Прагляд крыніцы для Канстытуцыя 3 траўня 1791 году

[[Файл:Oryginal Konstytucji 3 maja.jpg|250пкс|міні|Арыгінальны [[рукапіс]] Канстытуцыі 3 траўня]]
'''Канстыту́цыя 3 тра́ўня''', афіцыйная назва «Ўрадавы закон» ({{мова-pl|Ustawa Rządowa z dnia 3 maja|скарочана}}) — канстытуцыя [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], прынятая на паседжаньні [[Чатырохгадовы Сойм|Вялікага Сойму]] ў Варшаве 3 траўня 1791 году. Сойм увайшоў ў гісторыю польска-[[Ліцьвіны|літоўскай]] дзяржавы пад назвай Чатырохгадовага [[Канфэдэрацыя (Рэч Паспалітая)|канфэдэрацыйнага]] сойму. «Урадавы закон» стаўся перамогай так званай «патрыятычнай партыі», якая аб’ядноўвала ў сваім складзе прыхільнікаў рэформаў дзяржаўнага ладу, і істотна карэктаваў сыстэму дзяржаўнага кіраваньня, сацыяльнае разьмежаваньне ў краіне, кардынальныя правы шляхты.

== Перадумовы ==
[[Файл:Wojniakowski_Passing_of_the_3rd_of_May_Constitution.jpg|250пкс|міні|[[Казімеж Вайнякоўскі|К. Вайнякоўскі]]. ''Прыняцьце Канстытуцыі 3 траўня'']]

У кастрычніку 1788 году ў Варшаве быў скліканы Вялікі Сойм (пазьней атрымаў назву чатырохгадовага — з прычыны сваёй працягласьці). [[Расейская імпэрыя]] ў гэты час была ўцягнутая адначасова ў дзьве вайны — з [[Турцыя]]й і [[Швэцыя]]й. Гэта давала шанец прыхільнікам рэформаў правесьці пераўтварэньні ў краіне, пакуль галоўная «апякунка» [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] занятая іншымі справамі. Няспадзявана для самой сябе [[Кацярына ІІ]] згуляла на карысьць рэфарматараў, дазволіўшы злучыць Сойм у канфэдэрацыю, што аўтаматычна ліквідоўвала права «[[liberum veto]]». Да ўсяго гэтага дадаўся той факт, што прускі кароль [[Фрыдрых Вільгельм II]], у сваіх мэтах, падтрымаў «патрыятычную» партыю.

Супаданьнем усіх гэтых абставінаў рэфарматары скарысталіся: ужо ў першы год дзейнасьці Сойму было павялічанае войска, ліквідавалася [[Пастаянная Рада]] — падкантрольны Расеі выканаўчы орган пры каралі, складзены зьвяз з [[Прусія]]й. У 1789 годзе ў межах гэтых рэформаў утварылася спэцыяльная «Дэпутацыя па зьмене формы дзяржаўнага кіраваньня» ({{мова-pl|Deputacja do poprawy formy rzadu|скарочана}}), якой было даручана распрацаваць новыя прынцыпы дзяржаўнага кіраваньня. У працэсе дзейнасьці Сойму выявілася супрацьстаяньне двух бакоў: «патрыётаў», якія імкнуліся да найбольш радыкальных рэформаў (адмена «[[Liberum Veto]]», спадчыннасьць трону, павелічэньне правоў мяшчанаў) і кансэрватараў, якія прытрымліваліся захаваньня старых гарантыяў шляхецкай вольнасьці.

Прыхільнікі рэформаў згуртаваліся вакол галоўных ідэолягаў «патрыятычнай» партыі — маршалка ВКЛ [[Ігнаці Патоцкі|Ігнація Патоцкага]], ксяндза Гуга Калянтая, прымаса Патоцкага. Распрацоўка канстытуцыі ішла патаемна ў Радзівілаўскім палацы ў Варшаве, дзе зьбіраліся ўсе прыхільнікі пераменаў.

Пазыцыі патрыётаў умацаваліся, калі да заканчэньня тэрміна паўнамоцтваў сойму (Сойм склікаўся тэрмінам на 2 гады) «патрыятычнай партыі» атрымалася, з аднаго боку, дамагчыся падаўжэньня яго паўнамоцтваў яшчэ на два гады і, зь іншага боку, павялічыць склад пасольскай палаты ў 2 разы шляхам правядзеньня яе давыбараў.

