Прагляд крыніцы для Жамойцкае біскупства

'''Жамойцкае біскупства''', '''Жамойцкая дыяцэзія''' (у XV—XVI стагодзьдзях таксама '''Медніцкае біскупства''') — царкоўна-адміністрацыйная адзінка [[Каталіцкая Царква|Рымска-Каталіцкай царквы]] ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім]] з цэнтрам у [[Варні|Медніках (Ворнях)]].

Прызначалася для [[Жамойты|жамойтаў]] (тым часам для [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] у ВКЛ існавала [[Віленскае біскупства]]) і ахопліва парафіі літоўскай [[Жамойць|Жамойці]] — [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]] і [[Упіцкі павет|Ўпіцкага павету]] [[Троцкае ваяводзтва|Троцкага ваяводзтва]]<ref name="Dziarnovic-2012">[[Алег Дзярновіч|Дзярновіч А.]] [https://web.archive.org/web/20220921214302/http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96_%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B%3A_%27%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%27_%D1%96_%27%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%27_%D1%83_%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9_%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] // Палітычная сфера. № 18—19 (1—2), 2012. С. 30—53.</ref>, прэтэндавала на частку [[Ковенскі павет (ВКЛ)|Ковенскага павету]] ([[Ваўкавішкі]], зарэчная ковенская частка [[Кейданы|Кейданаў]]<ref name="Kascian-2009">[[Кірыл Касьцян|Касьцян К.]], Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.</ref> ды іншыя)<ref>Krahel T. Spory graniczne między diecezją żmudzką i wileńską w XVII—XVIII wieku // SOTER Journal of Religious Science (SOTER — Religijos mokslo žurnalas). Nr. 31, 2009. S. 128—130.</ref>. Населеныя жамойтамі землі таксама ўваходзілі ў склад [[Самбійскае біскупства|Самбійскага біскупства]] [[Прусія|Прусіі]] (ужо у 1435 годзе [[Базэльскі царкоўны сабор]] задаволіў просьбу біскупа самбійскага [[Міхал Юнге|Міхала Юнге]] дазволіць карыстацца ў царкоўным жыцьці мовамі мясцовых насельнікаў [[Самбія|Самбіі]], у тым ліку «''мовай жамойтаў''»{{Заўвага|Польскі гісторык {{Артыкул у іншым разьдзеле|Уладзіслаў Абрагам||be|Уладзіслаў Генрык Францішак Абрагам}} нават адмыслова ўдакладняў у 1914 годзе, што «''гэтая була датычылася прускай Жамойці, а не літоўскай, Самбійскага біскупства Каталіцкага касьцёла ў Прусіі, а не ў ВКЛ''» ({{мова-pl|«bulla ta dotyczy przecież Żmudzi pruskiej, a nie litewskiej, kościoła w Prusiech zakonnych dyecezyi sambijskiej a nie w W. X. Lit.»|скарочана}})<ref>Abraham W. Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Warszawa, 1914. [https://books.google.by/books?id=C_gKAAAAIAAJ&pg=PA205&dq=%C5%BBmud%C5%BAi+Pruskiej&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi4xJ-KkPH1AhV0SfEDHVpXBEoQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%C5%BBmud%C5%BAi%20Pruskiej&f=false S. 205].</ref>}})<ref name="Urban-2001-110">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 110.</ref>.

== Гісторыя ==
Утварылася 24 кастрычніка 1417 году паводле пастановы [[Канстанцкі сабор|Канстанцкага сабору]] з ініцыятывы [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Вітаўт]]а. Аднак стварэньне каталіцкага біскупства (разам з заснаваньнем [[Ягайла]]м і Вітаўтам шэрагу касьцёлаў у Жамойці) выклікала жорсткі супраціў жамойцкага жыхарства: у 1418 годзе жамойты ўзбунтаваліся, выгналі біскупа і ксяндзоў, разбурылі касьцёлы і дамы баяраў-каталікоў, дзеля чаго вялікі князь Вітаўт мусіў выправіць у Жамойць літоўскае войска, каб здушыць гэтае паўстаньне<ref>{{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)|к}} С. 180.</ref>

Ад пачатку, з усяго відаць, падпарадкоўвалася [[Папа|Папе Рымскаму]], з 1427 году — [[Гнезна (Польшча)|Гнезьненскай]] мітраполіі. На чале стаяў [[Жамойцкія біскупы|біскуп жамойцкі]], першы біскуп — [[Мацей зь Вільні]].

