Прагляд крыніцы для Гістарычны цэнтар Львова

{{Каардынаты|49|50|30|паўночнае|24|1|55|усходняе|выяўленьне=загаловак}}
{{Аб’ект сусьветнае спадчыны
|Назва        = Львоў — ансамбль гістарычнага цэнтру
|Name         = L'viv — the Ensemble of the Historic Centre
|Выява        = [[Файл:Lwow-panorama-m.jpg|260px]]
|Подпіс выявы = Панарама старога места
|Краіна       = [[Украіна]]
|Тып          = культурны
|Крытэры      = ІІ, V
|ID           = 865
|Спасылка     = http://whc.unesco.org/en/list/865
|Рэгіён       = Эўропа й Паўночная Амэрыка
|Каардынаты   = 
|Год          = [[1998]]
|Сэсія        = 22
|Падаўжэньне  = 
|У небясьпецы =  
}}
'''Анса́мбль гістары́чнага цэ́нтру Льво́ва''' або '''Старо́е ме́ста''' ({{мова-uk|Ансамбль історичного центру Львова, Старе місто}}) — першы раён [[Львоў|Львова]], дзе было заснаванае места, якім яно доўгі час абмяжоўвалася, і адкуль разьвівалася; палітычны, эканамічны й культурны цэнтар Львова. Найбольш старажытная частка Старога места занесеная ў сьпіс [[Сусьветная спадчына ЮНЭСКО|Сусьветнае спадчыны ЮНЭСКО]].

Адзінага меркаваньня адносна вызначэньня межаў цэнтру Львова не існуе. Пераважна Цэнтрам Львова называюць мясцовасьць у катлавіне, абмежаванай пагоркамі.

== Гісторыя фармаваньня ==
[[Файл:Львовская ратуша.jpg|міні|зьлева|значык|Львоўская ратуша]]
Паводле археалягічных зьвестак, першае паселішча на гэтай тэрыторыі зьявілася яшчэ ў [[12 стагодзьдзе|XII ст.]] у раёне сучаснага [[Плошча Стары Рынак (Львоў)|пляцу Стары Рынак]]. У сярэдзіне [[XIII ст.]] князь [[Даніла Раманавіч]] на месцы паселішча заснаваў [[Львоў]] у яго сучасным выглядзе. Тагачаснае места было разьмешчанае вакол Старога Рынку. Праз рынак праходзіла магчыма найстаражытнейшая львоўская вуліца, якая захавалася па сёньняшні дзень — г. зв. «Валынскі шлях» (цяпер [[Вуліца Хмяльніцкага (Львоў)|вуліца Багдана Хмяльніцкага]]).

У далейшым разьвіцьцё цэнтру места адбывалася ў паўднёвым напрамку, дзе быў закладзены новы [[Пляц Рынак (Львоў)|Рыначны пляц]] і гарадзкія кварталы. Часавыя межы гэтага працэсу зьяўляюцца прадметам дыскусіі навукоўцаў, зь якіх адна частка прытрымліваецца больш раньняга датаваньня — часоў рускіх князёў<ref>Могитич Р. І. Плянувальна структура львівського середмістя і проблеми його датуваньня // Записки Наукового товариства імені Шевченка. — Том CCXXVII. Праці Секції мистецтвознавства. — 1994. — С. 279—88.</ref>, а другая частка — больш позьняга, што супадае з анэксіяй [[Галічына|Галічыны]] польскім каралём [[Казімер III Вялікі|Казімерам ІІІ]]. Новы цэнтар места быў акружаны трыма радамі абарончых сьценаў, валамі й равамі. На заходнім рубяжы акрамя зробленых цьвярдыняў як натуральны абарончы элемэнт выкарыстанае рэчышча ракі [[Полтва (прыток Заходняга Буга)|Полтвы]]. Да сярэдзіны [[18 стагодзьдзя]], места было абмежаванае абарончымі збудаваньнямі, якія не дазвалялі яму расьці. Зямельныя ўчасткі ў месьце, абмежаваным сьценамі, каштавалі шмат. За сьценамі знаходзіліся толькі пераважна бядняцкія прадмесьці, якія практычна былі асобнымі сёламі, нягледзячы на тое, што большасьць зь іх месьцілася на землях, якія належалі Львоўскаму магістрату. Пасьля зносу гарадзкіх сьценаў, які распачаўся ў [[1777]] годзе, гэтыя абмежаваньні зьніклі й места пачало актыўна расьці й разьвівацца. На месцы былых сьценаў і валоў паўсталі новыя вуліцы, якія зараз маюць назвы: [[Вуліца Лесі Ўкраінскі (Львоў)|Лесі Ўкраінкі]], [[Вуліца Падвальная (Львоў)|Падвальная]], [[Вуліца Валавая (Львоў)|Валавая]] й [[Праспэкт Свабоды (Львоў)|праспэкт Свабоды]].