У выніку праведзеных давыбараў атрымалася суадносіны сілаў у сойме зьмяніць на карысьць групоўкі «патрыятычнай партыі», і ўжо ў пачатку 1791 году соймам былі прынятыя два важныя законы — закон аб рэарганізацыі соймікаў (сакавік 1791 году) і закон аб гарадах і аб становішчы мяшчанаў (красавік 1791 году).

== 3 траўня 1791 году ==
[[Файл:Konstytucja 3 Maja.jpg|250пкс|міні|[[Ян Матэйка]]. ''Канстытуцыя 3 траўня'']]
Нягледзячы на моцныя пазыцыі сваёй партыі ў Сойме, «патрыёты» баяліся, што прыхільнікі захаваньня шляхецкіх гарантыяў здолеюць заблякаваць прыняцьце Канстытуцыі. У такой сытуацыі пастанавілі прызначыць абвяшчэньне канстытуцыі на 3 траўня, за 2 дні да афіцыйнага пачатку паседжаньняў. Паслы, прыхільнікі рэформаў, патаемна прыбылі ў Варшаву ў той час, як большасьць паслоў яшчэ не вярнулася зь велікодных вакацыяў. Замак, дзе павінна было праходзіць паседжаньне, ахоўвала каралеўская варта. Усё гэта дае падставы некаторым дасьледнікам параўноўваць прыняцьце канстытуцыі зь дзяржаўным пераваротам. Такім парадкам, пры няпоўным складзе паслоў, канстытуцыя была абвешчаная.

Гэта выклікала пратэсты з боку рэакцыйнага лягеру, але праз 2 дні пад ціскам [[шляхта|шляхты]] і мяшчанства новая канстытуцыя афіцыйна была абвешчаная «Ўрадавым законам», і, апроч таго, Сойм адмысловым законам усталяваў, што ўсе выступы і пратэсты супраць Канстытуцыі ня маюць ніякай сілы.

== Зьмест Канстытуцыі ==
Канстытуцыя складалася з 11 пунктаў, у якіх апісваліся кардынальныя правы шляхты, сацыяльныя пытаньні, дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай, пытаньні рэгенцтва і войска.

=== Кардынальныя правы ===
Паноўнай рэлігіяй абвяшчалася [[каталіцтва]]. Прытым для іншых веравызнаньняў дэкляраваліся ўсе вольнасьці і свабоды. Аднак пераход у іншую рэлігію каталіку забараняўся.

Шляхце [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] гарантаваліся ўсе свабоды і прывілеі, атрыманыя ад часоў [[Казімер Вялікі|Казімера Вялікага]] і [[Вітаўт]]а. Рыцарства прызнавалася найвышэшым [[Стан (сацыяльная група)|станам]] Рэчы Паспалітай і галоўным абаронцам Канстытуцыі.

=== Сацыяльныя пытаньні ===
Гарады і мяшчанства атрымлівалі пашыраныя правы. Мяшчане атрымалі права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабістай недатыкальнасьці»), атрымалі магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкія і вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскімі справамі. Каралеўскія гарады атрымалі большае самакіраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнікоў («plenipotentow») да Скарбавай і Паліцэйскай камісіяў з правам дарадчага голасу ў пытаньнях, што тычыліся гарадоў, гандлю і г. д. Атрымалі мяшчане і магчымасьць атрымаць шляхецкія патэнты.

Сяляне — як асноўная працоўная сіла дзяржавы — бралася пад апеку Ўраду, які гарантаваў, што ўсе [[Умова|ўмовы]], складзеныя паміж шляхецтвам і сялянствам, мусяць выконвацца.

=== Дзяржаўны лад ===
Пункты з 5 па 8 апісвалі форму дзяржаўнага кіраваньня. Улада падзялялася на тры галіны: заканадаўчую, выканаўчую і судовую.

'''Заканадаўчая ўлада''' — [[Сойм]], які падзяляўся на дзьве ізбы: пасольскую і сэнатарскую.