У XV ст. налічвала 19 касьцёлаў, у пачатку XVII ст. — каля 50 касьцёлаў, у XVIII ст. — каля 200 касьцёлаў (разам зь філіяльнымі). З 1587 году існавалі тры дэканаты, з 1636 году — 6 дэканатаў<ref>[[Валеры Пазднякоў|Пазднякоў В.]] Жамойцкая рымска-каталіцкая епархія // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 623.</ref>.

== Мова ==
[[Файл:Lingua Samogitica (1690).jpg|значак|Надрукаваны ў Вільні ў 1690 годзе пераклад булы [[Папа|Папы]] на летувіскую мову, якая ў дакумэнце называецца «жамойцкай мовай» ({{мова-la|Lingua Samogitica|скарочана}}). Прызначаўся да чытаньня ў парафіях Жамойцкага біскупства, якое ахоплівала ня толькі [[Жамойцкае староства]], але і [[Упіцкі павет|Ўпіцкі павет]], жыхароў якога за Расейскай імпэрыяй назвалі «[[Аўкштайты|аўкштайтамі]]» — «уласнымі літоўцамі»]]

У пасланьні да кардыналаў Рымскай курыі з нагоды прызначэньня ў 1417 годзе першага каталіцкага біскупа для [[Жамойць|Жамойці]] [[Мацей зь Вільні|Мацея]] львоўскі арцыбіскуп [[Ян Рашоўскі|Ян]] і віленскі біскуп [[Пётр з Кустыня|Пётар]] пісалі: «''Дастойнага пана Мацея, магістра вольных навук, пробашча Віленскага, [[Ліцьвіны|Ліцьвіна]], які поўнасьцю валодае жамойцкай гаворкай <…> мы высьвяцілі на катэдру''»{{Заўвага|{{мова-la|...venerabilem dominum Mathiam Magistrum arcium prepositum wilnensem Lythwanum necnon ydiomate Samagitico plenissime eruditum...|скарочана}}<ref>Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum. T. 3. — Posnaniae, 1856. [https://books.google.by/books?id=ugRCAAAAYAAJ&pg=PA191&dq=ydiomate+Samagitico&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwiBrtXIj-n1AhUASvEDHcrpBf0Q6AF6BAgEEAI#v=onepage&q=Samagitico&f=false P. 191].</ref>}}. Тое, што першы жамойцкі біскуп досыць добра ведаў «''жамойцкую гаворку''»{{Заўвага|{{мова-la|«wenerabilem virum magistrum Mathiam prepositum Wilnensem, de vite puritate morum venustate et sciencia ceterisque virtutibus commendatum ac de ydiomate Samagitico sufficientissime institutum, ex assumptum et pro hominibus in pontificem constitutum Medinicensem ad instanciam prefatorum clarissimorum principum in virtute trinitatis vivifice»|скарочана}}<ref>Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia. T. XII. — Cracoviae, 1891. [https://books.google.by/books?id=vDghAQAAMAAJ&pg=PA94&dq=ydiomate+Samagitico+sufficientissime+institutum&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwicju2Wk-n1AhVgQ_EDHbbLDNMQ6AF6BAgGEAI#v=onepage&q=ydiomate%20Samagitico%20sufficientissime%20institutum&f=false P. 94].</ref>}}, паўтаралася яшчэ ў адным пасланьні гэтых жа герархаў<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 109.</ref>. Само ж новае біскупства стваралася для «''народу [[Жамойты|Жамойтаў]]''», што неаднаразова падкрэсьлівалася ў афіцыйных дакумэнтах ({{мова-la|gens Samagitarum|скарочана}} у 1409 годзе<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 25.</ref>, {{мова-la|gens Samaytarum|скарочана}} у 1416 годзе<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 26.</ref>). У просьбе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікага князя]] [[Вітаўт]]а да папы [[Марцін V|Марціна V]] аб прызначэньні новага біскупа для «''жамойцкага народу''» [[Мікалай Камеданус|Мікалая]] (1423 год) зноў зазначалася, што гэтым разам ужо другі жамойцкі біскуп ведае «''гаворку жамойцкага народу''» (''sciensque gentis Samaitice ydioma''<ref>
