Прагляд крыніцы для Зубар

{{Таксанамічная інфармацыя
|Назва            = Зубар
|Выява            = Wisent.jpg
|Царства          = [[Жывёлы]]
|Тып              = [[Хордавыя]]
|Падтып           = [[Хрыбетныя]]
|Надкляса         = [[Чатырохногія]]
|Кляса            = [[Сысуны]]
|Інфракляса       = [[Апонявыя]]
|Атрад            = [[Парнакапытныя]]
|Падатрад         = [[Жвачныя]]
|Сямейства        = [[Пустарогія]]
|Падсямейства     = [[Быкі]]
|Род              = [[Бізоны]]
|Від              = '''Зубар'''
|Лацінская назва  = {{Таксон-bellat|||Bison bonasus|Linnaeus, 1758}}
|Мапа             = Bison bonasus distribution.svg
|Шырыня мапы      = 
|Подпіс мапы      = 
|Спасылка ў Віківідах = Bison bonasus
|Commons          = Category:Bison bonasus
|ITIS             = 183836
|NCBI             = 9902
}}
'''Зу́бар''' ці '''эўрапе́йскі бізо́н''' ({{мова-la|Bison bonasus}}) — жывёліна клясы [[сысуны|сысуноў]] сямейства [[пустарогія|пустарогіх]]. Адзіны прадстаўнік роду [[бізоны|бізонаў]] у Эўразіі<ref>{{Кніга|аўтар = |частка = |загаловак = Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Менск |выдавецтва = Беларуская Энцыклапедыя |год = 1993 |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = 5-85700-095-5|наклад = }}</ref>. Зубар зьяўляецца самым цяжкім і буйным [[млекакормячыя|млекакормячым]] на эўрапейскім кантынэнце і апошнім эўрапейскім прадстаўніком дзікіх [[быкі|быкоў]].

Нацыянальны сымбаль [[Беларусь|Беларусі]]<ref>[http://birdwatch.by/news/858 birdwatch.by]{{Ref-be}}</ref>. Эўрапейскі зубар занесены ў [[Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь|Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь]]<ref>[https://web.archive.org/web/20161209165835/http://redbook.minpriroda.gov.by/animalsinfo.html?id=13 Красная книга Республики Беларусь. Европейский зубр]{{Ref-ru}}</ref>, [[Чырвоная кніга Летувы|Летувы]], [[Чырвоная кніга Расеі|Расеі]], [[Чырвоная кніга Ўкраіны|Украіны]], [[Чырвоная кніга Польшчы|Польшчы]], [[Чырвоная кніга МСАП|Чырвоную кнігу МСАП]].

== Падвіды ==
Існавалі ўсяго тры падвіды зуброў:
* ''Bison bonasus bonasus'' — белавескі зубар;
* ''Bison bonasus caucasicus'' — [[каўкаскі зубар]] (зьнішчаны ў пачатку ХХ стагодзьдзя);
* ''Bison bonasus hungarorum'' — зубар вугорскі, або карпацкі (зьніклы)<ref>[http://www.apus.ru/site.xp/049056053049.html Праект APUS.RU]{{Ref-ru}}</ref>.

Белавескі (эўрапейскі) падвід аднаўляецца шляхам разьвядзеньня жывёл, якія захаваліся ў [[заапарк]]ах, каўкаскі — узнаўляецца гібрыдызацыяй ''Bison bonasus'' і ''Bison bonasus caucasicus''.
[[Файл:EuropeanBisonLyd3.png|міні|зьлева|250пкс|Шкілет зубра]]

== Аднаўленьне ==
У 1914 годзе ў Белавескай пушчы налічвалася каля 700 зуброў. [[Першая сусьветная вайна]] 1914—1918 гадоў прывяла да адсутнасьці аховы пушчы, што выклікала скарачэньне колькасьці зуброў. У 1915 годзе засталося каля 300 асобінаў. У 1916 годзе менш за 100. У лютым 1919 году апошнюю дзікую зубрыху забіў мясцовы лясьнік зь вёскі [[Сточак (Гайнаўскі павет)|Сточак]] ([[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларуская ССР]]; цяпер [[Гайнаўскі павет]], [[Падляскае ваяводзтва]], [[Польшча]]). 26 жніўня 1923 году ў Бэрліне (Нямеччына) на прапанову намесьніка кіраўніка Заалягічнага музэю ў [[Варшава|Варшаве]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Ян Штольцман|Яна Штольцмана|pl|Jan Sztolcman}} (1854—1928) заснавалі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Міжнароднае таварыства захаваньня зуброў||de|Internationale Gesellschaft zur Erhaltung des Wisents}}. Да 1927 году зубры адсутнічалі ў прыродным асяродзьдзі. У выніку міжнароднага перапісу 1926 г. у заапарках Эўропы налічылі 52 зубры, якія паходзілі ад 5 самцоў (быкоў) і 7 самак (кароваў). На студзень 2012 г. агульнасусьветны статак эўрапейскіх зуброў перасягнуў 4000 асобінаў, зь іх звыш паловы жылі ў прыродзе. Найбольш зуброў было ў польскай частцы Белавескай пушчы. Другі паводле колькасьці статак знаходзіўся ў Беларусі — 1150 асобін, у тым ліку 415 зуброў у Белавескай пушчы. Штогадовая сьмяротнасьць зуброў у Беларусі вагалася ад 55 да 130 асобінаў<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Леанід Лахманенка]].|загаловак=Сучасная «Песьня пра зубра»|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=92157|выданьне=[[Зьвязда]]|тып=[[газэта]]|год=21 студзеня 2012|нумар=[http://old.zviazda.by/ru/archive/?idate=2012-01-21 13 (27128)]|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/92160/21stu-3.indd.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref>.