* [[Сэнатарская ізба]]: складалася з ваяводаў, маршалкаў, біскупаў, міністраў і караля. Асноўная функцыя Сэнату — прыняцьце ці непрыняцьце законаў, якія прайшлі абмеркаваньне і былі падтрыманыя ніжэйшай ізбой. Сэнат меў права адзін раз адхіліць праект да наступнага Сойму. Другі раз ён абавязаны быў яго прыняць.
* [[Пасольская ізба]]: складалася з прадстаўнікоў шляхты ўсіх паветаў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (па 2 прадстаўнікі ад кожнага павету). Асноўныя функцыі: распрацоўка і прыняцьце законаў — канстытуцыйных, грамадзянскіх, крымінальных; кантроль выканаўчай улады, абраньне прадстаўнікоў на вышэйшыя дзяржаўныя пасады.

[[Файл:May constitution pre20th cent book cover.jpg|250пкс|міні|Вокладка першага выданьня]]

Сойм мусіў зьбірацца кожныя 2 гады. Пазачарговыя Соймы маглі зьбірацца ў выпадку пільнай патрэбы. Права «liberum veto» скасоўвалася.

'''Выканаўчая ўлада''' — «[[Варта законаў]]» ({{мова-pl|Straż Praw|скарочана}}) на чале з каралём. Асноўная функцыя выканаўчай улады — кантраляваць і арганізоўваць выкананьне прынятых Соймам пастановаў. «Варта законаў» ня мела права прымаць новыя ці зьмяняць старыя законы, абвяшчаць мір ці вайну, уводзіць ці скасоўваць падаткі. «Варта» могла весьці часовыя перамовы з замежнымі прадстаўнікамі, а таксама разьвязваць надзённыя справы, патрэбныя для забесьпячэньня спакою ў краіне паміж Соймамі.

У адпаведнасьці з канстытуцыяй захоўвалася выбранасьць трону, але ў межах адной нязьменнай сям’і. Такім спосабам быў знойдзены кампраміс паміж прыхільнікамі элекцыйнасьці і спадчынасьці трона. Першым прадстаўніком новай каралеўскай дынастыі абвяшчаўся [[Фрыдэрык Аўгуст Сас]].

Асоба караля абвяшчалася сьвятой, але ні ў чым не адказнай. Кароль мусіў быць не самаўладцам, але бацькам народу. За каралём пакідалася кіраваньне ўзброенымі сіламі пад час вайны, а таксама намінаваньне афіцэраў, біскупаў, прызначэньне міністраў.

«[[Варта законаў]]» складалася з прымаса, пяці міністра — міністра паліцыі, пячаткі, скарбу пячаткі, справаў замежных, справаў вайсковых і 2 сакратароў. На паседжаньнях «Варты» мусіў быць прытомны маршалак соймавы, бяз права голасу, для таго, каб у выпадку небясьпекі ці хваробы караля склікаць пазачарговы Сойм. «Варце закону» падпарадкоўваліся 4 камісіі: Вайсковая, Скарбу, Адукацыі і Паліцыі.

'''Судовая ўлада''' мела некалькі ўзроўняў:
* Суды першай інстанцыі існавалі для кожнага павету і ствараліся для хуткага разгляду самых розных справаў. Наступнай інстанцыяй былі [[Галоўны Трыбунал|Галоўныя Трыбуналы]], якія існавалі асобна для кожнай з трох правінцыяў ([[Вялікая Польшча]], [[Малая Польшча]], [[Вялікае Княства Літоўскае|Літва]]). Судзьдзяў для судоў першай і другой інстанцыяў абіралі на сойміках. Гэтыя суды займаліся толькі справамі шляхты;
* Асобна стваралі суды для гарадоў у адпаведнасьці зь іхнімі правамі;
* Рэфэрэндаўскія суды для кожнай правінцыі разьвязвалі пытаньні вольных сялянаў;
* Суды задворныя асэсарскія, рэляцыйныя і курляндзкі захоўваліся;
* Выканаўчыя камісіі мелі свае суды на месцах;
* Найвышэйшым судом для ўсіх [[Стан (сацыяльная група)|станаў]] прызнаваўся соймавы суд.

Апошнія пункты канстытуцыі былі прысьвечаныя рэгенцтву, выхаваньню каралеўскіх дзяцей і настаўленьню грамадзянаў паважаць сваё войска.