Liber Cancellariae Stanislai Ciolek: ein Formelbuch der polnischen Königskanzlei aus der Zeit der husitischen Bewegung. — Wien, 1871. [https://books.google.by/books?id=glBUTL4Jz2EC&pg=PA106&dq=Samaitice+ydioma&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwjW8MLglOn1AhUQQfEDHY4lB6AQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=Samaitice%20ydioma&f=false S. 106].</ref>)<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 26, 109.</ref>. Такім парадкам, жамойцкія біскупы мусілі вольна валодаць жамойцкай мовай<ref name="Urban-2001-59">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 59.</ref>. У 11-й кнізе сваіх хронікаў [[Ян Длугаш]] зазначыў пра першага жамойцкага біскупа Мацея, што той «''добра ведаў мовы літоўскую і жамойцкую''»{{Заўвага|{{мова-la|«Miednicensis autem ecclesiae cathedralis primus Mathias nomine, Almanus, in Vilna tamen natus, qui linguam lituanicam et samogiticam norat, praefectus est et consecratus»|скарочана}}<ref>Gołębiowski Ł. Dzieje Polski za Władysława Jagiełły i Władysława III-go. T. 1. — Warszawa, 1846. [https://books.google.by/books?id=BtlbAAAAcAAJ&pg=PA426&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAQQAg#v=onepage&q=%22linguam%20Samogiticam&f=false S. 426].</ref>}}, чым засьведчыў існаваньне дзьвюх асобных моваў — літоўскай і жамойцкай. Апроч таго, апісваючы эпізоды хрышчэньня ліцьвінаў і жамойтаў храніст адзначыў: пры хрышчэньні ліцьвінаў польскія сьвятары ня мелі патрэбы ў перакладніках, якія спатрэбіліся ім пры хрышчэньні жамойтаў{{Заўвага|Вялікі князь [[Гедзімін]] у сваім лісьце-пасланьні да манахаў-францішканаў [[Саксонія|Саксоніі]], датаваным 26 траўнем 1323 году, запрашаў у Вялікае Княства Літоўскае чатырох прапаведнікаў, каб яны маглі апеквацца двума касьцёламі, збудаванымі ў [[Вільня|Вільні]] і [[Наваградак|Наваградку]]. Гедзімін ставіў умову і пажаданьне, каб місіянэры абавязкова ведалі польскую, [[Зэмгальская мова|зэмгальскую]] (у 1289—1290 гадох па паразе паўстаньня супраць [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэну]] у ВКЛ перасялілася каля 100 тысячаў [[Зэмгалы|зэмгалаў]]) і рускую мовы. У пасланьні таксама дадавалася, што гэтымі мовамі валодалі іншыя місіянэры, якія дагэтуль былі або яшчэ знаходзіліся ў Вялікім Княстве Літоўскім<ref name="Urban-2001-102">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 102.</ref>}}<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 22, 103.</ref>. Яшчэ адным сьведчаньнем адрозьненьня лічыцца грамата вялікага князя [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандра]] да біскупа жамойцкага [[Марцін Лінтфары|Марціна]] ад 1503 году, дзе зазначалася нізкая адукацыя парафіяльных ксяндзоў у Жамойці і тое, што яны былі няздольныя карыстацца ў набажэнствах «''гаворкай літоўскай або гэтай жамойцкай''»{{Заўвага|Паводле [[Павал Урбан|Паўла Урбана]], няведаньне ксяндзамі «літоўскай гаворкі» можа тлумачыцца тым фактам, што біскупства стваралася ў межах Жамойці, якія паводле мірнага пагадненьня 1398 году трапілі пад уладу Тэўтонскага ордэну. Тым часам у межах біскупства таксама маглі жыць ліцьвіны, асабліва на захад ад утокі [[Нявежа (Летува)|Нявежы]] ўздоўж Нёману<ref name="Urban-2001-110"/>}}<ref name="Urban-2001-110"/>. У 1507 годзе [[Барташ Табар]]авіч, брат якога біскуп віленскі [[Войцех Табар]] атрымаў аналягічную паводле зьместу грамату, аформіў фундацыю на касьцёл у [[Таўрогі|Таўрогах]] з прызначэньнем туды сьвятароў, якія б ведалі «''гутарковую жамойцкую мову''» ({{мова-la|«presbyterum vernaculae samogitarum linguae»|скарочана}}<ref>Codex Mednicensis seu Samogitiae Dioecesis P. 1. — Roma, 1984. [https://books.google.by/books?id=ewUsAQAAMAAJ&q=presbyterum+vernaculae+samogitarum+linguae&dq=presbyterum+vernaculae+samogitarum+linguae&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjGntOA9baDAxU4g_0HHcD4Cy8Q6AF6BAgKEAI P. 165].</ref>) і маглі б навучаць парафіянаў слову Божаму ў «''мове жамойтаў''» ({{мова-la|«samogitarum lingua docere»<ref>Codex Mednicensis seu Samogitiae Dioecesis P. 1. — Roma, 1984. [https://books.google.by/books?newbks=1&newbks_redir=0&hl=ru&id=ewUsAQAAMAAJ&dq=presbyterum+vernaculae+samogitarum+linguae&focus=searchwithinvolume&q=samogitarum+lingua P. 166].</ref>|скарочана}})<ref name="Urban-2001-111">{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 111.</ref>.