Спачатку была забудавана частка ў катлавіне, якую сёньня называюць цэнтрам гораду. Будаўніцтва вялося ў клясычных архітэктурных стылях. На пачатак [[XX ст.]] катлавіна было забудаваная й места пачало разрастацца на пагоркі. З павялічэньнем папулярнасьці новых архітэктурных стыляў гэтыя раёны сталі забудоўвацца масавым безаблічным жыльлём, такім чынам, пакінуўшы клясычную архітэктуру ў гістарычным цэнтры, дзе яна фармавалася на працягу стагодзьдзяў.

== Тапаграфія ==
Асноўнымі местаўтваральнымі фактарамі фармаваньня сучаснага Старога места зьяўляецца рэльеф, прыродныя ўмовы й гісторыя фармаваньня. Так, у выніку пуску [[Полтва (прыток Заходняга Буга)|Полтвы]] па падземных каналах, якая замінала будаўніцтву жылых кварталаў, была створаная асноўную вось гістарычнага цэнтру — [[Праспэкт Свабоды (Львоў)|праспэкт Свабоды]]. Другім важным фактарам зьяўляецца рэльеф, які ўскладняе будаўніцтва транспартных артэрыяў праз пагоркі, якія атачаюць цэнтар, асноўныя транспартныя патокі, якія злучаюць супрацьлеглыя раёны гораду, накіраваны праз гістарычны цэнтар. Іншым важным фактарам стала гістарычнае разьмяшчэньне гораду ў сьценах, ад якога разыходзіліся радыяльныя шляхі.

Сучаснай дамінантай Старога места зьяўляюцца пешаходныя сярэднявечныя кварталы паміж [[Праспэкт Свабоды (Львоў)|праспэктам Свабоды]] й [[Вуліца Падвальная (Львоў)|Падвальнай вуліцай]], якія разьмешчаныя вакол [[Плошча Рынак (Львоў)|плошчы Рынак]]. Іх завяршае своеасаблівае кольца сквэраў, сфармаваных [[На валах (парк)|Парк На валах]], пляцах і праспэктах на месцы былых гарадзкіх сьцен. Далей разыходзяцца радыяльныя вуліцы.

Гістарычны арэал вакол пляцу Рынак (таксама «Цэнтар места») уяўляе сабой у большай ступені пешаходна-трамвайная зону з паркінгамі. Тут разьмешчаная [[Львоўская ратуша|гарадзкая ратуша]], шэраг вядомых культавых збудаваньняў ([[Армянская царква (Львоў)|Армянская царква]], [[Лацінскі катэдральны сабор (Львоў)|Лацінскі катэдральны сабор]], [[Усьпенская царква (Львоў)|Усьпенская царква]], [[Дамініканскі касьцёл (Львоў)|Дамініканскі касьцёл]], [[Бэрнардынскі касьцёл і кляштар (Львоў)|Бэрнардынскі кляштар]]), і, у найбольшай ступені, кавярні й рэстарана зь вялікай колькасьцю летніх тэрасаў. На ўсход ад цэнтру гораду месьціцца будынак [[Львоўская аблдзяржадміністрацыі|Львоўскай аблдзяржадміністрацыі]] й [[Львоўская абласная рада|Львоўскага аблрады]]. З [[Праспэкт Свабоды (Львоў)|праспэктаў Свабоды]]-[[Праспэкт Шаўчэнкі (Львоў)|Шаўчэнка]] пачынаюцца гандлёвыя галерэі, пасажы, буцікі й крамы. Да поўнач і на поўдзень месьцяцца рынкі. Далей пачынаецца сетка гарадзкіх кварталаў забудовы пераважна [[19 стагодзьдзя]], якія выкарыстоўваюцца пад жыльлё, офісы й крамы. Сярод іх месьцяцца [[Палац Патоцкіх (Львоў)|Палац Патоцкіх]], [[Львоўскі ўнівэрсытэт]], Галоўпаштамт, [[Львоўская нацыянальная навуковая бібліятэка Ўкраіны імя Васіля Стэфаніка|Бібліятэка Стэфаніка]].