== Пытаньне фэдэрацыйнасьці Рэчы Паспалітай ==
Дыскусійным пытаньнем застаецца тое, што ў тэксьце ні аднаго разу ня ўзгадваецца Вялікае княства Літоўскае і толькі 2 разы Рэч Паспалітая. У астатніх выпадках ужываецца назва краіны «Польшча». Гэта дае падставы сьцьвярджаць, што Канстытуцыя 3 траўня нібы ліквідоўвала [[Вялікае княства Літоўскае]] як асобную дзяржаву. Аднак сучасныя польскія гісторыкі мяркуюць, што брак узгадак пра ВКЛ у тэксьце Канстытуцыі гаворыць хутчэй, наадварот, пра вострую супярэчнасьць у гэтым пытаньні паміж літоўскімі і польскімі пасламі. Баючыся, што пытаньне ўніфікацыі можа пазбавіць Канстытуцыю падтрымкі паслоў [[Вялікае княства Літоўскае|ВКЛ]], распрацоўнікі папросту абмінулі яго ў сваім праекце. Ускосным пацьверджаньнем гэтай вэрсіі ёсьць тое, што ВКЛ як асобны суб’ект Рэчы Паспалітай працягвала бытаваць і па 3 траўня ва ўсіх дакумэнтах. А 20 кастрычніка 1791 году паміж ВКЛ і Польшчай былі падпісаныя «[[Узаемныя Заручыны абодвух народаў]]» ({{мова-pl|Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów|скарочана}}) — дакумэнт, дзе дакладна разьмяжоўваліся функцыі дзьвюх дзяржаваў.

== Значэньне Канстытуцыі ==
Канстытуцыя Рэчы Паспалітай 3 траўня 1791 году была другім у сьвеце канстытуцыйным законам такога выгляду пасьля [[Канстытуцыя ЗША|Канстытуцыі ЗША]] 1787 году і першым у Эўропе.

Прыняцьце Канстытуцыі 3 траўня 1791 году, нягледзячы на яе абмежаваны характар, было ўсё ж прагрэсіўнай зьявай у жыцьці Рэчы Паспалітай, бо спрыяла ліквідацыі фэадальнай анархіі, некалькі абмяжоўвала самаўпраўнасьць і магутнасьць магнатаў, прызнавала ў якасьці грамадзка-сацыяльнай сілы толькі ўзьнікаючую буржуазію.

Важна адзначыць, што канстытуцыя так і не была да канца распрацаваная. Дакумэнт, прыняты 3 траўня мусіў быў стаць толькі пачаткам вялікай працы. У самой канстытуцыі ёсьць спасылкі на патрэбу дапрацоўкі. [[Гуга Калантай]] 5 траўня абвясьціў аб працы над эканамічнай канстытуцяй, якая так і не была завершаная.

== Ліквідацыя Канстытуцыі 3 траўня ==
Дзеяньні [[Таргавіцкая канфэдэрацыя|таргавіцкай канфэдэрацыі]], падтрыманай адкрытай ваеннай [[інтэрвэнцыя]]й [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], прывялі да скасаваньня Канстытуцыі 3 траўня і ліквідацыі створаных на яе аснове органаў улады ў 1792 годзе. У сакавіку 1794 году пачалося [[Паўстаньне Касьцюшкі|паўстаньне пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касьцюшка]], мэтамі якога было ўзнаўленьне тэрытарыяльнай цэласнасьці, сувэрэнітэту і Канстытуцыі 3 траўня, аднак увесну таго жа году яно было здушана. Па здушэньні паўстаньня ў 1795 годзе адбыўся [[трэці падзел Рэчы Паспалітай]] (на змову, укладзеную паміж Расейскай імпэрыяй, Прусіяй і Аўстрыяй) і канфэдэрацыўная дзяржава (Польшча і Літва) на вызначаны час зьніклі з мапы Эўропы.

== Пераклады ==
Адразу па ўхвале Канстытуцыю надрукавалі ў Варшаве на [[Француская мова|францускай мове]] асобнай кнігай, а пазьней на [[Нямецкая мова|нямецкай мове]]. У ліпені і жніўні 1791 году па-француску Канстытуцыю таксама надрукавалі варшаўскія газэты. У 1791 годзе ў [[Лёндан|Лёндане]] Канстытуцыю надрукавалі асобнымі кнігамі на [[Ангельская мова|ангельскай]] і нямецкай мовах. 24 траўня 1791 году ў Нямеччыне газэта «Spener Zeitung» таксама надрукавала Канстытуцыю па-нямецку<ref>Kowecki, E. Konstytucja 3 maja 1791. Statut Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji. — Warszawa, 1991. S. 48, 69.</ref>.