У 1854 годзе застрэлілі апошняга зубра на землях сучаснай Летувы. У 1969 годзе заснавалі Пашыляйскі зуброўнік, куды прывезьлі першую пару белавескіх зуброў. У 1970 г. дадалі яшчэ 6. У 1972 г. прыбылі яшчэ 2 зубры. У 1973 годзе ў першай пары зьявілася патомства і 5 зуброў выпусьцілі на волю з пастаўніка ў Пашыляйскі лес. Ад заснаваньня да 2012 г. у Пашыляйскім зуброўніку нарадзілася каля 140 зубранятаў, на волі — яшчэ каля 80<ref>{{Артыкул|аўтар=[[Вітаўт Жэймант]].|загаловак=Гаспадар беларускіх пушчаў размнажаецца і ў Летуве|спасылка=http://old.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=92157|выданьне=Зьвязда|тып=газэта|год=21 студзеня 2012|нумар=13 (27128)|старонкі=[http://old.zviazda.by/a2ttachments/92160/21stu-3.indd.pdf 3]|issn=1990-763x}}</ref>.

== У культуры ==
[[Файл:Altamira paintings 04.jpg|значак|200пкс|Выява на сьцяне [[Альтаміра (пячора)|пячоры Альтаміра]] ([[аўтаномная супольнасьць]] [[Кантабрыя]], [[Гішпанія]])]]
[[Файл:F07 0054.Ma.JPG|значак|200px|Статуэтка {{Артыкул у іншым разьдзеле|Зубр, які ліжа ўкус насякомага|зубра, які ліжа ўкус насякомага|en|Bison Licking Insect Bite}} ({{Артыкул у іншым разьдзеле|прытулак Мадлены||fr|Abri de la Madeleine}}, дэпартамэнт Дардонь, Францыя)]]
[[Файл:Auerochsen.jpg|значак|200пкс|[[Аўгуст Гаўль]]. [[Скульптура]] {{Артыкул у іншым разьдзеле|Змаганьне зуброў|«Змаганьне зуброў»|de|Kämpfende Wisente}} (1912 г.; [[Каралявец]], [[Нямецкая імпэрыя]])]]
[[Файл:Belarus-1992-Bill-100-Obverse.jpg|значак|200px|100 [[Разьліковыя білеты Нацыянальнага Банка Беларусі ўзору 1992 году|беларускіх рублёў 1992 г.]]]]
[[Файл:Lithuania-1991-Bill-100-Reverse.jpg|значак|200пкс|100 летувіскіх талёнаў (1991)]]
[[Файл:Fritz Schaper - Altgermanische Wisentjagd.jpg|значак|200px|Фрыц Шапэр. «Старажытнагерманскае паляваньне на зубра» (1904)]]
Да нашага часу дайшлі наскальныя малюнкі зуброў, створаныя 30 тыс. гадоў да н. э. На выяўленых насьценных росьпісах 13 тысячагодзьдзя да н. э. зубры займаюць 2-е месца пасьля [[Дзікі конь|дзікіх коней]]. У пячорах [[Альтаміра (пячора)|Альтаміра]] ([[аўтаномная супольнасьць]] [[Кантабрыя]], [[Гішпанія]]) і [[Руфіньяк (пячора)|Руфіньяк]] (дэпартамэнт [[Дардонь]], рэгіён [[Аквітанія — Лімузэн — Пуату-Шарант]], [[Францыя]]) знаходзяцца найбольш знаныя росьпісы. У {{Артыкул у іншым разьдзеле|Прытулак Мадлены|прытулку Мадлены|fr|Abri de la Madeleine}} (дэпартамэнт Дардонь, Францыя) знайшлі выразаную з аленевага рогу статуэтку зубра, які ліжа ўкус вусяка.

У 1190-я гг. у г. [[Пасаў]] (цяпер зямля [[Баварыя]], [[Нямеччына]]) адбылося напісаньне эпічнай паэмы «[[Песьня пра Нібэлюнгаў]]», у якой згадваюцца зубры. У 1523 г. у Кракаве (Польскае каралеўства) [[Мікола Гусоўскі]] (1470—1533) выдаў лацінамоўную паэму «[[Песьня пра зубра|Песьню пра зубра]]». У 1834 годзе ў [[Парыж]]ы (Францыя) [[Адам Міцкевіч]] (1798—1855) выдаў эпічную паэму «[[Пан Тадэвуш]]», у якой згадваў зуброў. У 1930 годзе [[Янка Маўр]] выдаў [[аповесьць]] «[[Палескія рабінзоны]]», дзе адбываецца забой апошняга зубра.