28 лютага 1506 году кароль польскі і вялікі князь літоўскі [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] накіраваў у [[Ватыкан]] дакумэнт, у якім прасіў заснаваць асобную Прускую каталіцкую мітраполію, якая мелася стаць асобным царкоўным княствам на чале з арцыбіскупам. Да гэтага княства-мітраполіі прапанавалася далучыць Жамойцкае біскупства, што фактычна значыла вылучэньне тэрыторыі Жамойці з складу Вялікага Княства Літоўскага. Апроч таго, у самім дакумэнце Жамойць мела непрывабную характарыстыку: адзначалася, што празь яе тэрыторыю было небясьпечна падарожнічаць з [[Прусія|Прусіі]] ў [[Рыга|Рыгу]]. Як зазначае [[Павал Урбан]], гэты праект сьведчыў пра іншароднасьць Жамойці ў складзе ВКЛ і большую этнічную блізкасьць жамойтаў з карэнным насельніцтвам Прусіі<ref>{{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1к}} С. 90—91.</ref><ref>Остапенко А. В. [https://shron1.chtyvo.org.ua/Ostapenko_Anatolii/Etnichni_faktory_u_protsesakh_formuvannia_biloruskoho_narodu_ta_natsii.pdf?PHPSESSID=m47mi2g6psl5t9sjten73f21f1 Етнічні фактори у процесах формування білоруського народу та нації : автореф. дис. … д-ра іст. наук] : [спец.] 07.00.05 «Етнологія» / Остапенко Анатолій Володимирович ; Київський нац. ун-т ім. Тараса Шевченка. — Захищена 26.04.2021. — Київ, 2021. С. 212.</ref>.