Паводле зьвестак расейскага гісторыка [[Мікалай Кастамараў|Мікалая Кастамарава]], адзін з аўтараў Канстытуцыі [[Маршалак вялікі літоўскі|маршалак вялікі літоўскі]] [[Ігнаці Патоцкі]] ў красавіку 1792 году загадаў перакласьці Канстытуцыю на «[[Руская мова|рускую мову]]», каб «''узьняць супраць Масквы [[Русіны|русінаў]] — тады паўстане ўся [[Белая Русь|Беларусія]]<ref>Анішчанка Я. Інкарпарацыя. Літоўская правінцыя ў падзелах Рэчы Паспалітай. — {{Менск (Мінск)}}, 2003. С. 270—271.</ref>, уся Ўкраіна, паўстануць казакі''»<ref>Костомаров Н. И. Собрание сочинений. — Кн. 7., т. 7—8: Последние годы Речи Посполитой. — СПб., 1905. С. 345.</ref>. На падставе рукапіснага перакладу на «рускую мову» ў [[Вільня|Вільні]] друкаваліся брашуры з тэкстам Канстытуцыі на «рускай мове»<ref>Костомаров Н. И. Собрание сочинений. — Кн. 7., т. 7—8: Последние годы Речи Посполитой. — СПб., 1905. С. 346.</ref>.

Ані сама Канстытуцыя, ані «Ўзаемныя заручыны» не перакладаліся на [[Летувіская мова|летувіскую мову]] ў XVIII стагодзьдзі: існуе толькі рукапісны ананімны аматарскі пераклад, створаны ў пачатку XIX стагодзьдзя, пра што сьведчаць вадзяныя знакі на паперы «ВФ СТ» = «Вологодская фабрика содержателя Торунтаевского» і год «1803»<ref>[http://www.mdl.projektas.vu.lt/wp-content/uploads/2013/03/aprasas.pdf Rankraščio aprašas] ([https://web.archive.org/web/20240331023058/http://www.mdl.projektas.vu.lt/wp-content/uploads/2013/03/aprasas.pdf архіваваная копія]), Gegužės 3-iosios Konstitucija, Magnus Ducatus Lithuaniae</ref><ref>Tumelis J. Gegužės Trečiosios konstitucijos ir Ketverių metų seimo nutarimų lietuviškas vertimas (Lithuanian) // Lietuvos istorijos metraštis. — Vilnius: Lietuvos istorijos institutas, 1978. [https://books.google.by/books?id=Nys8AAAAIAAJ&q=%221803+met%C5%B3+dat%C4%85%22+konstitucijos&dq=%221803+met%C5%B3+dat%C4%85%22+konstitucijos&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi9wNGs4veIAxVU3gIHHYSRF_MQ6AF6BAgHEAI P. 92].</ref>.

== Глядзіце такскама ==
* [[Канстытуцыя 5 сьнежня 1793 году]]

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* Бардах Ю. Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. — Мінск, 2002.
* Kalinka W. Sejm Czteroletni. — Kraków 1880. Ponowne wydanie. — W-wa. 1991.
* Lelewel J. Wybór pism historycznych. — Wrocław, 2005.
* Łojek J. Geneza i obalenie Konstytucji 3 maja. — Lublin 1986, {{ISBN|83-222-0313-6}}
* Чудаков М. Ф. Конституция Речи Посполитой 3 мая 1791 г. Государственно-правовая характеристика. — Минск, 2005.

== Вонкавыя спасылкі ==
* [https://web.archive.org/web/20080313161004/http://www.law.edu.ru/article/article.asp?articleID=1179285 Прыведзены прававы аналіз канстытуцыі Рэчы Паспалітай ад 3 траўня 1791 году]{{ref-ru}}

{{Польска-літоўскія уніі}}
{{Гісторыя Беларусі}}

[[Катэгорыя:Канстытуцыя 3 траўня 1791 году| ]]
[[Катэгорыя:Дакумэнты 1791 году]]
[[Катэгорыя:1791 год у праве]]
[[Катэгорыя:1791 год у палітыцы]]
[[Катэгорыя:1791 год у Польшчы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя права Беларусі]]
[[Катэгорыя:Гісторыя права Летувы]]
[[Катэгорыя:Гісторыя права Польшчы]]
[[Катэгорыя:Падзеі 3 траўня]]
[[Катэгорыя:Права Рэчы Паспалітай]]
[[Катэгорыя:Польскі сьпіс «Памяці сьвету»]]