Скульптуры зубра стварылі [[Аўгуст Гаўль]] (1869—1921), {{Артыкул у іншым разьдзеле|Эрнст Горзэман||de|Ernst Gorsemann}} (1886—1960) і {{Артыкул у іншым разьдзеле|Фрыц Шапэр||de|Fritz Schaper}} (1841—1919). Найбольшая ў сьвеце [[статуя]] (вага — 76 тонаў) вышынёй 20 мэтраў месьціцца каля вёскі [[Петкавічы (Берасьцейская вобласьць)|Петкавічы]] ([[Баранавіцкі раён]], [[Берасьцейская вобласьць]], [[Беларусь]]) побач з [[Аўтамагістраль М1|аўамагістральлю М1]] [[Берасьце]]—[[Ворша]].

Імя зубра носяць: род злакаў [[Зуброўка]], бо зубры імі харчуюцца; гатунак гарэлкі «[[Зуброўка (напой)|Зуброўка]]»; [[ровар]] «Зубраня»; {{Артыкул у іншым разьдзеле|Зубраня (цэнтар)|дзіцячы аздараўленчы цэнтар «Зубраня»|ru|Зубрёнок (детский центр)}} ([[Мядзельскі раён]], [[Менская вобласьць]]).

=== У геральдыцы ===
<gallery>
POL gmina Białowieża COA.svg|Герб [[Белавежа|Белавежы]] ([[Гайнаўскі павет]], [[Падляскае ваяводзтва]])
POL powiat hajnowski COA.svg|Герб [[Гайнаўскі павет|Гайнаўскага павету]]
POL gmina Narewka COA.svg|Герб [[Нараўка (вёска)|Нараўкі]] (Гайнаўскі павет)
Tykocin Herb.svg|Герб [[Тыкоцін]]а ([[Беластоцкі павет]], Падляскае ваяводзтва)
Coat of Arms of Brest Region.svg|Герб [[Берасьцейская вобласьць|Берасьцейскай вобласьці]] (Беларусь)
Coat of Arms of Hrodna Voblasts.svg|Герб [[Гарадзенская вобласьць|Гарадзенскай вобласьці]]
Coat of Arms of Serpukhov rayon (Moscow oblast).png|Герб {{Артыкул у іншым разьдзеле|Серпухоўскі раён|Серпухоўскага раёна|ru|Серпуховский район}} ([[Маскоўская вобласьць]], Расея)
</gallery>

=== У філятэліі ===
У 1954 г. у Польшчы выпусьцілі першую [[паштовая марка|паштовую марку]] з выявай зубра.

<gallery>
Belarus stamp 2008 5000R European Bisons.jpg|11-ы стандартны выпуск (Беларусь, 2008 г.)
European bison on stamps Romania 1968.jpg|Пошта Румыніі (1968 г.)
The Soviet Union 1969 CPA 3796 stamp (European Bisons).jpg|Сэрыя − Запаведнік [[Белавеская пушча]] ([[СССР]], 1969 г.)
1973 CPA 4248.jpg|[[Каўказскі запаведнік]] (СССР, 1973 г.)
1996. Stamp of Belarus 0124.jpg|Зубар белавескі (Беларусь, 1995 г.)
75 лет зоопарку2.jpg|[[Спэцыяльны паштовы штэмпель|Спецштэмпель]] да 75-годзьдзя  [[Гарадзенскі заапарк|Гарадзенскага заапарку]] (Беларусь, 2002 г.)</small>
</gallery>

=== У фалерыстыцы ===
<gallery>
Bialowieza_Forest_-_Bison_(silver)_rv.png|Манэта [[Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь|Нацбанку Беларусі]] «Белавежская пушча. Зубр» (2001 г.)
RR5516-0007R Зубр.gif|Манэта Банку Расеі — Сэрыя: «Чырвоная кніга», Зубар, 50 рублёў, рэвэрс (1994 г.)
</gallery>

== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}

== Літаратура ==
* {{артыкул|аўтар = Фядзюшын А.  | частка = |загаловак = Да лёсу белавескага зубра. (Нэкралёг). |арыгінал = |спасылка =http://kamunikat.org/nasz_kraj.html?pub_start=40&pubid=46250|адказны =[[Зьмітрок Бядуля|С. Плаўнік]]|выданьне=[[Наш край (1925)|Наш Край]]|тып=штомесячнік Цэнтральнага Бюро Краязнаўства пры Інстытуце Беларускай Культуры|месца=[[Менск]]|выдавецтва= |год=чэрвень—ліпень 1926|выпуск=|том=|нумар=6—7 (9—10)| старонкі=21—24|isbn=}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Чырвоная кніга Беларусі|жывёла|13}}
{{Commons}}

[[Катэгорыя:Пустарогія]]