} || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[g]}} || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[x]}} || {{IPA|[ɯ]}} || {{IPA|[i], [ɪ]}} || {{IPA|[ʒ]}} || {{IPA|[k]}} || {{IPA|[l]}} || {{IPA|[m]}} || {{IPA|[n]}} || {{IPA|[ŋ]}} || {{IPA|[o]}} || {{IPA|[ø]}} || {{IPA|[p]}} || {{IPA|[q]}} || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[s]}} || {{IPA|[ʃ]}} || {{IPA|[t]}} || {{IPA|[u]}} || {{IPA|[y]}} || {{IPA|[v], [w]}} || {{IPA|[j]}} || {{IPA|[z]}}
|-
|}

== Крымскататарскі кірылічны альфабэт ==
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а [а]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б [бэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в [вэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г [гэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ [гъы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д [дэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е [e]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё [ё]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж [жэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з [э]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и [и]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й [йы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к [ка]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ [къы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л [эль]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м [эм]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н [эн]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Нъ нъ [энъ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о [o]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п [пэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р [эр]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с [эс]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т [тэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у [у]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф [эф]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х [ха]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц [цэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч [чэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж [джэ]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш [ша]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ [ща]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ [цьвёрды знак]
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы [ы]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь [мяккі знак]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э [э]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю [ю]
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я [я]
|}

{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=37 bgcolor="#ccccff"|[[міжнародны фанэтычны альфабэт|IPA]]
|-
| '''а''' || '''б''' || '''в''' || '''г''' || '''гъ''' || '''д''' || '''е''' || '''ё''' || '''ж''' || '''з''' || '''и''' || '''й''' || '''к''' || '''къ''' || '''л''' || '''м''' || '''н''' || '''нъ''' || '''o''' || '''п''' || '''p''' || '''с''' || '''т''' || '''у''' || '''ф''' || '''x''' || '''ц''' || '''ч''' || '''дж''' || '''ш''' || '''щ''' || '''ъ''' || '''ы''' || '''ь''' || '''э''' || '''ю''' || '''я'''
|-
| {{IPA|[a]}} || {{IPA|[b]}} || {{IPA|[v],[w]}} || {{IPA|[g]}} || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[d]}} || {{IPA|[ɛ], [jɛ]}} || {{IPA|[ø],[jo],[jø]}} || {{IPA|[ʒ]}} || {{IPA|[z]}} || {{IPA|[i], [ɪ]}} || {{IPA|[j]}} || {{IPA|[q]}} || {{IPA|[q]}} || {{IPA|[l], [ɫ]}} || {{IPA|[m]}} || {{IPA|[n]}} || {{IPA|[ŋ]}} || {{IPA|[o], [ø]}} || {{IPA|[p]}} || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[s]}} || {{IPA|[t]}} || {{IPA|[u], [y]}} || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[x]}} || {{IPA|[ts]}} || {{IPA|[tʃ]}}
|| {{IPA|[dʒ}} || {{IPA|[ʃ]}}|| {{IPA|[ʃtʃ]}}|| {{IPA|[(.j)]}}|| {{IPA|[ɨ]}}|| {{IPA|[ʲ]}}|| {{IPA|[ɛ]}}|| {{IPA|[y], [ju], [jy]}}|| {{IPA|['a], [ja]}}
|}

'''гъ''', '''къ''', '''нъ''' ды '''дж''' зьяўляюцца асобнымі літарамі.

== Статус ==
Па прыняцьці ў 1998 годзе Канстытуцыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым крымскататарская мова атрымала шэраг афіцыйных функцыяў на мясцовым узроўні і забесьпячэньне падтрымкі й аховы з боку ўраду. Крымскататарская мова выкарыстоўваецца пры афармленьні шыльдаў афіцыйных установаў аўтаноміі, пры гэтым спарадычна могуць ужывацца як кірылічны, так і лацінскі альфабэты. У 2012 годзе ва Ўкраіне было рэалізаванае дзеяньне Эўрапейскай Хартыі рэгіянальных моваў, у выніку чаго крымскататарская мова можа атрымаць мясцовыя афіцыйныя функцыі ў адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінках, дзе носьбіты мовы складаюць ня менш за 10%. Першым паселішчам, якое выкарыстала гэтае права, стала сяло Новааляксееўка [[Хэрсонская вобласьць|Хэрсонскай вобласьці]]. У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым мова мае афіцыйныя функцыі й без уліку дзеяньня Хартыі.

У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым крымскататарская мова выкарыстоўваецца ў шэрагу пэрыядычных выданьняў і навучальных установаў.

У 2014 годзе паўвостраў Крым быў [[крымскі крызіс (2014)|анэксаваны]] [[Расея]]й. У выніку гэтага на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым была абвешчаная [[Рэспубліка Крым]], адной зь дзяржаўных моваў якой была аб’яўлена крымскататарская мова.

== Глядзіце таксама ==
* [[Крымскататарская мова ва Ўкраіне]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Interwiki|crh|крымскататарскай|}}
* [https://web.archive.org/web/20090307210032/http://mejlis.org/ru/lugat расейска-крымскі і крымска-расейскі слоўнік] {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20090307160006/http://mejlis.org/ru/node/694 Крымскотатарская электронная библиотека]
* [https://web.archive.org/web/20090309052606/http://mejlis.org/ru/node/528 Автоматическая транслитерация «кириллица ←—→ латиница» текстов на крымскотатарском языке]

{{Цюрскія мовы}}
{{Крым у тэмах}}
{{Афіцыйныя мовы ў Расеі}}

[[Катэгорыя:Крымскататарская мова| ]]