Пры прызначэньні ў 1575 годзе [[Мэльхіёр Гедройц|Мэльхіёра Гедройца]] на Медніцкую катэдру неаднаразова падкрэсьлівалася, што ён «''валодае жамойцкай мовай''»{{Заўвага|{{мова-la|«...linguae Samogiticae, cum qua inter indigenas majore cum commmendatione atque fractu versari possit, peritum...»|скарочана}}<ref>Ivinskis Z. [https://www.aidai.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=4890:is&catid=311:5-gegu&Itemid=343 Merkelis Giedraitis arba Lietuva dviejų amžių sąvartoje] // Aidai. Nr. 5 (40), 1951.</ref>; {{мова-la|«...praeterea indigena huius patriae et linguam norit Samogiticam, qua tanto maiorem fructum in illa dioecesi facere possit»|скарочана}}<ref>Elementa ad Fontium Editiones. T. XXII. — Romae, 1970. [https://pau.krakow.pl/Elementa/tomy/Elementa_XXII_1970.pdf P. 132].</ref>; {{мова-la|«Accedit quod linguam illam Samogiticam bene novit»|скарочана}}<ref>Annales ecclesiastici. T. 2. — Romae, 1856. [https://books.google.by/books?id=uSw2AQAAMAAJ&pg=PA105&dq=%22linguam+Samogiticam&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwil5teDo-n1AhWVR_EDHZxZBww4FBDoAXoECAYQAg#v=onepage&q=Samogiticam&f=false P. 105].</ref>}}. Пры візытацыі Жамойцкага біскуства ў 1579 годзе абмяркоўвалася выняткова жамойцкая мова ({{мова-la|lingua Samogitica|скарочана}}) — як вусная мова мясцовага насельніцтва{{Заўвага|{{мова-la|«Interrog., an calleat linguam Samogiticam? — R.: Partim scio, quia fui in ista regione 18 annos...; Interrog., an isti parochiani soleant confiteri et communicare? — R.: Raro confitentur et non sunt in hac civitate quatuor vel quinque, qui istud faciant, — et facta replicatione dixit: Isti confitentur lingua Samogitica, — et iterum interogatus dixit: Parum servant festa et multi etiam comedant carnes tempore prohibito praesertim extra civitatem <...> Et iterum facta replicatione dixit: Ego intelligo confitentes Samogitice et etiam aliquantulum loquor, quia fui in istis regionibus 18 annos, — sed facta experientia ostendit se parum scire loqui Samogitice»|скарочана}}<ref name="Jablonskis-1973-189">Jablonskis K. Lietuvių kultūra ir jos veikėjai. — Vilnius, 1973. P. 189.</ref>}}. Складзеныя ў 1620—1752 гадох сьпісы навучэнцаў Папскай сэмінарыі ў Вільні разьмяжоўваюць літоўскую (lingua lituanica) і жамойцкую (lingua samogitica) мовы<ref>Grickevičius A. Popiežiškosios seminarijos Vilniuje studentų lietuvių ir žemaičių kalbų mokėjimas 1626−1651 m. // Lituanistica. Nr. 1, 1993. [https://books.google.by/books?hl=ru&id=ngcWAQAAMAAJ&dq=lingua+litvanica+ir+lingua+samogitica&focus=searchwithinvolume&q=samogitica P. 61].</ref> — як і [[Ліцьвіны|ліцьвінаў]] з [[Жамойты|жамойтамі]]<ref>Litwin H. Przynależność narodowa alumnów Seminarium Papieskiego w Wilnie 1582—1798. Przyczynek do badań nad świadomością narodową w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych // Między Wschodem i Zachodem. Rzeczpospolita XVI—XVIII w. Studia ofiarowane Zbigniewowi Wójcickiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. — Warszawa, 1993. S. 64.</ref>. У 1631 годзе пры прызначэньні на Медніцкую катэдру [[Мэльхіёр Гейш|Мэльхіёра Гейша]], народжанага на Жамойці, староства генэральны жамойцкі [[Геранім Валовіч]] зазначаў, што той «''вольна валодае жамойцкай мовай…, якой амаль не валодаў ніводны біскуп да цяперашняга часу''» ({{мова-la|«Et ita existimo, quia ipse callet linguam Samogiticam…, quam fere nullus Episcopus, praeter modernum, possedit»|скарочана}})<ref>Acta Nuntiaturae Polonae. [https://pau.krakow.pl/ANP/ANP_XXIV_1_1992.pdf T. XXIV, Vol 1]. — Romae, 1992. P. 391.</ref>. У 1647 годзе чацьверты сынод Жамойцкага біскупства пастанавіў перакласьці булу папы рымскага [[Урбан VIII|Урбана VIII]] менавіта на «''жамойцкую мову''» ({{мова-la|«lingua Samogitica translaram»|скарочана}}), таго ж году адпаведны тэкст зьмясьцілі ў кнізе «Synodus quarta dioecesis Samogitiae», надрукаванай у Вільні. Публікацыя жамойцкага перакладу тлумачылася ў пастанове сыноду тым, што некаторыя сьвятары і прапаведнікі перакручвалі зьмест булы «''ў мясцовай мове''»<ref>Zinkevičius. Reikšmingas žemaitiškas rankraštinis tekstas // Žodžių formos ir jų vartosena. — Vilnius, 1974, P. 172.</ref>. У 1690 годзе адпаведны тэкст папскай булы «''жамойцкай мовай''» зь невялікімі зьменамі зьмясьцілі ў надрукаваным у Вільні зборніку дакумэнтаў Жамойцкага біскупства<ref>Collectanea: Constitutionum Synodalium Dioecesis Samogitiensis. — Vilnius, 1690. [https://books.google.by/books?id=VvBNZ9BNRgsC&pg=RA1-PA15&dq=Samogitica+lingua&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj3nuHIhOf1AhUwwQIHHWSKAVsQ6AF6BAgJEAI#v=snippet&q=samogitica&f=false P. 146].</ref>.

== Глядзіце таксама ==
* [[Біскупы жамойцкія]]

== Заўвагі ==
{{Заўвагі}}

== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}

== Літаратура ==
* {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
* {{Літаратура/Пачаткі Вялікага княства Літоўскага (2019)}}
* [[Кірыл Касьцян|Касьцян К.]], Васілевіч Г. [https://web.archive.org/web/20091221104014/http://arche.by/by/20/20/1239/ Спадчына ВКЛ вачыма беларускіх і летувіскіх гісторыкаў: поле для роўных магчымасьцяў?] // [[ARCHE Пачатак]]. № 11—12 (86—87), 2009. С. 292—303.
* {{Літаратура/Старажытныя ліцьвіны|1}}

{{Жамойцкі дыспут}}

[[Катэгорыя:Каталіцкая царква ў Летуве]]
[[Катэгорыя:Гісторыя Жамойці]]