== Сусьветная спадчына ЮНЭСКО ==
На 22-й канфэрэнцыі Камітэту Сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО, якая праходзіла ў [[Кіёта]] ([[Японія]]) з [[30 лістапада]] па [[5 сьнежня]] [[1998]] годы, Львоў быў прыняты ў Сусьветную спадчыну. Камітэт ЮНЭСКА падаў наступныя чыньнікі занясеньня Львова ў Сусьветную спадчыну<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/865 L’viv — the Ensemble of the Historic Centre], UNESCO&nbsp;— World Heritage.</ref> і адпаведнасьць такім крытэрам ЮНЭСКО:

* Крытэр ІІ: Па сваёй гарадзкой забудове й архітэктуры Львоў зьяўляецца выбітным прыкладам сынтэзу архітэктурных і мастацкіх традыцыяў [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]] з такімі ж традыцыямі [[Італія|Італіі]] й [[Нямеччына|Нямеччыны]];

* Крытэр V: Палітычная й гандлёвая роля Львова заўсёды прыцягвала вызначаную колькасьць этнічных груп з рознымі культурнымі й рэлігійнымі традыцыямі, якія складалі разнастайныя й усе ж узаемазлучаныя супольнасьці гораду, доказам чаго заўсёды быў і зьяўляецца гарадзкі архітэктурны ляндшафт.

Тэрыторыя ансамблю гістарычнага цэнтру складаецца з 120 га [[Старажытная Русь|старажытнарускай]] і [[сярэднія вякі|сярэднявечнай]] часткі гораду Львова, а таксама тэрыторыі [[Сабор сьвятога Юра|сабора Сьвятога Юра]] на Сьвятаюрскай горы. Буфэрная зона Ансамблю гістарычнага цэнтру вызначаная межамі гістарычнага арэалу й складае каля 3000 га<ref>[https://web.archive.org/web/20090402140435/http://www.lviv.ua/listcontent/1105/page4426.html Львів у UNESCO, www.lviv.ua]</ref>.

Аховай помнікаў Гістарычнага цэнтру Львова займаюцца два міністэрствы — Міністэрства рэгіянальнага будаўніцтва й Міністэрства культуры<ref name="ne23">[http://www.2000.net.ua/b/60646 Дзесяцігадовы юбілей 752-гадовага Львова]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Нягледзячы на наяўнасьць асаблівага статусу помнікі культуры часьцяком падвяргаюцца перабудове з боку грамадзянаў, якія імі валодаюць, а таксама прадпрыемстваў, царкоўных арганізацыяў, што прыводзіць да зьмены першароднага вонкавага выгляду ці інтэр’ераў<ref name="ne23" />. На тэрыторыі запаведніка зьяўляюцца таксама новабудоўлі, які ўносяць дысананс у гістарычнае асяродзьдзе<ref name="ne23" /><ref name="zax52">[https://web.archive.org/web/20071015192933/http://www.zaxid.net/article/3551/ Хроніки пластикового міста]</ref>. Парушэньне дамоваў зь ЮНЭСКО прыводзіць да асьцярогаў, што гістарычны цэнтар Львова могуць выключыць з Сусьветнай спадчыны<ref name="zaxi897">[https://web.archive.org/web/20080504155151/http://www.zaxid.net/newsua/2008/1/31/153509/ Історичний цэнтар Львова можуть виключити зі спадщини ЮНЭСКА]</ref>.

== Крыніцы ==
{{Сусьветная спадчына|865}}
{{Крыніцы}}

{{Сусьветная спадчына ва Ўкраіне}}

[[Катэгорыя:Львоў]]